Please enable JavaScript.

Coggle requires JavaScript to display documents.

Coğrafya 1. Dönem 1. Sınav Konuları - Coggle Diagram

- - - - Doğayı oluşturan dört temel ortam
        
        Atmosfer (Hava Küre): Yerküreyi çevreleyen gaz örtüsüdür. Hidrosfer (Su Küre): Yer kabuğunun çukur alanlarını dolduran
        
        büyük su havzaları, buzullar, akarsular ve yer altı sularıdır.
        
        Biyosfer (Canlı Küre): Litosfer, atmosfer ve hidrosferdeki canlı yaşam alanlarıdır.
        
        Litosfer (Taş Küre): Yerkürenin katılaşmış üst kısmı, yer kabuğudur.
      - İnsanın ihtiyaçlarını karşıla- mak için doğal ortamda yapmış olduğu yaşamsal aktivitelerinin tümüne beşerî olay, beşerî olayların gerçekleştiği yaşam alanına ise beşerî ortam denir.
      - Doğal ortam ile beşerî ortamın birlikteliğinden oluşan en geniş yaşam alanına coğrafi ortam adı verilir.
      - DOĞANIN İNSANA ETKİLERİ
        
        Akarsu boylarında ya- şayan insanlar, akarsu- ları ulaşım faaliyetleri için kullanır.
        
        İnsanlar, kolay aşınabilen kayaçların yaygın olduğu yerlerde konut ihtiyaçlarını kayalara şekil vererek karşılamıştır.
        
        Çöl iklim bölgesin- de yaşayan insanlar, çöllerin karakteristik hayvanı deveyi ulaşım için kullanır.
        
        Soğuk iklim özellikleri- ne sahip alanlardaki in- sanlar, soğuktan korun- mak için kalın kıyafetler tercih eder.
      - İNSANIN DOĞAYA ETKİLERİ
        
        İnsanlar, sanayileşme ile artan enerji ihtiyaçlarını karşılamak için doğanın işleyişine uygun rüzgâr santralleri kurmuştur.
        
        Yer altı kaynaklarını işleyen insan, toprak örtüsüne ve biyolojik çeşitliliğe zarar vermiştir.
        
        İnsan, doğal işleyişe zarar vermeden akar- sular üzerine inşa ettiği su değirmenleri ile ihti- yaçlarını karşılamıştır.
        
        Ağaç kullanımının art- ması, ormanlık alan- ların hızla azalmasına neden olmuştur.
    - - Coğrafi ortamdaki doğal ve beşerî olayları, insanla ilişkilendire- rek inceleyen bilim dalına coğrafya denir. Coğrafya bilimi; coğrafi ortamda doğal süreçler içerisinde meydana gelen değişimleri, in- san etkinlikleriyle şekillenen beşerî ortamdaki değişimleri bir ça- lışma metodolojisi içerisinde araştırır ve inceler.
      - Coğrafya bilimi, fiziki ve beşerî coğrafya olmak üzere ikiye ay- rılır. Coğrafyanın doğal ortamlar ile bu ortamlarda meydana gelen olayları inceleyen bölümüne fiziki coğrafya, insan faaliyetlerini inceleyen bölümüne beşerî coğrafya denir
      - COĞRAFYA BİLİMİ
        
        Beşerî Coğrafya
        
        Ekonomik Coğrafya
        
        İnsanların tarım, hayvan- cılık, ormancılık, madenci- lik, turizm, ticaret, sanayi, hizmetler vb. ekonomik faaliyetleri ile bu faaliyetle- rin coğrafi olaylarla etkileşi- mini inceler.
        
        İktisat (Ekonomi)
        
        Siyasi Coğrafya
        
        Devletlerin jeopolitik ko- numlarını ve konumlarının dış siyasetteki etkilerini inceler.
        
        Uluslararası İlişkiler
        Tarih
        İktisat (Ekonomi)
        
        Nüfus Coğrafyası
        
        Nüfusun özelliklerini, dağı- lışını, değişimini, hareketle- rini ve nüfus politikalarını; bunların coğrafi ortamlar ve olaylarla etkileşimini inceler.
        
        Demografi (Nüfus Bilimi)
        İstatistik (Sayısal Sınıflama Bilimi)
        
        Yerleşme Coğrafyası
        
        Yerleşmelerin gelişimini, tiplerini, dağılışını; yerleş- meyi etkileyen faktörleri ve mesken tiplerini inceler.
        
        Arkeoloji (Kazı Bilimi) Tarih
        
        Tarihî Coğrafya
        
        Geçmişin coğrafi özellikle- rini coğrafya biliminin yön- tem ve ilkeleri ile inceler.
        
        Arkeoloji Tarih
        
        Fiziki Coğrafya
        
        Hidrografya
        
        Sular Coğrafyası
        Hidrosferi oluşturan çeşitli su ortamla- rını (deniz, göl, akarsu vb.) ve hidros- ferde meydana gelen doğa olaylarını (su döngüsü, akıntılar, dalgalar vb.) inceler.
        
