MÔ HÌNH DỊCH THUẬT TOÀN DIỆN
TUYÊN NGÔN DỊCH THUẬT HỌC
Năm 1972, James Stratton Holmes (1924‒86), nhà thơ và dịch giả Mỹ, đã đưa ra một mô hình với tham vọng mô tả toàn bộ các hoạt động phiên dịch. Ông chia ngành dịch thuật học làm hai lĩnh vực chính: dịch thuật học thuần túy (pure translation studies), và dịch thuật học ứng dụng (applied translation studies)
Thập niên 1950, khi nhà ngữ học Noam Chomsky đưa ra mô thức ngữ pháp biến tạo (transformational grammar), coi các ngôn ngữ đều có cấu trúc chìm (deep structure) giống nhau, từ đó cho rằng mọi ngôn ngữ đều có những nét đại đồng (language universals). Mô thức này của Chomsky được dùng để giải thích khía cạnh ngôn ngữ trong hoạt động chuyển ngữ. Khi dịch thuật được giải thích dưới góc nhìn ngôn ngữ học, nó trở thành một ngành phụ của ngữ học ứng dụng.
có thể nói tham luận của Holmes là bản tuyên ngôn ra đời của ngành dịch thuật. Lần đầu tiên một hoạt động liên quan đến chữ nghĩa kéo dài hàng ngàn năm có một tên gọi bằng Anh ngữ, với định nghĩa rộng và rõ, được coi là thuật ngữ để gọi tên ngành.
BẢN ĐỒ HOLMES: MÔ HÌNH TOÀN DIỆN VỀ DỊCH THUẬT
Dịch thuật học thuần túy.
Mô tả các hoạt động dịch thuật
Thứ nhất, hướng nghiên cứu và mô tả tập trung vào dịch phẩm (product-oriented), ví dụ so sánh hai dịch phẩm từ một nguyên tác, hay so sánh các đặc tính dịch thuật trong cùng một giai đoạn (như dịch thuật thế kỷ 18, dịch thuật thời Trung cổ).
Hình thức thứ hai là các nghiên cứu chú trọng vào quá trình dịch (process- oriented), tức tìm hiểu về hoạt động trí óc của người dịch trong quy trình chuyển ngữ
Hình thức thứ ba bao gồm các nghiên cứu về vai trò (function-oriented) của dịch thuật đối với văn hóa đích, ví dụ nghiên cứu các thể loại dịch thuật ở một đất nước nào đó, và tác dụng của các dịch phẩm đó đối với văn hóa đích.
Xây dựng các nguyên tắc và lý thuyết để giải thích và tiên đoán các hoạt động dịch thuật đó
Holmes phân loại hai hình thức lý thuyết: lý thuyết chung (general translation theory) và lý thuyết riêng (partial translation theories).
Giới hạn trong phạm vi phương tiện truyền đạt (medium restricted): tức các thuyết chỉ thảo luận về phương tiện dùng để chuyển ngôn ngữ gốc ra ngôn ngữ đích.
Giới hạn khu vực (area restricted): tức các lý thuyết chỉ có thể áp dụng đối với các cặp ngôn ngữ nào đó, hoặc chỉ phù hợp cho hai nền văn hóa này chứ không dùng được đối với hai nền văn hóa khác.
Giới hạn ở cấp độ dịch (rank restricted): các lý thuyết chỉ chú trọng hay giải thích được việc dịch ở cấp độ từ ngữ, ví dụ có thể dùng các thuyết này để giải thích việc dịch ở cấp độ từ, câu, mệnh đề, hay toàn bộ văn bản.
Giới hạn trong hình thức văn bản (text-type restricted): gồm các lý thuyết chỉ áp dụng cho loại hình dịch thuật văn bản này (như văn chương) mà không áp dụng được cho loại hình văn bản khác (như tôn giáo, khoa học).
Giới hạn về thời điểm (time restricted): những lý thuyết chỉ đúng trong một giai đoạn, như nguyên tắc dịch vào thời Phục Hưng, hay trong thế kỷ 19.
Giới hạn về từng vấn đề cụ thể (problem restricted): tức các lý thuyết dùng để giải thích các vấn đề cụ thể về từ ngữ, như có nên dùng dấu chấm câu trong ngôn ngữ đích giống như dấu chấm câu trong ngôn ngữ gốc hay không, làm sao để dịch vần điệu hay âm thanh trong ngôn ngữ gốc.
Dịch thuật học ứng dụng.
Đào tạo (dựa vào lý thuyết để giảng dạy),
Phát triển các công cụ hỗ trợ cho dịch thuật (như từ điển máy tính phần mềm dịch thuật)
Phê bình dịch thuật
Đóng góp của Holmes rất lớn trong ngành dịch thuật
Thứ nhất, ông định danh ngành học
Thứ hai, ông tổng hợp − sau khi phân tích − mọi hoạt động liên quan đến dịch thuật
Thứ ba, ông chỉ ra các khiếm khuyết của các lý thuyết dịch, ở điểm thứ ba này, ông cho thấy các lý thuyết dịch thường chỉ giới hạn trong một vài yếu tố của ngành dịch thuật, không có lý thuyết nào có thể giải thích và ứng dụng cho toàn bộ các vấn đề liên quan đến dịch thuật.
VAI TRÒ CỦA NGÔN NGỮ VÀ VĂN HOÁ TRONG DỊCH THUẬT
Ngôn ngữ là một khía cạnh thuộc văn hóa, vì vậy không thể ngang hàng với văn hóa. Trong phần này, tách riêng ngôn ngữ và văn hóa là để trình bày các ứng dụng của lý thuyết ngôn ngữ học và văn hóa trong dịch thuật. Hiểu biết về lý thuyết ngữ học. các quan niệm về văn hóa (ví dụ trong ngành nhân chủng học), sẽ giúp ta có thể quyết định chọn dịch theo hướng nào khi đứng trước một khó khăn thông thường: sẽ chú trọng đến khía cạnh ngôn ngữ hơn như tìm từ tương đương, hay sẽ dịch theo hướng chú trọng đến cách biểu đạt, cách nghĩ suy của những người nói ngôn ngữ đích.
Dịch theo lý thuyết ngữ học: nhiệm vụ chính của một lý thuyết dịch là ‘xác định bản chất và điều kiện của sự tương đương trong dịch thuật’ (trang 21). Tương đương, theo Catford, là khái niệm cốt yếu để thay thế bản văn gốc bằng bản dịch.
Cần chú trọng ý nghĩa của từ ‘thay thế’ (replace). ‘Thay thế’ khác ‘biến đổi’. Quan điểm của Catford là khi dịch, ta thay thế