Từ gồm hai hoặc nhiều tiếng là từ phức, như: trồng trọt, chăn nuôi, đất nước, sạch sẽ, cac-bon-nic, v.v.

Từ phức được chia thành hai nhóm từ (hai phương thức cấu tạo từ) chủ yếu là từ ghép và từ láy.

2.1.1. Từ ghép đẳng lập

Từ ghép đẳng lập có các tiếng bình đẳng về mặt ngữ pháp, các tiếng trong từ có ý nghĩa tương đương nhau (không phân ra tiếng chính, tiếng phụ). Ví dụ: quần áo, ăn uống, điện nước, xăng dầu, tàu xe, nghe nhìn, núi non, binh lính, may phúc, sách vở, ăn mặc, ăn ở, đi đứng, v.v.

Ý nghĩa từ ghép đẳng lập là ý nghĩa tổng hợp (tính chất hợp nghĩa), ý nghĩa chỉ loại sự vật, đặc trưng (hành động, trạng thái, tính chất, quan hệ). Nghĩa của từ ghép đẳng lập khái quát hơn nghĩa của các tiếng tạo nên nó.

• quần áo có hai sự vật là quần và áo cùng chỉ trang phục (hai sự vật cùng loại), khi kết hợp hai sự vật với nhau tạo nên nghĩa chỉ chung là trang phục, cách ăn mặc của con người. Ví dụ: Ngựa xe như nước, áo quần như nen (Truyện Kiều).

• đi đứng chỉ hai hoạt động di chuyển của con người là đi và đứng. Khi kết hợp hai hoạt động này với nhau tạo nên nghĩa chỉ hoạt động nói chung và cách hoạt động của vật, đồng thời chỉ ra phong cách của con người cụ thể. Ví dụ: Con gái con gứa đi đứng cho có ý có tứ một chút.

a. Dấu hiệu nhận biết rõ nhất là đặc điểm của các tiếng trong từ ghép đẳng lập là các tiếng trong từ ghép đẳng lập có các đặc điểm sau đây:

• Cùng từ loại (cùng là động từ: ăn ở, đi đứng; cùng là danh từ: quần áo, nhà cửa; cùng là tính từ: mạnh khỏe, xinh đẹp, ốm yếu...).

• Có nghĩa cùng phản ánh về một phương diện nào đó (cùng biểu thị đồ vật của học sinh: sách vở, bút thước; cùng chỉ đồ dùng trong bữa ăn, nhà bếp: chén bát, nồi niêu; cùng biểu thị trang thái sức khỏe: ốm yếu, mạnh khỏe...).

• Mối quan hệ giữa các tiếng trong từ ghép tương đối lỏng, vì vậy, chúng ta dễ dàng chêm vào các từ như và, với, thì. Chẳng hạn: sách và vở, quần với áo, mạnh thì khỏe.

b. Ngược lại với từ ghép đẳng lập, các tiếng trong từ ghép chính phụ bao giờ có các đặc điểm sau:

• Các tiếng có thể không cùng từ loại. Ví dụ: xe đạp (xe: danh từ; đạp: động từ); xe mi-ni (xe: danh từ; mi-ni: tính từ).

• Nghĩa của tiếng phụ chỉ một đặc điểm hay một phương diện nào đó của tiếng chính. Vì thế, tiếng phụ bổ nghĩa để làm rõ đặc điểm, trạng thái, cách thức... của đối tượng được nêu ở tiếng chính chứ không cùng phương diện với tiếng chính.

Ví dụ: sách giáo khoa, sách bài tập, sách tham khảo, sách giáo viên... đặc điểm, chức năng, đối tượng phục vụ của từng loại sách sẽ được làm rõ ở các tiếng đi sau sách.

Mối quan hệ giữa các tiếng trong từ ghép chính phụ là quan hệ chặt, chúng ta không dễ chêm xen, hoặc nếu cố chêm xen các tiếng khác vào giữa chúng sẽ tạo nên nghĩa hoàn toàn khác. ví dụ: xe đạp và xe để đạp hoàn toàn khác nhau hoặc mất nghĩa xe và đạp (không thể kết hợp).

Tuy nhiên, với từ ghép chính phụ chúng ta dễ dàng xác lập được từ tương đương theo cấu trúc:

Ví dụ: xe (tiếng chính) có thể tạo ra: xe đạp, xe gắn máy, xe hơi, xe ba bánh...