        Hidroloji (Su Bilimi) Oseonografya
        (Okyanus ve Deniz Bilimi)
        Limnoloji (Göl Bilimi)
        Potamoloji (Akarsu Bilimi)
        Hidrojeoloji
        (Yer Altı Suları Bilimi)
        
        Biyocoğrafya
        
        Canlılar Coğrafyası
        Biyosferdeki bitki ve hayvan toplulukla- rının genel özelliklerini, etkileşimlerini ve yeryüzündeki dağılışlarını inceler.
        
        Biyoloji (Canlılar Bilimi)
        Botanik (Bitki Bilimi)
        Zooloji (Hayvan Bilimi)
        Tıp
        
        Klimatoloji
        
        İklim Bilgisi
        Atmosfer ve hava olaylarını (basınç değişimi, sıcaklık değişimi vb.), ik- lim elemanlarını (sıcaklık, basınç ve rüzgârlar vb.) ve yeryüzünde görülen iklim tiplerini (Akdeniz iklimi, muson iklimi vb.) inceler.
        
        Meteoroloji
        (Hava Olayları Bilimi)
        Fizik
        
        Kartoğrafya
        
        Harita Bilimi
        Yeryüzünün bütününün ya da bir bölü- münün düzleme aktarılma tekniklerini ve haritalardan yararlanma esaslarını inceler.
        
        Matematik Geometri İstatistik Fotogrametri
        
        Jeomorfoloji
        
        Yer Şekilleri Bilimi
        Litosferi oluşturan unsurları (yer kabuğu, kayaçlar, topraklar), litosfer olaylarını (tektonizma, volkanizma, dağ oluşumu vb.) ve yer şekillerinin oluşum süreçlerini (dağ, plato, ova, vadi vb.) inceler.
        
        Jeoloji (Yer Bilimi)
        Pedoloji (Toprak Bilimi)
        Petrografi (Taş Bilimi)
        Jeofizik (Yer Fiziği Bilimi)
        Kimya
        Fizik
      - Coğrafya Biliminin Geçmişten Günümüze Gelişimi
        
        Coğrafya kelimesi, ilk kez İlk Çağ’da (MÖ III. yüzyıl) Mısır’ın İsken- deriye şehrinde yaşamış Erotesthenes [Erotestenes (MÖ 275-195)] tarafından kullanılmıştır. Coğrafya ismi, Latince geo (yer) ve graphein (tasvir etmek) kelimelerinin birleşmesiyle geographica şeklinde or- taya çıkmıştır.
        
        Orta Çağ’da Coğrafya
        
        rta Çağ’da Batı dünyası Hristiyan din adamlarının özgür dü- şünceyi kısıtlayıcı ve baskıcı tutumlarıyla, Haçlı Seferlerinin bilim kurumlarına ve kütüphanelere verdiği zararlarla bilimsel alanda gerilemeye başlamıştır. Aynı dönemde Türk-İslam ülkelerinde bü- yük bir aydınlanma çağı başlamış, bilimsel alanda önemli gelişmeler kaydedilmiştir. İslamın etkisiyle namaz vakitleri, oruç süresi ve hac yollarının belirlenmesi gibi ihtiyaçların ortaya çıkması Müslüman bilim insanlarının coğrafyaya ilgisini artırmıştır. İpek Yolu ve Baha- rat Yolu sayesinde ülkeler arasında gelişen siyasi, ticari ve kültürel ilişkiler, büyük göç hareketleri; coğrafya biliminin gelişmesinde çok önemli rol oynamıştır.
        
        El-Harizmi, Dünya’nın şekli hakkında kitap anlamına gelen Kitap Suret el Arz’ı yazmıştır. El-Biruni; Dünya’nın boyutları, yarı çapı, çevresi ve eksen eğikliği hakkında bilgi veren Kanun el Maksudi’yi yazmıştır. Özellikle Biruni’nin yazdığı eserler kendisinden sonra gelen bilim insanları- na yol gösterici olmuştur. Muhammet İdrisi’nin Kitabu Roger adlı eseri bu çağda coğrafya alanında yazılmış bir diğer önemli eserdir.
        
        Fas’ın Tanca şehrinde doğan İbn Batuta, İslam dünya- sının büyük kısmını ve Hindistan’ı gezmiş, 29 yıl süren seyahatleri boyunca edindiği bilgileri yazdığı seyahatnamesinde toplamıştır. Tunus’ta doğmuş olan İbn Haldun’un Mukaddime isimli eserindeki fikirlerinin etkileri günümüz bilim dünyasında da hala sürmektedir.
        
        Yeni Çağ’da Coğrafya
        
        Orta Çağ’dan Yeni Çağ’a geçiş dönemindeki Rönesans hareketle- ri Avrupa’da bilimin tekrar gelişmeye başlamasında etkili olmuştur. Bu gelişme coğrafya bilimini olumlu etkilemiştir. Yeni Çağ’da Çin ve Hindistan gibi Uzak Doğu ülkelerinin zenginliklerine ulaşma ve bu zenginlikleri ele geçirme arzusuyla uzun mesafeli deniz seyahatleri yapıldı. Bu seyahatler o zamana kadar bilinmeyen yeni yolların bu-lunmasına, ulaşılamamış kara parçalarına ulaşılmasına ve birçok coğ- rafi keşfin yapılmasına neden oldu.
        
