Please enable JavaScript.
Coggle requires JavaScript to display documents.
ҚАЗАҚ ТІЛІ ФОНЕТИКАСЫ МЕН МОРОНОЛОГИЯСЫ ЗЕРТТЕЛУІ - Coggle Diagram
ҚАЗАҚ ТІЛІ ФОНЕТИКАСЫ МЕН МОРОНОЛОГИЯСЫ ЗЕРТТЕЛУІ
Қазақ тілі фонетикасы мен морфонологиясының зерттелуі – тіл біліміндегі маңызды бағыттардың бірі.
Бұл зерттеулер қазақ тілінің дыбыстық жүйесі мен оның құрылымдық заңдылықтарын түсінуге көмектеседі. Қазақ тілінің фонетикасы мен морфонологиясы ХХ ғасырда қарқынды зерттеліп, қазіргі кезеңге дейін жалғасып келеді.
МОРФОНОЛОГИЯ
тілдің морфемалық құрылымы мен фонетикалық заңдылықтарының өзара байланысын зерттейтін сала. Бұл бағыт фонетикалық құбылыстардың морфемаларда, сөздің ішінде қалай өзгеретінін қарастырады. Қазақ тілі морфонологиясы да кеңінен зерттеліп, оның негізгі заңдылықтары анықталды.
Морфонологияның теориялық негіздері:
Морфонологияның негізі ретінде
Құдайберген Жұбанов
және басқа қазақ ғалымдары қазақ тіліндегі морфемалардың өзгеруін, яғни дыбыстардың морфемалық құрылымда қалай өзгеретінін талдады. Мысалы, қазақ тіліндегі
үндестік заңы, **қатаң мен ұяң
дыбыстардың өзара ықпалы морфонологиялық құбылыстарды қалыптастырады.
Үндестік заңы және морфонология:*
Қазақ тілінің морфонологиялық ерекшеліктерінің бірі – үндестік заңы. Бұл заң бойынша сөздің құрамындағы дауысты және дауыссыз дыбыстар бір-бірімен үндесіп, біркелкі дыбысталады.
Мысалы, сөзге қосымша жалғанған кезде, қосымшаның дауысты дыбысы негізгі сөздің дауысты дыбысына сәйкестеніп, жуан немесе жіңішке болып өзгереді. Бұл құбылыс қазақ тілінің морфонологиялық заңдылықтарына жатады
Қосымшалар мен түбірдің өзара әсері:*
Қазақ тіліндегі морфонологияның негізгі зерттеу бағыттарының бірі – түбір мен қосымшаның өзара әсері. Қосымша жалғанған кезде түбірдегі дыбыстардың өзгеруін қарастыратын зерттеулер көптеп жүргізілді.
Мысалы,
түбір сөздегі соңғы дыбыстың қатаң немесе ұяң болуы
қосымшаның фонетикалық өзгеруіне әсер етеді
МАҢЫЗЫ
Қазақ тілінің фонетикасы мен морфонологиясы қазақ тіл білімінің негізін құрайды. Бұл салалардың зерттелуі тілді оқыту, орфографиялық және орфоэпиялық нормаларды қалыптастыру, қазақ тілін шет тіл ретінде оқытуға бағытталған әдістемелердің дамуына ықпал етеді.
ФОНЕТИКА
тіл дыбыстарының жасалу, айтылу, естілу және қабылдану заңдылықтарын зерттейтін тіл ғылымының саласы. Қазақ тілінің фонетикасын зерттеу бірнеше кезеңдерден өтті.
Ерте кезеңдегі зерттеулер:
XIX ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында қазақ тілінің фонетикасы алғаш рет жазба еңбектерде сипаттала бастады. Бұл кезеңде орыс ғалымдары қазақ тілінің дыбыстық жүйесін зерттеуге қызығушылық танытты. Мысалы,
В.В. Радлов,
П.М. Мелиоранский,
Н. Ильминский
сияқты зерттеушілер қазақ тілінің фонетикалық ерекшеліктері туралы еңбектер жазды.
А.Байтұрсынұлының еңбектері:
Қазақ тілінің фонетикасын зерттеуге ең үлкен үлесті Ахмет Байтұрсынұлы қосты. Ол қазақ тілінің дыбыстық жүйесін жан-жақты талдап, әліпби және орфография мәселелерін шешуге үлкен көңіл бөлді. Оның "Тіл-құрал" еңбегінде дыбыстардың табиғаты, дауысты және дауыссыз дыбыстардың айтылу ерекшеліктері, үндестік заңдары терең талқыланды.
ХХ ғасырдағы зерттеулер:
Құдайберген Жұбанов* қазақ тілінің фонетикасын ғылыми тұрғыда зерттеп, дыбыстық жүйенің теориялық негіздерін қалыптастырды. Ол қазақ тіліндегі үндестік заңын және дыбыстардың бір-біріне әсерін зерттеді.
С.Аманжолов,
Т.Жанұзақов,
М.Балақаев* және басқа да ғалымдар қазақ тілінің дыбыстық жүйесін жан-жақты қарастырып, фонетикалық заңдылықтарды нақтылады.
Қазіргі зерттеулер
Қазіргі кезеңде қазақ тілінің фонетикасы жаңа ғылыми әдістерді қолдана отырып зерттелуде. Акустикалық, артикуляциялық және перцептивтік тәсілдер дыбыстардың физикалық және физиологиялық сипаттамаларын тереңірек зерттеуге мүмкіндік берді. Сонымен қатар, қазақ тілінің орфоэпиялық нормаларына байланысты зерттеулер де жүргізілуде.