Please enable JavaScript.

Coggle requires JavaScript to display documents.

การพยาบาลมารดาหลังคลอดโดย เน้นครอบครัวเป็นศูนย์กลาง - Coggle Diagram

- - - - ระยะหลังคลอดบริเวณจากปากช่องคลอดจนกระทั่งถึงมดลูกส่วนล่าง (Lower uterine segment) ยังคงบวมเป็นเวลาหลายวัน
        
        ส่วนของปากมดลูกจะอ่อนนุ่มมีรอยช้ำและมีรอยฉีกขาดเล็ก ๆ
        
        แต่ปากมดลูกจะไม่คืนสู้สภาพเดิมเหมือนก่อนตั้งครรภ์ รูปากมดลูกที่เป็นรูปวงกลมเมื่อก่อนตั้งครรภ์จะเปลี่ยนแปลงเป็นรูปยาวรี ซึ่งเป็นเครื่องหมายแสดงว่าเคยผ่านการคลอดมาแล้ว
        
        ช่องคลอด ในระยะหลังคลอดขอบเยื่อพรหมจารีย์ (Hymenalring) จะขาดกระรุ่งกระริ่ง เรียกว่า (Caryculae myrtiforms) เป็นลักษณะเฉพาะบอกได้อย่างหนึ่งว่าสตรีนั้นเคยคลอดบุตรแล้ว
    - - ระยะหลังคลอดเยื่อพรหมจารี (Hymen) มีการฉีกขาดอย่างถาวรเป็นติ่งเนื้อเล็ก ๆ กะรุ่งกะริ่งเป็นหลายแฉก ซึ่งเรียกว่าคารันคูเล เมอร์ทิฟอร์ม หรือ เมอร์ทิฟอร์ม คารันเคิลส์ (Carunculae myrtiformes or Myrtiform caruncles) ช่องคลอดจะอ่อนนุ่มมาก รอยย่นภายในช่องคลอดจะลดน้อยลง เส้นผ่าศูนย์กลางของช่องคลอดจะกว้างกว่าระยะก่อนคลอด การแก้ไขการไม่กระชับของช่องคลอดโดยวิธีฝึกขมิบช่องคลอด (Kegel's exercises) อย่างสม่ำเสมอ
    - - ในช่วง 3 วันแรกหลังคลอด น้ำคาวปลามีลักษณะเป็นสีแดงเข้ม เรียกว่า โลเคียรูบรา (Lochia rubra) ประกอบด้วย น้ำเลือดเป็นส่วนใหญ่ มีเยื่อบุมดลูกชั้นสปอนจิโอซา และเมื่อกปนเล็กน้อย นอกจากนั้นอาจจะมีขี้เทาบุตร ขนอ่อนบุตรและไขบุตรปนด้วยก็ได้ โดยลักษณะของน้ำคาวปลาจะต้องไม่มีเลือดเป็นก้อน ๆ ปนออกมา
        
        วันที่ 4-9 หลังคลอด น้ำคาวปลาจะเริ่มเปลี่ยนจากสีแดงเข้มกลายเป็นสีแด่งจาง ๆ หรือสีชมพู และจะจางลงเรื่อย ๆ จนกลายเป็นสีน้ำตาล เรียกว่า โลเคียซิโรซา (Lochia serosa) น้ำคาวปลาชนิดนี้ ประกอบด้วยเม็ดเลือดขาว เม็ดเลือดแดง เมือกแบคทีเรีย และเศษของเยื่อบุมดลูก
        