        Coğrafi keşiflerin başında: Bartelmi Diyaz’ın Ümit Burnu’nu keşfi (1488), Vasco da Gama’nın Hindistan’a deniz yoluyla ulaşması (1497), Kristof Kolomb’un Amerika’yı keşfi, Magellan’ın başlatıp Sebastian Del Cano’nun tamamladığı dünyanın et- rafının dolaşılması (1522) gelir
        
        Bu dönemin en önemli eserlerinden biri Belçi- kalı Ortelius (Orteliyus) tarafından deri üzerine çi- zilmiş 70 haritadan oluşan ilk dünya atlasıdır (The-atrum Orbis Terraum). Yeni Çağ’da Osmanlı Devleti’nde de coğrafya bilimi adına çok değerli eserler ortaya konulmuştur. Bu dönemin ünlü denizcisi Piri Reis (1465-1554) çizdiği dünya haritası ve yazdığı Kitab-ı Bahriye isimli eserleriyle dünyaca tanınmıştır. Diğer bir önem- li Türk coğrafyacısı Katîp Çelebi’nin yazdığı Cihannüma (Dünya’nın Aynası) bu çağın en önemli coğrafya eserlerindendir. Bu çağda yaşa- mış ünlü Türk seyyahı Evliya Çelebi (1611-1682) Orta Doğu, Avrupa ve Kuzey Afrika’da birçok ülkeyi gezmiş, seyahatnamesinde gezdiği yerlerle ilgili bilgileri detaylı bir şekilde anlatmıştır.
        
        İlk Çağ’da Coğrafya
        
        Döne- min düşünürleri eserlerinde coğrafya, matematik ve tarih konularına bir arada yer vermişlerdir. İlk Çağ’da coğrafi bilgiler gezilen yerlerin tasvir edilmesi ile basit planlar ve haritalar çizilmesi yöntemleriyle ortaya konmuştur.
        
        İlk Çağ’da Dünya’nın şekli ve yapısı ile ilgili fikirler öne süren Tales (MÖ 625-547), insan çevre ilişkilerine değinen Heredot (MÖ 484- 426) ve doğal kaynaklar ile devletlerin gelişiminin ilişkisine değinen Aristoteles (MÖ 384-322) coğrafya ile ilgili ilk görüşleri ortaya koy- muştur. Erotesthenes, İlk Çağ’ın en önemli coğrafyacılarındandır.
        
        İlk coğrafi düşünceler Mezopotamya, Mısır ve Doğu Akdeniz Hav- zası’nda yaşamış düşünürler tarafından ortaya konulmuştur.
        
        Roma Dönemi’nin en ünlü coğrafyacısı olan Amasyalı Strabon (M.Ö.63-M.S.23), 17 ciltlik Gegraphe (Gegrafi) adlı eserinde yer vermiştir. İlk Çağ’ın coğrafya alanında çalışmalar yapmış bir diğer bilim insanı da İskenderiyeli Bat- lamyus adıyla bilinen Ptoleme’dir.
        
        Yakın Çağ’da Coğrafya
        
        oğraf- yanın metodolojisi bu çağda oluşturulmuştur. Coğrafya biliminin bö- lümleri ve konuları günümüzdeki şeklini almış ve pek çok bilim insanı coğrafya bilimine yeni alanlar kazandırmıştır. Bu çağda keşfe yönelik seyahatler devam etmiş, 19. yüzyılın ikinci yarısından sonra seyahat- ler daha çok bilimsel amaçlı hâle gelmiş ve bu seyahatler coğrafya biliminin gelişmesinde büyük rol oynamıştır. Bu dönemde coğrafya biliminin gelişmesinde Alman bilim insanları ön plana çıkmıştır.
        
        Von Humbolt (Van Hambolt) coğrafyanın metodolojisini oluştur- muş, coğrafya biliminin ilkelerini ortaya koymuş ve fiziki coğrafyanın öncüsü olmuştur (Görsel 1.8). Çalışmalarını Cosmos isimli eserinde toplamıştır. Coğrafya İlminde Tarihi Esaslar ve Mukayeseli Genel Coğ- rafya adlı eserin sahibi Karl Ritter beşerî coğrafyanın öncüsü olmuş- tur. Bir diğer Alman coğrafyacı Fredrich Ratzel (Firederik Ratzel) Antropocoğrafya (Beşeri Coğrafya) isimli eserini yazmıştır. Bunun ya- nında siyasi coğrafyanın kurucusu olmuştur. Yakın Çağ’ın ünlü Fran- sız coğrafyacısı P. Vidal de la Blache (Vidaldö la Bılaçhe) bölgesel coğrafya akımının öncüsü olmuştur.
  - - - Dünya’nın kendine özgü şekline geoit denir. Geoit; Dünya’nın kutuplardan basık, Ekvator’dan şişkin
        olan özgün şeklinin adıdır.
      - Dünya’nın Şeklinin Sonuçları
        
        • Ekvator’un uzunluğunun tam bir meridyen dairesinin (iki merid- yen yayının birleşmesi) uzunluğundan 67 km daha fazla olmasıdır.
        
