กระบวนทัศน์หลักทางการพยาบาล
หมายถึง ความรู้ความคิด ความเช่ือในส่ิงที่เป็นพื้นฐานของการพยาบาล ในมโนมติของคน สิ่งแวดล้อม สุขภาพ และการพยาบาต้องศึกษาเพื่อที่เป็น พื้นฐานในการปฏิบัติการพยาบาล
มโนมติของคน (Man)
- คนเป็นระบบเปิด
เป็นหน่วยมีชีวิตที่จะต้องมีปฏิสัมพันธ์กับสิ่งแวดล้อมตลอดเวลา
การรับและการให้เกิดขึ้นได้ทั้งทางด้านร่างกายจิตใจ และสังคม โดยมีความสัมพันธ์กัน
- คนมีความต้องการพื้นฐาน
แต่ละบุคคลจะมีความต้องการทั้งทางร่างกายจิตใจและสังคม
ความต้องการของคนแบ่งออกได้เป็น 5 ระดับตาม
ทฤษฎีความต้องการของมาสโลว์ มีดังนี้
- ความต้องการทางด้านร่างกายหรือสรีระ (Physical needs)
- ความต้องการความปลอดภัย (Safety and security)
- ความต้องการความรัก ความผูกพัน (Affiliation)
- ความต้องการความภาคภูมิใจและความมีศักดิ์ศรี (Self-esteem)
- ความต้องการความพอใจตนเอง (Self-actualization)
- คน
1.1 กายหรือร่างกาย ประกอบด้วยส่วนของโครงสร้างและ หน้าที่การทํางานของร่างกายของบุคคล
1.2 จิตหรือจิตใจ จิตใจของคนประกอบด้วย 3 ส่วนย่อย
- อารมณ์และความรู้สึก
- จิตวิญญาณ (Spirit)
- สติปัญญา หรือความคิด
1.3 สังคม - คนเกี่ยวข้องกับบุคคลอื่นๆ รอบตัว
- คนจะเกี่ยวข้องกับบุคคลอื่นด้วย บทบาท หน้าที่ ของตนที่มี ต่อบุคคลอื่น แต่ละบุคคลจะปฏิบัติต่อบุคคลอื่นอย่างไรนั้น ขึ้นกับตําแหน่งที่ตนดํารงอยู่ในขณะนั้นเป็นสําคัญ
- บทบาทและสัมพันธภาพ มีส่วนสัมพันธ์กัน
- คนมีพัฒนาการ
การพัฒนาการจะเป็นอย่างต่อเนื่องตั้งแต่ เกิดจนถึงวัยชรา
การพัฒนาการของคนอาจแบ่งออกได้เป็น
- ด้านร่างกาย
- ด้านสติปัญญา
- ด้านอารมณ์ สังคม
- ด้านคุณธรรม
แต่ละด้านจะมีความต่อเนื่องกัน และเป็นลําดับขั้นแต่ละ ขั้นตอนจะมีลักษณะเฉพาะ
- คนมีความต้องการภาวะสมดุล หรือภาวะปกติ
--คนจะต้องการอยู่ในภาวะสมดุลอยู่ตลอดเวลา
--เมื่อเกิดภาวะเสียสมดุลก็จะพยายามปรับสู่สมดุล
--กระบวนการที่ดํารงภาวะสมดุลหรือปรับสมดุล เรียกว่า กระบวนการปรับตัว หรือกลไกการต่อสู้ เพื่อสมดุล
- 5.1 ความต้องการดํารงภาวะสมดุล (Homeostasis) ต้องการในระดับที่ไม่รู้ตัวเป็นไปโดยอัตโนมัติ
- 5.2 ความต้องการปรับสู่ภาวะสมดุล คนจะพยายามปรับสู่ภาวะ สมดุลให้เร็วที่สุด โดยกลไกการปรับ สู่ภาวะสมดุลอาจจะเป็นทั้งระบบ อัตโนมัติหรือรู้ตัว
- คนมีลักษณะพื้นฐานร่วมกันแต่มีความเป็นปัจเจกบุคคล
-- คนแต่ละคนมีลักษณะพื้นฐานร่วมกันทุกคน
-- คนแต่ละคนก็มีลักษณะเฉพาะของตนเอง เรียกว่า ความเป็นปัจเจกบุคคล
-- แต่ละคนเป็นปัจเจกบุคคล คือ พันธุกรรม ระดับการพัฒนาการทั้งทางด้าน ร่างกาย จิตสังคม และประสบการณ์ในชีวิต
- คนมีสิทธิของตน
