หน่วยที่ 6 ภูมิปัญญาในการจัดการทรัพยากรของเกษตรกร

6.1 แนวคิดเกี่ยวกับภูมิปัญญาในการจัดการ
ทรัพยากรของเกษตรกร

ความหมายและความสำคัญ

ความหมาย

ความรู้ ความคิด ความเชื่อ ความสามารถหรือประสบการณ์ดั้งเดิมของเกษตรกรในการดำเนินงานอย่างมีประสิทธิภาพต่อสิ่งที่เกิดขึ้นตามธรรมชาติและให้ประโยชน์ต่อมนุษย์ทั้งในด้านการจัดหา การใช้อย่างประหยัด การดูแลรักษา ปกป้องคุ้มครอง อนุรักษ์ ฟื้นฟูและพัฒนาทรัพยากรธรรมชาตินั้นให้สามารถให้ผลได้อย่างยาวนาน

ความสำคัญ

  1. แสดงถึงความสัมพันธ์ของคนกับคนอื่น ๆ ที่ร่วมกันในสังคมหรือในชุมชนรวมไปถึงภายนอกชุมชน
  1. เป็นความรู้ความสามารถที่บรรพบุรุษได้สร้างสรรค์และถ่ายทอดมาให้ลูกหลาน
  1. แสดงถึงความสัมพันธ์อย่างใกล้ชิดกับระหว่างคนกับสิ่งแวดล้อม สัตว์ พืช ในธรรมชาติ
  1. มีความสำคัญต่อการพัฒนาการเกษตรที่ยั่งยืน

การเกิด การสืบทอดและการจำแนกภูมิปัญญา
ในการจัดการทรัพยากร

การเกิดและการสืบทอด มีขั้นตอน ดังนี้

  • การสั่งสมองค์ความรู้เดิม
  • การพัฒนาเลือกสรรและปรับปรุงองค์ความรู้ใหม่
  • การนำองค์ความรู้ที่พัฒนาเลือกสรรและปรับปรุงแล้วไปใช้ในการแก้ปัญหา
  • การถ่ายทอด/สืบทอดองค์ความรู้ในเรื่องนั้นแก่บุคคลอื่น ในชุมชนและนอกชุมชน
  • การพัฒนาและปรับปรุงภูมิปัญญาที่กำลังใช้อยู่ให้สามารถแก้ไขปัญหาใหม่

การจำแนกลักษณะของภูมิปัญญาในการจัดการทรัพยากรของเกษตรกร

  • ภูมิปัญญาในการจัดการทรัพยากรที่เป็นความรู้ (knowledge)
    และทักษะ (skill) ของเกษตรกร
  • ภูมิปัญญาในการจัดการทรัพยากรที่เป็นความเชื่อและพฤติกรรม
    ในการจัดการทรัพยากรเพื่อการผลิตและการอนุรักษ์ของเกษตรกร
  • ภูมิปัญญาในการจัดการทรัพยากร ที่แสดงถึงความสัมพันธ์ระหว่างคนกับคน คนกับธรรมชาติแวดล้อม และคนกับสิ่งเหนือธรรมชาติ
  • ภูมิปัญญาในการจัดการทรัพยากรที่เป็นเรื่องของการแก้ปัญหา
    การจัดการ การปรับตัวการเรียนรู้ เพื่อความอยู่รอดของบุคคล ชุมชนและสังคม
  • ภูมิปัญญาในการจัดการทรัพยากรที่เป็นประดิษฐกรรมหรือเครื่องมือ

การใช้ภูมิปัญญาในการจัดการทรัพยากร

  1. การใช้ภูมิปัญญาในการจัดการทรัพยากรเพื่อการผลิตทางการเกษตร
  1. การใช้ภูมิปัญญาในการจัดการทรัพยากรเพื่อการอนุรักษ์ และการใช้ประโยชน์จากทรัพยากร
    ให้สามารถใช้ได้อย่างยั่งยืน