        • Ekvator’un yarıçapının kutupların yarıçapından 21 km daha uzun olmasıdır.
        
        • Kutup noktalarındaki yer çekimi gücünün Ekvator’daki bir yere göre daha fazla olmasıdır.
      - Küresel Şeklinin Sonuçları: Dünya’nın genel görüntüsü olan küreselliğinin ortaya koyduğu sonuçlardır. Bunlar:
        
        • Güneş ışınlarının yere düşme açısının Ekvator’dan kutup noktalarına doğru gidildikçe daralmasıdır (Görsel 1.11). Bu durum; Ekvator’dan kutup noktalarına gidildikçe sıcaklı- ğın azalması, gölge boyunun uzaması, iklim özelliklerinin değişmesi, bitki örtüsünün değişmesi gibi durumların ya- şanmasına neden olur
        
        • Dünya’nın bir yarısı aydınlıkken diğer yarısı karanlık olur.
        
        • Yerden yükseldikçe görüş alanı genişler.
        
        • Dünya üzerindeki bir noktadan hep aynı yönde hareket edildi- ğinde başlanılan noktaya geri dönülür.
    - - Dünya’nın Günlük (Eksen) Hareketi ve Sonuçları
        
        Dünya günlük hareketini Dünya’nın kutup noktalarından geçtiği varsayılan yer ekseni çevresinde batıdan doğuya doğru dönerek yapar (Görsel 1.13). Bu hareketini 24 saatte tamamlar ve bu sü- reye bir gün denir. Bir günlük zaman diliminde hem gece hem de gündüz yaşanır.
      - Dünya’nın Günlük Hareketinin Sonuçları
        
        • Gece ve gündüz ardalanır (birbirini takip eder).
        
        • Güneş ışınlarının bir noktaya düşme açısı, gün içinde sürekli değişir (Görsel 1.14). Bu durum, günlük sıcak- lık farklarına bağlı olarak meltem rüzgârlarının oluş- masına ve gün içinde cismin gölge boyunun değişme- sine neden olur (Görsel 1.15).
        
        • Güneş’in ufuk düzlemindeki konumuna göre yerel saat farkları oluşur.
        
        • Dünya üzerinde Güneş’in doğuş ve batış noktalarına göre ana yönler (doğu ve batı) oluşur.
        
        • Dinamik basınç alanları oluşur.
        
        • Sürekli rüzgârların ve okyanus akıntılarının yönü sapar.
        
        • Dünya üzerindeki bir noktanın Güneş’in karşısından geçme hızına çizgisel hız denir. Çizgisel hız, Ekva- tor’dan kutup noktalarına gidildikçe azalır.
        
        • Dünya üzerinde bir noktanın birim zamanda Güneş karşısında açısal olarak yer değiştirme hızına açısal hız denir. Bu süre her yerde aynı olduğundan açısal hız Dünya’nın her yerinde eşittir.
      - Dünya’nın Yıllık Hareketi ve Sonuçları
        
        Güneş sisteminin bir parçası olan Dünya, elips şeklindeki yö- rüngesi üzerinde Güneş’in etrafında hareket eder (Görsel 1.16). Dünya, yörüngesi üzerindeki bir turunu 365 gün 6 saatte tamam- lar. Dünya’nın yörüngesi üzerinde bir turunu tamamladığı süreye bir yıl denir.
      - Yörüngenin Şekli ve Sonuçları
        
        Yörüngesi üzerinde Dünya’nın Güneş’e olan uzaklığı yıl içinde sü- rekli değişir. Dünya’nın Güneş’e en yakın olduğu gün 3 Ocak (gün- beri) ve en uzak olduğu gün 4 Temmuz’dur (günöte). Dünya’nın Güneş’e olan uzaklığının değişmesi, Dünya’nın yörüngesi üzerindeki hızının yıl içinde sürekli değişimine neden olur. Buna bağlı olarak Eylül ekinoksu iki gün gecikmeli gerçekleşir. (Eylül gün dönümü 23 Eylül’de gerçekleşir.)
      - Eksen Eğikliği ve Sonuçları
        
        Ekvator düzlemi ile yörünge düzlemi arasında 23° 27’ lık (23 derece 27 dakika) açı bulunur
        
        Ekvator Düzlemi: Ekvator çizgisinin bir düzlem çizgi- si durumunda belirdiği düzlemdir.
        
        Yörünge (ekliptik) Düzlemi: Elips yörüngenin bir düzlem çizgisi durumunda belirdiği düzlemdir.
        
        Eksen: Dünya’nın merkezinden geçen ve bir kutup noktasından diğer kutup noktasına uzanan hayalî çizgidir.
        