        วันที่ 10-14 หลังคลอด สีน้ำคาวปลาจะเริ่มเปลี่ยนเป็นสีขาว เรียกว่า โลเคียแอลบา (Lochia alba) ประกอบด้วยเม็ดเลือดขาวและเมือกเป็นจำนวนมาก อาจมีเศษของเยื่อบุมดลูกและแบคทีเรียต่าง ๆ เล็กน้อย
    - - ในระหว่างระยะที่ 2 ของการคลอด กล้ามเนื้อบริเวณผนังเชิงกราน (Pelvic floor) จะบางและยืดโดยแรงกดจากศีรษะบุตร แรงกดนี้จะมีมากในมารดาครรภ์แรก และในมารดาที่คลอดบุตรตัวใหญ่ ซึ่งมักจะช่วยได้ โดยการตัดฝีเย็บ (Episiotomy) และเย็บซ่อมแซมฝีเย็บ ดังนั้น มารดาหลังคลอดจะมีอาการปวดบริเวณฝีเย็บและแผลจะหายเป็นปกติภายใน 5-7 วัน สำหรับมารดาหลังคลอดที่มีการยืดขยายของกล้ามเนื้อฝีเย็บ แต่ช่องคลอดแคบเกินไปอาจทำให้เกิดการหย่อนสมรรถภาพของกล้ามเนื้อบริเวณนี้ เกิดภาวะเรคโตซิล (Rectocele) หรือซีสโตซิล (Cystocele) ขึ้น
    - - ในระยะหลังคลอดมดลูกจะมีการเข้าอู่ (Involution of uterus) โดยการที่ มดลูกมีการหดรัดตัวกลับเข้าสู่สภาวะปกติในอุ้งเชิงกราน การกลับคืนสู่สภาพเดิมของมดลูก อาศัยกระบวนการ 2 อย่าง คือ
        
        มดลูกขาดเลือดไปเลี้ยง (Ischemia or Iocalized anemia) ในระยะหลังคลอดเลือดไปเลี้ยงมดลูกลดลง เนื่องจากมีการหดรัดตัวและคลายตัวขอใยกล้ามเนื้อมดลูก จึงบีบกดเส้นเลือดในโพรงมดลูก เมื่อเลือดไปเลี้ยงมดลูกลดลง จึงทำให้มดลูกมีขนาดเล็กลง ทำให้เกิดการเหี่ยวฝ่อของเยื่อบุภายในโครงมดลูกและสลายถูกขับออกมาทางน้ำคาวปลา
        
        การย่อยตัวเอง (Autolysis or self digestion) เนื่องจกหลังคลอดระดับ ฮอร์โมนเอสโตรเจนและโพรเจสเตอโรนลดลง ทำให้มีการหลั่งเอ็นไซม์ย่อยโปร์ตีน (Proteolytic enzyme) ออกมาย่อยโปรตีนเส้นใยในส่วนไซโตพลาสซึม (Cytoplasm) ของเซลล์กล้ามเนื้อมดลูก ให้เปลี่ยนเป็นสารประกอบโปรตีน (Protein Components) จากนั้นสารประกอบโปรตีนจะถูกดูดซึมเข้าสู่กระแสเลือดและถูกขึ้บออกทางปัสสาวะในเวลาต่อมา
  - - - การเปลี่ยนแปลงของปริมาตรเลือด
        
        เริ่มตั้งแต่ 6-10 wks. ของการตั้งครรภ์ สูงสุดเมื่ออายุครรภ์ 28-32 wks และคงอยู่จนกระทั่งคลอด
        
        ปริมาณเลือดจะเพิ่มรู้อยละ 30-50 (ประมาณ 1.5 L)
        
        ระบบเลือดปริมาณเลือด (Blood volume)
        
        จะลดลงทันทีจากการสูญเสียเลือดภายหลั่งคลอดโดยปริมาณเลือดจะลดลง ค่า Hb และ Hct จะต่ำลง
        
        การเปลี่ยนแปลงของปริมาณเม็ดเลือดขาว
        
        เพิ่มขึ้นในช่วงไตรมาสแรก แต่ เป็นการเพิ่มเม็ดเลือดขาว ชนิด neutrophil
        
        การทำงานของ T-cell และ natural killer ลดลง ทำให้การตั้งครรภ์เป็นภาวะที่มีภูมิคุ้มกันบกพร่อง และอาจเสี่ยงต่อการติดเชื่อได้
    - - หลังคลอดระบบทางเดินอาหารจะกลับสู่สภาพเกือบจะปกติ
        