Ví dụ: viên (tiếng chính) có thể tạo ra: nhân viên, học viên, sinh viên, cộng tác viên, v.v.

Những từ phức có quan hệ láy âm giữa các tiếng được gọi là từ láy.

Nói cách khác từ láy là những từ được cấu tạo bằng cách nhân đôi (nhân ba…) tiếng gốc theo những quy tắc nhất định, sao cho quan hệ giữa các tiếng trong từ vừa điệp, vừa đối, hài hoà với nhau về âm và về nghĩa, có giá trị tượng trưng hoá. Ví dụ: xanh xanh, xanh xao, đo đỏ, đỏ đọc, tờ lờ mờ, sát sàn sạt, khấp kha khấp khểnh, luộm thà luộm thuộm, v.v.

Xét về số lượng, từ láy có thể có các dạng: láy đôi, láy ba, láy tư.

Xét về cách thức, từ láy có hai loại: Từ láy toàn bộ và từ láy bộ phận.

Từ láy toàn bộ có các tiếng lặp lại nhau hoàn toàn, nhưng cũng có một số trường hợp tiếng đứng trước biến đổi thanh điệu hoặc phụ âm cuối (để tạo ra sự hài hoà về âm thanh). Chẳng hạn:

• láy có biến đổi thanh điệu hoặc phụ âm cuối: xon xón, ha hả, thăm thẳm, bần bật, thơn thớt, v.v.

Từ láy bộ phận, giữa các tiếng có phụ âm đầu hoặc phần vần giống nhau. Chẳng hạn:

• láy phụ âm đầu: nhức nhối, thơ thẩn, lập loè, lónh lánh, vồ vập, nghiện ngập, tới tấp, thập thò, mấp mô, v.v.

• láy phần vần: lom khom, làng nhàng, lừ khừ, lanh chanh, luộm thuộm, lôi thôi, lục đục, bâng khuâng, v.v.

2.2.3. Một số lưu ý khi sử dụng hoặc phân tích giá trị nghệ thuật của từ láy

(1) Dùng từ láy để tạo âm hưởng nhịp nhàng cân đối cho dễ nghe.

Thay vì nói ngồi cho ngay, người ta nói ngồi cho ngay ngắn.

(2) Để gây ấn tượng mạnh, có thể giảm bớt những động từ, tính từ và dùng từ láy (thay thế) làm vị ngữ trong câu. Ví dụ:

(3) Đặt từ láy ở vị trí đầu câu (vị trí nhấn mạnh) thì ấn tượng diễn tả càng mạnh. Ví dụ:

• Tạo ấn tượng mạnh về âm thanh. Thánh thót tàu tiêu mấy hạt mưa (Hồ Xuân Hương)

Tạo ấn tượng mạnh về hình ảnh lom khom, lác đác của cảnh vật đèo Ngang lúc chiều tà.

(5) Trong những điều kiện nhất định (về tiếng gốc, về vị trí của tiếng láy, về kiểu cấu tạo…) mỗi khuôn vần có thể mang vào từ láy một cách đều đặn những nét nghĩa nhất định. Ví dụ từ láy có khuôn vần ấp có hai loại ý nghĩa:

• bập bềnh, khấp khểnh, lập loè… lặp đi lặp lại với cường độ khác nhau, khi ẩn khi hiện, khi mạnh khi yếu, hoặc khi cao khi thấp… theo chu kì; thập thò là thò ra rồi lại thụt vào, và cứ lặp lại theo chu kì như thế.

• vồ vập, nghiện ngập, tới tấp: khi vần ấp ở tiếng đứng sau biểu thị tính chất hay quá trình liên tiếp hoặc kéo dài với mức độ cao.

(6) Trong lời nói hàng ngày, từ láy biểu cảm thể hiện ở nhiều cách khác nhau. Chẳng hạn láy với iếc để thể hiện sự đánh giá, thái độ không coi trọng điều đang nói tới. Hoặc có khi láy cường điệu với dụng ý phê phán, mỉa mai tuỳ theo hoàn cảnh và tình huống giao tiếp. Ví dụ:

• Láy cường điệu: vội vội vàng vàng, lượt thà lượt thượt, lấc lơ lấc láo, lạch xà lạch xạch, v.v.

• Láy với iếc: xanh xiếc, đỏ điếc, đi điếc, ngủ nghiếc, hay hiếc, đẹp điếc, xinh xiếc, giỏi diếc, v.v.