        Dönencelere Bağlı Sonuçlar: Dönenceler, eksen eğikliği açısı olan 23° 27’ kuzey ve güney enlemlerinden geçmektedir. Dönen- celer, yıl içinde Güneş ışınlarının dik açı (90°) ile gelebildiği en son enlemlerdir
        
        Güneş ışınlarının yıl boyunca dik geldiği alanların dönenceler ile Ekvator arasında olması, Güneş ışınlarının herhangi bir noktaya düşme açısının yıl boyunca değişmesine neden olmuştur. Bu durum:
        
        • Bir noktada sıcaklığın yıl boyunca sürekli değişmesine neden olur.
        
        • Yıl içinde sıcaklığın belirgin olarak değiştiği alanlarda (özellikle orta enlemlerde) mevsimler meydana gelir.
        
        • Farklı yarım kürelerde aynı anda, birbirine zıt mevsimler yaşanır (Görsel 1.21).
        
        • Yarım kürelerde belirgin sıcaklık alanlarının oluşmasıyla mate- matik iklim kuşakları meydana gelir.
        
        • Kara ve denizlerin mevsimlik ısınma farklarına bağlı olarak mu- son rüzgârları oluşur.
        
        • Yatay düzlem üzerine dik olarak yerleştirilen cismin gölge boyu- nun yıl boyunca değişmesine neden olur.
        
        Kutup Dairelerine Bağlı Sonuçlar:
        
        Kutup daireleri, eksen eğikliği açısını 90°ye tamamlayan 66° 33’ kuzey ve güney enlem- lerinden geçmektedir. Dünya üzerindeki karanlık ve aydınlık nok- taları birbirinden ayırdığı varsayılan çizgiye aydınlanma çembe- ri adı verilir (Görsel 1.23). Kutup daireleri, yıl içinde aydınlanma çemberinin teğet geçtiği kutup noktalarına en uzak enlemlerdir. Aydınlanma çemberinin kutup noktaları ile kutup dairesi arasın- da yıl boyunca hareket etmesi, gündüz ve gece sürelerinin herhangi bir noktada (Ekvator çizgisi hariç) yıl boyunca değişmesine neden olur. Bu durum:
        
        • Yıl boyunca bir noktada Güneş’in doğuş ve batış saatlerinin değişmesine neden olur. Örneğin bir noktada gündüz süresi 14 saat ise o noktada Güneş, 05.00’te doğar ve 19.00’da batar.
        
        • Yıl boyunca bir noktada Güneş’in doğuş ve batış yerinin de- ğişmesine neden olur. Örneğin bir noktada gündüz süresinin 12 saat olduğu bir günde Güneş tam doğudan doğar ve tam batıdan batar.
        
        Eksen eğikliği açısı, Dünya’nın yörüngesi üzerindeki konumun- da yıl içinde değişime neden olur. Bu değişime bağlı olarak eki- noks (21 Mart-23 Eylül) ile solstis (21 Haziran-21 Aralık) durum- ları oluşur
        
        Solstisler
        
        21 Haziran Durumu: Dünya’nın 21 Haziran’da yörüngesin- deki konumu yanda gösterilmiştir (Görsel 1.25). Bu tarihte yaşa- nanlar şunlardır:
        
        • Dünya’da güneyden kuzeye doğru gidildikçe gündüz süresi uzar (Kuzey Kutup Dairesi’nde 24 saat gündüz yaşanır).
        
        • Kuzey Yarım Küre’de en uzun gündüz yaşanır.
        
        • Aydınlanma çemberi kutup dairelerine teğet geçer.
        
        • Kuzey Yarım Küre’de yaz mevsimi başlar.
        
        • Yengeç Dönencesi’nde yatay bir düzleme dik bir şekilde yerleş- tirilen cismin öğle vakti gölgesi oluşmaz.
        
        • Yengeç Dönencesi, Güneş ışınlarını öğle vakti dik açı ile alır.
        
        21 Aralık Durumu: Dünya’nın 21 Aralık’ta yörüngesindeki konumu yanda gösterilmiştir (Görsel 1.26). Bu tarihte yaşanan- lar şunlardır:
        
        • Dünya’da kuzeyden güneye doğru gidildikçe gündüz süresi uzar (Kuzey Kutup Dairesi’nde, 24 saat gece yaşanır).
        
        • Kuzey Yarım Küre’de en kısa gündüz yaşanır.
        
        • Aydınlanma çemberi kutup dairelerine teğet geçer.
        
        • Kuzey Yarım Küre’de kış mevsimi başlar.
        
        • Oğlak Dönencesi’nde yatay bir düzleme dik bir şekilde yerleş- tirilen cismin öğle vakti gölgesi oluşmaz (Kuzey Yarım Küre’de gölge boyunun en uzun olduğu gündür).
        
        • Oğlak Dönencesi, Güneş ışınlarını öğle vakti dik açı ile alır.
        