        เมื่อพ้น 1 สัปดาห์ไปแล้วฮอร์โมนโพรเจสเตอโรนจึงจะลดระดับลงเหลือเท่ากับปกติก่อนตั้งครรภ์
        
        การเจ็บปวดบริเวณแผลฝีเย็บ หรือ เป็นริดสีดวงทวารหนัก ก็จะทำให้มารดาไม่กล้าเบ่งถ่ายอุจจาระเนื่องจากกลัวเจ็บแผล ทำให้เกิดอาการท้องผูกได้ง่าย
    - - ขณะบุตรผ่านช่องทางคลอด ออกมาจะทำให้เกิดการบาดเจ็บของท่อปัสสาวะและกระเพาะปัสสาวะกระเพาะปัสสาวะจะบวม และมักมีอาการบวมและชำรอบ ๆ รูเปิดของท่อปัสสาวะ
        
        มารดาหลังคลอดใหม่ ๆ จึงมักถ่ายปัสสาวะลำบาก
        
        หลังคลอดภายในสัปดาห์แรกปีสสาวะจะออกมาก เพื่อลดปริมาณเลือดที่เพิ่มขึ้นในช่วงตั้งครรภ์ให้กลับสู่ภาวะปกติ วันที่ 2-5 หลังคลอดอาจถ่ายปัสสาวะถึง 3,000 มิลลิลิตรต่อวัน
    - - ผิวหนังของมารดาหลังคลอดมีการเปลี่ยนแปลงเนื่องจากระดับฮอร์โมนเอสโตรเจนและโพรเจสเตอโรนลดลง
        
        ทำให้บริเวณลานนม หัวนม ต้นขาด้านในเส้นกลางท้อง (Linea nigra) และฝ้าที่หน้า (Facial chloasma) ซึ่งมีสีเข้มขึ้นขณะตั้งครรภ์ก็จะจางลง แต่รอยแตก (Striae gravidarum) บนหน้าท้องมารดาหลังคลอดสามารถเห็นได้ชัดเจนกว่าขณะตั้งครรภ์
    - - ฮอร์โมนจากรก (Placental hormones)หลังคลอดระดับของฮอร์โมนจากรกในพลาสมาจะลดลงอย่างรวดเร็ว คือภายใน 24 ชั่วโมงหลังคลอดจะตรวจไม่พบฮอร์โมน (Human placental lactogen = HPL)
        
        หลังคลอดฮอร์โมนเอสโตรเจนลดลง และจะลดลงต่ำสุดในวันที่ 7 หลังคลอด
        
        ระดับฮอร์โมนโพรเจสเตอโรน (Progesterone) ในพลาสมาจะลดลง
        
        ฮอร์โมนจากต่อมใต้สมอง (Pituitary hormones) ระดับ (Prolactin) ในกระแสเลือดจะสูงขึ้นเรื่อย ๆ ในขณะตั้งครรภ์
        
        ในมารดาที่ไม่ได้เลี้ยงบุตรด้วยน้ำนมตนเอง ระดั่บของฮอร์โมนโพรแลคทินจะค่อย ๆ ลดลงจนเท่ากับระดับก่อนตั้งครรภ์ภายใน 2 สัปดาห์หลังคลอด
        