6.2 ภูมิปัญญาในการจัดการทรัพยากรประเภทต่างๆ
ของเกษตรกร

ภูมิปัญญาในการจัดการทรัพยากรดินและที่ดิน

เป็นภูมิปัญญาเกษตรกรที่นำมาใช้ในการจัดการทรัพยากรดินและที่ดินเพื่อการผลิตไปพร้อมๆกับการอนุรักษ์ทรัพยากรดินและที่ดินซึ่งสามารถกระท าได้ โดยการปรับวิทยาการและเทคโนโลยีแผนใหม่ผสมกับภูมิปัญญาดั้งเดิมของเกษตรกรที่สืบทอดกันมาแต่โบราณ ให้เหมาะสมกับสภาพแวดล้อมทางธรรมชาติของพื้นที่

ภูมิปัญญาเกษตรกรในการจัดการทรัพยากรป่าไม้และสัตว์ป่า

เป็นภูมิปัญญาเกษตรกรที่นำมาใช้จัดการทรัพยากรป่าไม้และสัตว์ป่าเพื่อการผลิตทางการเกษตร การใช้ประโยชน์จากป่าและขณะเดียวกันก็อนุรักษ์ทรัพยากรป่าไม้เพื่อให้มีใช้ได้อย่างยั่งยืน

ภูมิปัญญาเกษตรกรในการจัดการทรัพยากรน้ำ

เป็นภูมิปัญญาเกษตรกรที่นำมาใช้ในการจัดการทรัพยากรน้้ำเพื่อการเกษตร ซึ่งเป็นความรู้ความสามารถของเกษตรกรที่มีมาแต่โบราณ ทั้งนี้รูปแบบของภูมิปัญญาในการจัดการทรัพยากรของเกษตรกร ในแต่ละพื้นที่มีความแตกต่างกันไปตามสภาพแวดล้อมหรือปัจจัยทางกายภาพ ซึ่งถือเป็นเงื่อนไขสำคัญที่สร้างความแตกต่างของวิธีการจัดการทรัพยากรน้้ำในแต่ละพื้นที่

ภูมิปัญญาเกษตรกรในการจัดการทรัพยากรประมง

เป็นภูมิปัญญาเกษตรกรที่นำมาใช้ในการจัดการทรัพยากรประมง ที่เกี่ยวข้องกับการจับสัตว์น้ำและการอนุรักษ์ทรัพยากรน้้ำให้สามารถใช้ได้อย่างยั่งยืน

กรณีตัวอย่างภูมิปัญญาในการจัดการทรัพยากรของเกษตรกร

ภูมิปัญญาในการการจัดการทรัพยากรระดับองค์กร
และเครือข่าย

ภูมิปัญญาในการจัดการทรัพยากรระดับครัวเรือน

เป็นภูมิปัญญาของเกษตรกรที่ถูกนำมาใช้ในการทำการผลิตทางการเกษตร และการอนุรักษ์ทรัพยากรเพื่อให้มีใช้อย่างยั่งยืน เป็นภูมิปัญญาในระดับบุคคลหรือครัวเรือน ที่เรียกกันว่า ผู้รู้ชาวบ้าน

ภูมิปัญญาในการจัดการทรัพยากรระดับชุมชน

ต้องตั้งอยู่บนพื้นฐานกระบวนการสร้างความเข้มแข็งให้กับชุมชน และการขยายฐานสนับสนุนในชุมชนในการจัดการทรัพยากร ซึ่งเป็นปัจจัยที่สำคัญในการบริหารจัดการทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม ที่ได้มาโดยการเสริมสร้างศักยภาพในการคิด การใช้ภูมิปัญญาของชาวบ้าน และการมีส่วนร่วมของชุมชนในการจัดการและแก้ปัญหาที่เกิดขึ้น

การที่จะนำเอาทรัพยากรมาใช้ในการดำรงชีวิต บางครั้งเกษตรกรไม่สามารถทำได้เพียงลำพัง จึงได้สร้างระเบียบ กฎเกณฑ์ ประเพณีและพิธีกรรมต่างๆขึ้น ซึ่งนับเป็นภูมิปัญญาเกษตรกร ที่เอื้อให้เกิดการช่วยเหลือและการอยู่ร่วมกันระหว่างผู้คน การอยู่ร่วมกับสภาพแวดล้อมทางธรรมชาติในขณะนั้น และพัฒนาให้สอดคล้องกับการเปลี่ยนแปลงในแต่ละยุคแต่ละสมัยอย่างต่อเนื่อง จนเกิดเป็นองค์กรหรือเครือข่าย