        Ekinokslar
        
        21 Mart Durumu: Dünya’nın 21 Mart’ta yörüngesindeki konumu yanda gösterilmiştir (Görsel 1.27). Bu tarihte yaşananlar şunlardır:
        
        • Ekvator, Güneş ışınlarını öğle vakti dik açı ile alır.
        
        • Ekvator’da yatay bir düzleme dik bir şekilde yerleştirilen cismin öğle vakti gölgesi oluşmaz (Ekvator’a eşit uzaklıktaki noktalarda aynı boyuttaki cisimlerin gölge boyu birbirine eşit olur).
        
        • Kuzey Yarım Küre’de ilkbahar mevsimi başlar.
        
        • Aydınlanma çemberi, kutup noktalarına teğet geçer.
        
        • Dünya’nın tamamında gece ve gündüz süreleri birbirine eşittir (Aynı boylam üzerindeki noktalarda, Güneş aynı anda doğar ve batar).
        
        • Bu tarihten sonra Kuzey Yarım Küre’de gündüz süresi gece süresin- den uzun olmaya başlar.
        
        23 Eylül Durumu: Dünya’nın 23 Eylül’de yörüngesindeki konumu yanda gösterilmiştir (Görsel 1.28). Bu tarihte yaşananlar şunlardır:
        
        • Ekvator, Güneş ışınlarını öğle vakti dik açı ile alır.
        
        • Ekvator’da yatay bir düzleme dik bir şekilde yerleştirilen cismin öğle vakti gölgesi oluşmaz (Ekvator’a eşit uzaklıktaki noktalarda eşit uzunluktaki cisimlerin gölge boyu birbirine eşittir).
        
        • Kuzey Yarım Küre’de sonbahar mevsimi başlar.
        
        • Aydınlanma çemberi kutup noktalarına teğet geçer.
        
        • Dünya’nın tamamında gece ve gündüz süreleri birbirine eşittir (Aynı boylam üzerindeki noktalarda, Güneş aynı anda doğar ve batar).
        
        • Bu tarihten sonra Kuzey Yarım Küre’de gündüz süresi gece süre- sinden kısa olmaya başlar.
      - Matematik İklim Kuşakları ve Sıcaklık Kuşakları
        
        Matematik iklim kuşaklarının oluşmasında eksen eğikliği etkili- dir (Görsel 1.29). Sıcaklık koşullarının oluşumunda ise Dünya’nın şekli ile birlikte özel koşullar da (kara ve denizlerin dağılışı, okya- nus akıntıları) etkili olmuştur. Bu nedenle sıcaklık kuşaklarının sı- nırları ile matematik iklim kuşaklarının sınırları çakışmaz (Görsel 1.30). Hatta sıcaklık kuşaklarının sınırları yarım kürelerde farklı enlemlerden geçer.
  - - - Dünya’nın kendi ekseni etrafında dönüş hareketi sırasında
        dönmeyen, hareketsiz noktalara kutup adı verilir.
      - Dünya’yı kuzey ve güney olmak üzere iki eşit kısma ayıran en büyük paralel dairesine de Ekvator denir
      - Kutup noktaları ile Ekvator çizgisi esas alınarak paralel ve me-
        ridyenler, bu paralel ve meridyenlerin bir araya gelmesiyle de ko- ordinat sistemi oluşmuştur.
      - Paralel: Ekvator çizgisine paralel uzanan ve meridyen yaylarını dik kesen hayalî tam dairelerdir. Başlıca özellikleri şunlardır:
        
        • Başlangıç paraleli Ekvator’dur. En uzun paralel dairesi olan Ekvator, Dünya yüzeyini kuzey ve güney yönünde iki eşit parçaya ayırır. Ekvator çizgisinin kuzeyine Kuzey Yarım Küre, güneyine Güney Yarım Küre denir (Görsel 1.32).
        
        • Paraleller, Ekvator çizgisine paralel olarak doğu ve batı yö- nünde uzanır.
        
        • Ardışık iki paralel dairesi arasında bir derecelik açı vardır.
        
        • Ardışık iki paralel dairesi arası mesafe her yerde yaklaşık 111 km’dir.
        
        • Ekvator çizgisinden her iki kutup noktasına doğru gidildikçe paralel dairelerinin boyları kısalır.
        
        • Kuzey Yarım Küre’de 90 tane ve Güney Yarım Küre’de 90 tane olmak üzere toplam 180 tane paralel dairesi vardır.
        
        • Kuzey Yarım Küre’de ve Güney Yarım Küre’de her bir paralel dairesinin numarasından iki tane vardır. Paralel dairelerinin numara değeri Kuzey Yarım Küre’de kuzeye doğru, Güney Yarım Küre’de güneye doğru artar. Kuzey Yarım Küre’de- ki paralel dairelerine kuzey paralelleri, Güney Yarım Kü- re’deki paralel dairelerine güney paralelleri denir.
      - Enlem: Dünya üzerindeki herhangi bir noktanın Ekvator düzle- mine olan uzaklığının açı cinsinden değeridir.
        Derece (°), dakika ('), saniye (") cinsinden ifade edilir. Dünya üzerinde sonsuz sayıda nokta ve bu noktaların her birinin bir en- lem değeri vardır. Örneğin Uşak, 38 derece 40 dakika 27 saniye kuzey enleminde yer alır.
        
