Một mô hình dịch thuật toàn diện
Tuyên ngôn dịch thuật học
Năm 1972, James Stratton Holmes (1924-1986) đưa ra một mô hình với tham vọng mô tả toàn bộ các hoạt động phiên dịch
Dịch thuật học thuần túy (pure translation studies)
Dịch thuật học ứng dụng (applied translation studies)
Tham luận của James tại Hội nghị Quốc tế lần thứ Ba về Ngữ học ứng dụng (Copenhagen-Đan Mạch): The Name and Nature of Translation Studies (Danh xưng và Bản chất của Dịch thuật học) được coi là tuyên ngôn ra đời của ngành Dịch thuật học
Thập niên 1950, nhà ngữ học Noam Chomsky đưa ra mô thức Ngữ pháp biến tạo (transformational grammar) coi các ngôn ngữ đều có cấu trúc chìm (deep structure) giống nhau, từ đó cho rằng mọi ngôn ngữ đều có nét đại đồng (language universals)
-> Mô thức này giải thích cho khía cạnh ngôn ngữ trong hoạt động chuyển ngữ
Danh xưng và bản chất của Dịch thuật học
Danh xưng
Roger Goffin đề nghị trong Anh ngữ dùng translatology hoặc traductologie trong Pháp văn, nhưng hậu tố -ology có gốc Hy Lạp nên bị các nhà ngữ học thuần túy bác bỏ. Các từ khác như translatistics hay translistics cũng không được chấp nhận
Xuất hiện thêm tên gọi ít chất cổ điển hơn:
The Theory of Translating hay The Theory of Translation ( và từ tương đương của nó: Theorie des Übersetzens, Théorie de la traduction [lý thuyết dịch thuật]), sau đó được rút ngắn thành translation theory (Übersetzungs theorie)
Danh xưng được chấp nhận trong Đức ngữ Übersetzungwissenschaft (Dịch thuật học) và tương đương trong Pháp ngữ là Science de la traduction (khoa học dịch thuật)
Bản chất
Theo Holmes, dịch thuật học có hai mục đích chính:
Để mô tả các hiện tượng dịch thuật và lý thuyết dịch
thiết lập các nguyên tắc chung để giải thích và tiên đoán mọi hoạt động liên quan đến dịch thuật
Holmes bác bỏ quan điểm so sánh Dịch thuật học với Từ vựng và Từ điển học, Ngôn ngữ học, và càng không đồng ý với quan điểm cho rằng tên của ngành học mới đơn thuần là từ đồng nghĩa với ‘lý thuyết dịch thuật’
Bản đồ Holmes: Mô hình toàn diện về dịch thuật
Dịch thuật học thuần túy (pure translation studies)
Mục tiêu (1): Mô tả các hoạt động dịch thuật
Mục tiêu (2): Xây dựng các nguyên tắc và lý thuyết để giải thích và tiên đoán các hoạt động dịch thuật
Hình thức (1): hướng nghiên cứu và mô tả tập trung vào dịch phẩm (product-oriented) -> giúp học giả hiểu biết sâu hơn về lịch sử dịch thuật, và giúp dịch giả tìm một giải pháp chuyển ngữ thích hợp nhờ tham khảo cách dịch của người đi trước
Hình thức (2): Các nghiên cứu chú trọng vào quá trình dịch (process- oriented), tức tìm hiểu về hoạt động trí óc của người dịch trong quy trình chuyển ngữ -> đưa đến một hướng nghiên cứu mới là tâm lý học dịch thuật (translation psychology)
Hình thức (3): Các nghiên cứu về vai trò (function-oriented) của dịch thuật đối với văn hóa đích -> nhằm tìm hiểu tác dụng của dịch phẩm đối với xã hội tiếp nhận
Hình thức (1): Lý thuyết chung (general translation theory)
Hình thức (2): Lý thuyết riêng (partial translation theories)
Các lý thuyết dịch thuật đều có tính cục bộ, chỉ có thể giải thích (và tiên đoán) một phần của hoạt động chuyển ngữ. Các lý thuyết riêng này tập trung vào một hoặc vài khía cạnh dịch thuật sau:
Giới hạn trong phạm vi phương tiện truyền đạt (medium restricted): tức các thuyết chỉ thảo luận về phương tiện dùng để chuyển ngôn ngữ gốc ra ngôn ngữ đích. Các phương tiện truyền đạt có thể là người dịch, hay chương trình dịch thuật bằng máy.
Giới hạn khu vực (area restricted): tức các lý thuyết chỉ có thể áp dụng đối với các cặp ngôn ngữ nào đó, hoặc chỉ phù hợp cho hai nền văn hóa này chứ không dùng được đối với hai nền văn hóa khác.
Giới hạn ở cấp độ dịch (rank restricted): các lý thuyết chỉ chú trọng hay giải thích được việc dịch ở cấp độ từ ngữ, ví dụ có thể dùng các thuyết này để giải thích việc dịch ở cấp độ từ, câu, mệnh đề, hay toàn bộ văn bản.
Giới hạn trong hình thức văn bản (text-type restricted): gồm các lý thuyết chỉ áp dụng cho loại hình dịch thuật văn bản này (như văn chương) mà không áp dụng được cho loại hình văn bản khác (như tôn giáo, khoa học).
Giới hạn về thời điểm (time restricted): những lý thuyết chỉ đúng trong một giai đoạn, như nguyên tắc dịch vào thời Phục Hưng, hay trong thế kỷ 19.
Giới hạn về từng vấn đề cụ thể (problem restricted): tức các lý thuyết dùng để giải thích các vấn đề cụ thể về từ ngữ, như có nên dùng dấu chấm câu trong ngôn ngữ đích giống như dấu chấm câu trong ngôn ngữ gốc hay không, làm sao để dịch vần điệu hay âm thanh trong ngôn ngữ gốc.
Dịch thuật học ứng dụng (applied translation studies) -> ứng dụng lý thuyết và các thành tựu của ngành khác vào thực hành dịch
Hoạt động (1): đào tạo (dựa vào lý thuyết để giảng dạy)
Hoạt động (2): phát triển các công cụ hỗ trợ cho dịch thuật (như từ điển máy tính, phần mềm dịch thuật)
Hoạt động (3): phê bình dịch thuật