แต่ละบุคคล ไม่ว่าในภาวะที่เป็นเด็ก/ ผู้ใหญ่ใน บทบาท/ตําแหน่งใดก็ตามจะมีสิทธิแห่งตนตาม ภาวะที่ดํารงอยู่ - สิทธิในการตัดสินใจเกี่ยวกับตนเอง
- สิทธิในการได้รับการคุ้มครองตามกฎหมาย
- สิทธิในการได้รับการรักษาพยาบาลเมื่อเจ็บป่วย
- คนมีศักยภาพในการช่วยเหลือตนเอง
- คนทุกคนมีความสามารถที่จะช่วยเหลือตนเอง
- การช่วยตนเองในกิจวัตรประจําวัน
- การแก้ไขปัญหาด้วยตัวเอง
มโนมติของสิ่งแวดล้อม (Environment)
- คนไม่ได้อยู่อย่างโดดเดี่ยวแต่จะต้องอยู่ใน สิ่งแวดล้อมซึ่งอาจเป็นสิ่งมีชีวิตและไม่มีชีวิต - สิ่งแวดล้อมสามารถแบ่งได้เป็น 4 ประเภท
- สิ่งแวดล้อมทางกายภาพ
- สิ่งแวดล้อมภายนอกที่ไม่มีชีวิต ความร้อน แสง เสียง รังสี อากาศ ดิน นํ้า ลม ที่พักอาศัย สิ่งก่อสร้างต่างๆ
- สิ่งแวดล้อมทางชีวภาพ
- สิ่งแวดล้อมทางเคมี
สารเคมีทุกชนิด รวมทั้งอาหาร ยา
ซึ่งอาจมาจากสิ่งมีชีวิตหรือสิ่งไม่มีชีวิต - สิ่งแวดล้อมทางสังคม เศรษฐกิจ เป็นรูปธรรมและนามธรรม
- รูปธรรมที่สําคัญ คือ บุคคลที่มีความสัมพันธ์ซึ่งกันและกัน มีบทบาท หน้าที่ต่อกัน
- หน่วยของสังคมที่สําคัญที่สุด คือ ครอบครัว
- บุคคลในครอบครัวต่างก็เป็นสิ่งแวดล้อมซึ่งกัน และกัน
- นามธรรม ไม่สามารถ จะสัมผัสได้ แต่มีผลต่อพฤติกรรมของบุคคลที่อยู่ใน สิ่งแวดล้อมนั้นๆ เช่น ความเชื่อ ค่านิยม วัฒนธรรม ประเพณี กฏหมาย ศาสนา
- อากาศที่บริสุทธิ์มีส่วนช่วย ทําให้คนมีร่างกายที่แข็งแรง
มโนมติของสุขภาพ (Health)
- สุขภาพมีลักษณะเป็นนามธรรม เป็นภาวะที่เกิดขึ้นกับบุคคลตั้งแต่ แรกเกิดจนถึงวัยชรา สุขภาพของคนจะประกอบด้วย 2 ภาวะ คือ
- ภาวะสุขภาพดี (Wellness)
- เจ็บป่วย (Illness)
สุขภาพ (Health)
ไนติงเกล (Nightingale, 1860) หมายถึง สภาวะที่ปราศจากโรค และสามารถใช้พละกําลังของ ตนเองได้เต็มความสามารถ
องค์การอนามัยโลก (WHO, 1947) สภาวะที่มีความสมบูรณ์ของร่างกาย จิตใจ และ สามารถอยู่ในสังคมได้อย่างมีความสุขมิใช่เพียงแต่ปราศจากโรค และความพิการเท่านั้น
- สุขภาพดี หมายถึง สภาวะที่ร่างกายมีความสมบูรณ์ทั้ง ร่างกาย จิตใจ สังคม และจิตวิญญาณ ปราศจากโรคและความ พิการใดๆ 28
ความเจ็บป่วย (illness)
พระราชบัญญัติสุขภาพแห่งชาติ ในมาตราที่ 3
สุขภาวะที่สมบูรณ์และเชื่อมโยงกัน เป็นองค์รวมอย่างสมดุลทั้งทางกาย ทางจิต ทางสังคม และทางจิตวิญญาณ
- ในโลกนี้น้อยคนนักที่จะมีสุขภาพดีมาก คือ ครบทั้งกาย จิตใจ สังคม และจิตวิญญาณ ตลอดเวลา
- คนส่วนมากมักจะมีความบกพร่องทางสุขภาพบ้างไม่ มากก็น้อย
- หากบุคคลนั้นพอใจในสภาพการณ์ที่เป็นอยู่และ สามารถดํารงชีวิตอยู่ได้อย่างมีความสุขก็ถือได้ว่ามี สุขภาพดีอยู่ สุขภาพมีลักษณะเป็นพลวัตรและต่อเนื่อง