        Enlem Etkisi: Ekvator çizgisinden kutup noktalarına doğru gidildikçe Güneş ışınlarının yere düşme açı- sının değişmesine bağlı meyda-
        na gelen değişimleri ifade eder (Görsel 1.33). Bu değişimlerden bazıları şunlardır:
        
        • Sıcaklık azalır.
        
        • İklim kuşakları oluşur.
        
        • Bitki örtüsü kuşakları oluşur.
        
        • Deniz suyu sıcaklığı ve tuz- luluk oranı azalır.
        
        Yürütülen ekonomik faali-yetler değişir.
      - Meridyen: İki kutup noktası arasında uzanan, paralel daireleri- ni dik kesen hayalî, yarım dairelerdir. Başlıca özellikleri şunlardır:
        
        • Başlangıç meridyeni, İngiltere’deki Greenwich (Grinviç) Gözle-mevi’nin bulunduğu yerden geçer. Başlangıç meridyeni, Dünya yüzeyini doğu ve batı olarak iki eşit parçaya ayırır. Başlangıç meridyenin doğusundaki kısmına Doğu Yarım Küre, batısın- daki kısmına Batı Yarım Küre denir (Görsel 1.34).
        
        • Meridyenler, iki kutup noktası arasında kuzey ve güney yö- nünde uzanır.
        
        • Ardışık iki meridyen yayı arasında birer derecelik açı vardır.
        
        • Ardışık iki meridyen yayı arasındaki mesafe yalnızca Ekva- tor çizgisi üzerinde yaklaşık 111 km’dir. Ekvator çizgisinden kuzey ve güney yönüne gidildikçe meridyenler arası mesafe azalır.
        
        • Meridyen yayları kutup noktalarında birleşir ve boyları bir- birine eşittir.
        
        • Doğu Yarım Küre’de 180 tane ve Batı Yarım Küre’de 180 tane olmak üzere toplam 360 tane meridyen yayı vardır.
        
        • Doğu Yarım Küre’de ve Batı Yarım Küre’de her bir meridyen yayı numarasından iki tane vardır. Meridyen yaylarının numara değeri Doğu Yarım Küre’de doğuya doğru, Batı Yarım Küre’de batıya doğru artar. Doğu Yarım Küre’deki meridyen yaylarına doğu meridyenleri, Batı Yarım Küre’deki meridyen yaylarına batı meridyenleri denir.
        
        • Anti meridyen, bir meridyen yayını 180’e tamamlayan diğer ya- rım küredeki meridyendir.
      - Boylam Etkisi: Başlangıç meridyeninden doğuya ve batıya doğ- ru gidildikçe meydana gelen değişimleri ifade eder (Görsel 1.35). Boylam, zaman kavramı (yerel saat) üzerinde etkilidir.
      - Boylam: Dünya üzerinde herhangi bir yerin başlangıç meridye- nine uzaklığının açı cinsinden değeridir.
        Derece (°), dakika ('), saniye (") cinsinden ifade edilir. Dünya üzerindeki her bir noktanın bir boylam değeri vardır. Örneğin Uşak, 29 derece 24 dakika 21 saniye doğu boylamında yer alır.
    - - Mutlak Konumu: Türkiye, 36° kuzey enlemi ile 42° kuzey en- lemi arasında ve 26° doğu boylamı ile 45° doğu boylamı arasında yer alır (Harita 1.4).
      - • Türkiye, Kuzey Yarım Küre’de yer alır. Bu durum, Türkiye’nin güneyinden kuzeyine doğru gidildikçe bazı özelliklerin değiş- mesine neden olur. Bu özellikler şunlardır:
        
        ▶ Güneş ışınlarının yere düşme açısı azalır.
        
        ▶ Sıcaklık, enleme bağlı olarak azalır.
        
        ▶ Cisimlerin gölge boyu uzar.
        
        ▶ Deniz suyu tuzluluk oranı azalır.
        
        ▶ Kalıcı kar sınırı deniz seviyesine yaklaşır.
        
        ▶ Üzerinden geçen paralel dairelerinin boyları kısalır.
        
        ▶ Üzerinden geçen ardışık iki meridyen yayı arasındaki mesafe azalır.
      - • Türkiye, orta enlemlerde yer alır. Bu nedenle yıl içinde dört mevsimi belirgin olarak yaşar.
      - • Türkiye’nin kuzeyi ile güneyi arasındaki kuş uçumu uzaklık 666 km’dir.
      - • Türkiye’nin doğusu ile batısı arasındaki yerel saat farkı 76 da- kikadır.
      - • Türkiye, 2 ve 3. saat dilimlerinde yer alır.
      - Göreceli Konumu: Türkiye’nin dünya üzerinde bulunduğu yer, aşağıdaki haritada gösterilmiştir (Harita 1.5). Türkiye’nin göreceli konumunun kendisine sağladığı katkılar şunlardır:
        