        ส่วนในมารดาที่เลี้ยงบุตรด้วยนมตนเองระดับของฮอร์โมนโพรแลคทินจะสูงมากน้อยเพียงใดขึ้นอยู่กับจำนวนครั้งในการให้บุตรดูดนมมารดาในแต่ละวัน
  - - - อัตราการเต้นของชีพจรในระยะหลังคลอดจะลดลงกว่าเดิมเล็กน้อย คือจะอยู่ ในช่วง 60-70 ครั้งต่อนาที
    - - มีการเปลี่ยนแปลงของความดันโลหิตเพียงเล็กน้อย แต่ถ้าความดันโลหิตลดลง โดยไม่สัมพันธ์กับการเปลี่ยนแปลงท่า อาจเกิดจากการเสียเลือด
    - - มีการเปลี่ยนแปลงตามสาเหตุ Reactionary Fever ซึ่งเกิดจากการขาดน้ำ เสียพลังงานในการ คลอดประมาณ 37.8 องศา แต่ไม่เกิน 38 องศา แล้วจะจดลงสู่ปกติใน 24 ชั่วโมงหลังคลอด ระยะนี้มีสาเหตุมาจากเนื้อเยื่อถูกทำลาย (Tissue injury) และการสูญเสียน้ำและเลือดมาก หากมารดาหลังคลอดดื่มน้ำอย่างพอเพียงจะทำให้ไข้ลดและมีอุณหภูมิเป็นปกติ
  - - - ขณะตั้งครรภ์จะมีน้ำหนักเพิ่มขึ้นประมาณ 10-12 กิโลกรัม เมื่อบุตรและรกคลอดออกมา น้ำหนักตัวของสตรีตั้งครรภ์จะลดลงประมาณ 5-6 กิโลกรัม และช่วงสัปดาห์แรกหลังคลอดน้ำหนักตัวจะลดลงอีกประมาณ 2-4 กิโลกรัม จากการขับปีสสาวะและเหงื่อ จนเมื่อถึง 6 สัปดาห์หลังคลอดก็จะมีน้ำหนักตัวคงที่เหมือนระยะก่อนตั้งครรภ์
    - - ระยะหลังคลอดมารดามักอ่อนเพลีย ต่อเนื่องมาจากในระยะท้ายของการตั้งครรภ์ที่มีน้ำหนักของร่างกายเพิ่มขึ้น และสูญเสียพลังงานในระยะคลอด หลังคลอดทันทีมารดาจึงอ่อนเพลีย และมักง่วงนอน
  - - - ในระยะหลังคลอดฮอร์โมนโปรเจสเตอโรนและเอสโตรเจนจะลุดระดับลง ทำให้โปรแลคติน สามารถออกฤทธิ์ในการสร้างน้ำนม
        
        การดูดนม (suckling) จะทำให้ระดับโปรแลคตินเพิ่มขึ้นเพื่อสร้างน้ำนมใหม่ขึ้นมาเพื่อเก็บไว้ นอกจากนี้ยังกระตุ้นการหลั่งออกซิโตซินให้มีการหลั่งน้ำนม
    - - มารดาหลังคลอดที่ไม่ได้เลี้ยงบุตรด้วยนมตนเองจะมีการตกไข่ในช่วง 10-11 สัปดาห์หลังคลอด และจะกลับมีประจำเดือนครั้งแรกในช่วง 7-9 สัปดาห์หลังคลอด
        