- ในภาวะที่สมบูรณ์แข็งแรง แต่ก็อาจอยู่ในภาวะเจ็บป่วยได้ในเวลาไม่กี่ชั่วโมงต่อมา
- บางคนอาจป่วยหนักตั้งแต่แรกเกิดและเสียชีวิต
มโนมติของการพยาบาล (Nursing)
- การพยาบาลเป็นการช่วยเหลือคน
- ทุกวัย ตั้งแต่แรกเกิดจนถึงวัยสูงอายุ
- ทุกภาวะสุขภาพตั้งแต่สุขภาพดี จนถึงป่วยหนัก/วิกฤต
- เพื่อให้คนสามารถดํารงภาวะสุขภาพไว้/ช่วยให้ คนกลับสู่ภาวะสุขภาพดีเมื่อเจ็บป่วย
- รักษาทางการพยาบาล คือ กิจกรรมที่ พยาบาลปฏิบัติในขอบเขตหน้าที่ของตนในการ ช่วยเหลือด้านพฤติกรรมของบุคคลที่เปลี่ยนไป จากเดิม อันเนื่องมาจากผลกระทบจากปัญหา สุขภาพที่เกิดขึ้น หรือจากพฤติกรรมเสี่ยงต่อเกิดปัญหาสุขภาพ
- การพยาบาลที่จะช่วยเหลือให้คนมีภาวะสุขภาพดี หรือปรับสู่ภาวะ สุขภาพดี 2.1 การส่งเสริมสุขภาพ ่เป็นการช่วยในการสร้างพฤติกรรมสุขภาพหรือปรับเปลี่ยน พฤติกรรม 2.2 การป้องกันโรค
การป้องกันระดับที่ 1 (primary prevention)
การป้องกันระดับที่ 2 (secondary prevention)
การป้องกันระดับที่ 3 (tertiary prevention)
2.3 การดูแลรักษา
- คนหนึ่งต้องเปลี่ยนสถานภาพจากที่สุขภาพดีหรือสุขภาพ ปกติมาสู่การเป็นผู้ป่วย
- ผู้ป่วยแต่ละคนจะมีความกลัว วิตกกังวลแตกต่างกันออกไป
- การดูแลรักษา จะเป็นไปตามแผนการรักษาของแพทย์ เป็นกิจกรรม ที่ทําโดยมุ่งเน้นการบําบัด
- พยาบาลจะต้องรู้จักใช้ศิลปะในการติดต่อสื่อสาร การแสดงออกทางสีหน้า ท่าทาง การผ่อนปรน การสัมผัสที่อ่อนโยน และความเข้าใจในความรู้สึก อารมณ์ของผู้ป่วย
2.4 การฟื้นฟูสภาพร่างกาย - เป็นระยะที่บุคคลออกจากภาวะของการเป็นผู้ป่วยกําลังกลับไปอยู่ในบทบาทของคนปกติ
- เป็นระยะที่จะกลับบ้านเพื่อไปดูแลตนเองต่อที่บ้าน
- พยาบาลจะต้องเข้าถึงจิตใจและรู้สภาพ ปัญหาของผู้ป่วยแต่ละคนอย่างถ่องแท้ เป็นผู้ให้กําลังใจ ให้ความหวัง ชื่นชมและยก ย่องผู้ป่วย
- การพยาบาลโดยใช้กระบวนการพยาบาลในการช่วยเหลือผู้รับบริการ ประกอบด้วยขั้นตอนต่างๆ ดังนี้ คือ
1 การประเมินสภาพ
2 การวินิจฉัยการพยาบาล
3 การวางแผนการพยาบาล
4 การปฏิบัติการพยาบาล
5.การประเมินผลการพยาบาล
- การพยาบาลเป็นบริการที่จําเป็นต่อสังคม
- กระบวนการที่เป็นพลวัตร ต่อเนื่องสัมพันธ์กันอยู่ ตลอดเวลา
- กระบวนการพยาบาลจะสิ้นสุด ก็ต่อเมื่อความต้องการของ ผู้รับบริการได้รับการ ตอบสนองหรือปัญหาได้รับ การแก้ไข/ปัจจัยเสี่ยงได้รับการ จัดการให้หมดสิ้นไป
- ถ้าขาดการพยาบาลที่มีคุณภาพ อาจส่งผล ให้คนไม่สามารถดํารงภาวะสุขภาพดีไว้ได้
กระบวนทัศน์หลักทางการพยาบาล
มีจุดมุ่งหมายเพื่อช่วยเหลือคนให้สามารถดํารงภาวะสมดุลหรือภาวะ สุขภาพดีได้ และช่วยเหลือคนที่เจ็บป่วยให้ปรับตัวกลับสู่ภาวะสมดุล
