6 cặp phạm trù

Cái riêng và cái chung

Khái niệm

Cái riêng

chỉ một sự vật hiện tượng, một quá trình nhất định.

Cái chung

chỉ những mặt, những thuộc tính, những yếu tố, những quan hệ,...lặp lại phổ biến ở nhiều sự vật hiện tượng

Quan hệ

Cái riêng, cái chung đều tồn
tại khách quan

Cái riêng là cái toàn bộ, phong phú đa dạng hơn cái chung; cái chung là cái bộ phận nhưng sâu sắc bản chất hơn cái riêng

Ý Nghĩa

Chỉ có thể tìm cái chung trong cái riêng, trong các sự vật hiện tượng cụ thể

Nguyên nhân và Kết quả

Khái niệm

Nguyên nhân

chỉ sự tác động lẫn nhau giữa các mặt trong một sự vật, hiện tượng

Kết quả

chỉ những biến đổi xuất hiện do sự tác động giữa các mặt, các yếu tố trong một sự vật hiện tượng

Ý nghĩa

Quan hệ

Nguyên nhân sinh ra kết quả, vì vậy nguyên nhân bao giờ cũng có trước kết quả

Một nguyên nhân có thể sinh ra một hoặc nhiều kết quả và một kết quả có thể do một hoặc nhiều nguyên nhân tạo nên.

Tất nhiên và ngẫu nhiên

Khái niệm

Tất nhiên

Ngẫu nhiên

chỉ cái do những nguyên nhân cơ bản, bên trong của kết cấu vật chất quyết định và trong những điều kiện nhất định.

chỉ cái do nguyên nhân bên ngoài, do sự ngẫu hợp của nhiều hoàn cảnh bên ngoài quyết định

Ý nghĩa

Quan hệ

Đều tồn tại khác quan trong hiện thực, có vai trò nhất định đới với sự phát triển của sự vật vật và hiện tượng, trong đó tất nhiên giữ vai trò quyết định.

Là hai mặt vừa thống nhất, vừa đối lập. Tất nhiên vạch đường đi qua vô số cái ngẫu nhiên. Ngẫu nhiên là biểu hiện một mặt, một khía cạnh cảu tất nhiên

Tất nhiên quy định ngẫu nhiên, ngẫu nhiên bổ sung cho tất nhiên

Tất nhiên và ngẫu nhiên có thể chuyển hóa lân nhau trong những điều kiện nhất định.

Trong thực tiễn phải căn cứ vào cái cái tất nhiên chứ không phải là ngẫu nhiên. Tuy nhiên, không được bỏ qua cái ngẫu nhiên

Tất nhiên và ngẫu nhiên có thể chuyển hóa cho nhau vì vậy cần tạo ra những điều kiện nhất định để cản trở hoặc thúc đầu sự chuyển hóa của chúng dựa trên mục đích nhất định.

Nội dung và hình thưc

Ý nghĩa

Khái niệm

Nội dung

Hình thức

chỉ phương thức tồn tại và phát triển của sự vật, hiện tượng đó, hình thức là hệ thống các mối liên hệ tương đối bền vững giữa các yếu tố của nó.

chỉ sự tổng hợp tất cả những mặt, những yếu tố, những quá trình tạo nên sự vật, hiện tượng.

Quan hệ

Nội dung và hình thức gắn bó chặt chẽ với nhau, thống nhất biện chứng với nhau.

Cùng một nội dung có thể biểu hiện trong nhiều hình thức, cùng một hình thức có thể chứa đựng nhiều nội dung.

Nội dung quyết định hình thức và hình thức tác động trở lại nội dung.

Nội dung thay đổi dẫn đến hình thức phải thay đổi. Nội dung quyết định hình thức nhưng hình thức có tính độc lập tương đối và tác động trở lại nội dung.

Nội dung và hình thức luôn thống nhất với nhau

Nội dung quyết định hình thức, muốn thay đổi sự vật, hiện tượng thì trước hết phải thay đổi nội dung.

Bản chất và hiện tương

Khái niệm

Bản chất

chỉ sự tổng hợp tất cả những mặt, những mối liên hệ tất nhiên, tương đối ổn định ở bên trong quy định sự vận động và phát triển của sự vật, hiện tượng đó.

Hiện tượng

chỉ sự biểu hiện của những mặt, những mối liên hệ đó trong những điều kiện xác định, là những biểu hiện ra bên ngoài của bản chất.

Quan hệ

Bản chất bao giờ cũng biểu hiện ra thành những hiện tượng nhất định.Còn hiện tượng bao giờ cũng là sự biểu hiện của một bản chất nhất định.

Bản chất quyết định hiện tượng. Bản chất như thế nào thì hiện tượng như thế ấy. Bản chất thay đổi thì hiện tượng cũng thay đổi.

Bản chất là cái chung, cái tất yếu, còn hiện tượng là cái riêng biệt, phong phú và đa dạng. Bản chất là cái bên trong, hiện tượng là cái bên ngoài.

Ý nghĩa

Trong nhận thức, không được dừng lại ở hiện tượng mà phải đi sâu tìm ra bản chất của sự vật. thông qua nhiều hiện tượng khác nhau mới nhận thức đúng được bản chất.

Khả năng và hiện thực

Khái niệm

Khả năng

Những gì hiện chưa có, nhưng sẽ có, sẽ tới khi có các điều kiện tương ứng.

Hiện thực

Những cái hiện có, hiện đang tồn tại thực sự trong thực tế và cả ý thức

Quan hệ

Đều tồn tại trong mối quan hệ thống nhất, không tách rời, luôn chuyển hóa lẫn nhau.

Khả năng trong những điều kiện nhất định thì biến thành hiện thực.

Khả năng biến thành hiện thực cần một tập hợp những điều kiện

Ý nghĩa

Trong hiện thực cần dựa vào hiện thực để dưa ra phương hướng hành động

Cần phát huy nguồn lực con người để tạo điều kiện biến khả năng thành thực

Vì cái riêng chỉ tồn tại trong mối liên hệ với cái chung nên không được tuyệt đối hóa cái riêng

Mối liên hệ nhân quả có tính khách quan vậy nên cần phải tìm nguyên nhân của các sự vật, hiện tượng dẫn đến kết quả trong thế giới hiện thực khách quan chứ không phải ở ngoài thế giới đó.

Trong nhận thức và thực tiễn cần có cách nhìn toàn diện và lịch sử cụ thể trong phân tích, giải quyết và ứng dụng quan hệ nhân quả.