        ส่วนมารดาหลังคลอดที่เลี้ยงบุตรด้วยนมตนเองจะกลับมีประจำเดือนในช่วง 30-36 สัปดาห์หลังคลอด แต่การตกไข่ จะแตกต่างกันไปตามระยะเวลาที่ให้บุตรดูดนม
- - - - ตรวจดูลักษณะของการติดเชื้อ การมีก้อนเลือดคั่ง การติดและการหายของแผล การเย็บซ่อมแซมฝีเย็บ ถ้าผูกไหมบริเวณผิวหนังแน่นมากอาจทำให้แผลบวมมากได้ นอกจากนี้ อาจใช้การประเมินด้วยวิธี REEDA คือ ดูอาการแดง(Redness) อาการบวม (Edema) อาการ เลือด (Ecchymosis) มีน้ำหรือหนอง (Discharge) และลักษณะขอบแผล (Approximation)
    - - ประเมินว่ามีหลอดเลือดดำอักเสบและอุดตัน (Thrombophlebitis andthromboembolism) จากการที่บริเวณขารู้สึกเจ็บและหนัก โดยให้มารดาหลังคลอดเหยียดขาและดันปลายเท้าเข้าหาลำตัวให้น่องตึง กล้ามเนื้อน่องจะกดหลอดเลือด ทำให้รู้สึกปวดมาก ถ้ามีอาการ แสดงเช่นนี้ เรียกว่า Homans' sign positive
    - - ปกติระยะแรกหลังคลอด การเคลื่อนไหวของลำไส้ลดลง การขับถ่ายอุจจาระจะเป็นปกติใน 2-3 วัน ถ้าไม่ถ่ายอุจจาระอาจเพราะท้องผูก เนื่องจากขาดน้ำ กลัวเจ็บแผล ฝีเย็บ ริดสีดวงทวาร หรือการอักเสบของฝีเย็บ
    - - การประเมินด้านจิตใจ การปรับตัวของมารดาหลังคลอดปกติ 1-2 วันแรก จะมีพฤติกรรมพึ่งพาผู้อื่น สนใจแต่ความต้องการของตัวเอง หลังจากนั้นถึง 10 วัน ตัวเองลดน้อยลง จะเริ่มพึ่งพาตนเองและสนใจทารกมากขึ้น ระยะต่อมาจะพึ่งพาตนเองเต็มที่ ถ้า ความสนใจแต่ ปรับตัวไม่ได้จะมีภาวะอารมณ์เศร้า (Postpartum blues) โดยมีอาการ ร้องไห้ หงุดหงิด อธิบาย เหตุผลไม่ได้ รับประทานอาหารไม่ได้ นอนไม่หลับ คลื่นไส้ อาเจียน
    - - ประเมินการหดรัดตัว ตำแหน่ง ระดับของยอดมดลูก การลดระดับของยอดมดลูก และอาการปวดมดลูก ถ้ามดลูกนุ่ม ระดับของยอดมดลูกสูงกว่าปกติ อาจเกิดจากกระเพาะปัสสาวะเต็ม หรือก้อนเลือดคั่งในมดลูก ถ้าระดับของยอดมดลูกไม่ลดลง อาจก่อให้เกิดการตกเลือดหรือติดเชื้อหลัง คลอดได้ ถ้าคลำมดลูกแล้วรู้สึกเจ็บปานกลางหรือมาก อาจเนื่องจากมีการอักเสบของเยื่อบุมดลูก
    - - น้ำคาวปลา คือ สิ่งที่ขับออกมาจากแผลภายในโพรงมดลูกตรงตำแหน่งที่รกเคยเกาะอยู่ จะมีลักษณะเปลี่ยนแปลงไปตามสภาพของแผลที่มีการซ่อมแซม เพื่อเกิดเป็นเยื่อบุผนังมดลูกตามปกติ จำนวนน้ำคาวปลาจะแตกต่างกันในแต่ละวัน จาก Lochia rubra เป็น serosa และ alba ตามลำดับ นอกจากนี้ยังประเมินจำนวนน้ำคาวปลา สามารถคะเนได้โดยดูน้ำคาวปลาที่เปื้อนผ้าอนามัย ถ้าชุ่มผ้าอนามัย 1 ผืน ประมาณ 50 มิลลิลิตร
    - - ประเมินลักษณะ ขนาดของเต้านม และขนาดของยกทรงที่สวมปกติเต้านมจะมีอาการคัดตึง คลำไม่พบก้อน ถ้ามีอาการคัดตึงใน 2-3 วันหลังคลอดมักเกิดจากการคั่งของเลือดและน้ำเหลือง เต้านมจะแข็ง กดเจ็บ หัวนมตึงและสั้นลง ถ้าหลัง 3-4 วันไปแล้ว เกิดจากการคั่งของน้ำนม หัวนม ตรวจดูการแตกแยกเป็นแผล หัวนมสั้น หัวนมบอด หรือหัวนมบุ๋ม
    - - ประเมินเกี่ยวกับกระเพาะปัสสาวะเต็ม สังเกตได้จากผนังหน้าท้อง ส่วนล่างเหนือหัวหน่าวโป่ง และยอดมดลูกลอยสูงขึ้นหรือเอียงไปข้างใดข้างหนึ่งของหน้าท้อง การที่กระเพาะปัสสาวะเต็มจะขัดขวางการหดรัดตัวของมดลูก เป็นสาเหตุของการตกเลือดหลังคลอด