        • Petrol ve doğal gaz gibi enerji kaynaklarının rezerv miktarının fazla olduğu Orta Doğu ül- keleri ile sınır komşusu olması,
        
        • Karadeniz’in çıkış noktaları olan İstanbul Bo- ğazı ve Çanakkale Boğazı’na ve sahip olması,
        
        • Üç tarafı denizlerle çevrili bir yarımada ülke- si olması,
        
        • AsyakıtasıileAvrupakıtasınıenkısamesafe- de birbirine bağlayan transit ticaret yollarına ve enerji nakil hatlarına sahip olması,
        
        • Jeolojik olarak genç oluşumlu bir ülke olması (Bu durumun Türkiye’ye etkileri: deprem ris- kinin fazla olması, sıcak su kaynaklarının faz- la olması, yükselti ortalamasının fazla olması, yer şekillerinin çeşitlilik göstermesi),
        
        • Aynı anda sınırları içerisinde farklı iklim özelliklerinin birlikte etkili olması (Bu durumun Türkiye’ye et- kileri ise şöyledir: bitki örtüsü çeşitliliğinin fazla olması, tarım ürünü çeşitliliğinin fazla olması, farklı turizm etkinliklerinin ya- pılabilmesi, sınırları içerisinde farklı yaşam tarzlarının oluşması)
    - - Mutlak Konum: Dünya üzerindeki bir alanın Ekvator’a ve Baş- langıç Meridyeni’ne (Greenwich) göre konumunu ifade eder.
        Bir alanın mutlak konumu belirlenirken o alanı sınırlandıran paralel ve meridyen değerleri kullanılır.
        Mutlak konum, tanımlaması yapılan alana bazı önemli özellikler kazandırır. Örneğin Ekvator’a yakın olan bir alanın sahip olduğu özellikler ile kutup noktalarına yakın olan bir alanın sahip olduğu özellikler birbirinden farklıdır (enlem etkisi).
      - Göreceli Konum: Dünya üzerindeki bir yerin kıtalara, denizle- re, boğaz ve kanallara, ülkelere, yer şekillerine, yer altı ve yer üstü zenginliklerine göre belirlenen konumudur.
        Göreceli konum; iklim özellikleri, bitki örtüsü, tarım ürünleri, ekonomik faaliyetler, ulaşım, nüfus ve yerleşme özellikleri, jeopo- litik ve jeostratejik özellikler gibi unsurlar üzerinde etkilidir.
    - - Dünya üzerindeki bir noktanın Güneş’in tam karşısında olduğu andan tekrar aynı noktanın Güneş’in tam karşısına gelmesine ka- dar geçen süre 24 saattir. Bu zaman dilimine bir gün denir. Verilen nokta bir günlük sürede Güneş’in karşısında 360°lik bir açı yapar. Bu nedenle Güneş’in ufuk düzleminde yaptığı her bir derecelik açı 4 dakikaya karşılık gelir.
        Zaman kavramı üç başlık hâlinde incelenir. Bunlar; yerel saat, uluslararası saat ve ulusal saattir.
      - Yerel Saat: Güneş’in ufuk düzlemindeki konumuna göre belir- lenen zaman kavramıdır. İnsanların Güneş’in ufuk düzlemindeki konumuna göre yapmış olduğu tüm faaliyetlerde yerel saat kulla- nılır (Görsel 1.36). Örneğin namaz vakitleri, iftar ve sahur vakitleri yerel saatlere göre belirlenir.
      - Uluslararası Saat: Dünya üzerindeki her boylamın bir yerel saati vardır. Yerel saatin günlük yaşamda kullanılması, ülkeler arasında ve ülke içinde zaman birlikteliğinin sağlanmasını zorlaştırırdı. İşte bu zorluğu ortadan kaldırılmak amacıyla uluslararası ortak saat uygulamasının oluşturulmasına karar verilmiş ve bunun için de uluslararası saat dilimleri geliştirilmiştir. Buna göre, Dünya 15°lik (1 saat) boylam farkından oluşan 24 tane saat dilimine ayrılmıştır. Doğudaki saat dilimleri +1, +2, ... şeklinde numaralandırılırken batı- daki saat dilimleri -1, -2, ... şeklinde numaralandırılır. Böylece ülke- ler, saat dilimlerini kullanarak hem kendi sınırları içerisinde hem de diğer ülkeler ile zaman birlikteliğini sağlamıştır (Harita 1.1).
      - Ulusal (Ortak) Saat: Ülkeler, ken- di sınırları içinden geçen saat dilim- lerinin ortak saat ayar boylamının yerel saatini ortak saat kabul eder ve kullanır. Ülkeler, doğu ve batı yö- nündeki genişliğine göre aynı anda birden fazla ortak saat kullanabilir. Örneğin Kanada, Rusya Federasyonu gibi doğu ve batı yönünde geniş olan ülkeler aynı anda birden fazla ortak saat kullanır. Türkiye gibi doğu ve batı yönünde dar olan ülkeler ise aynı anda tek bir ortak saat kullanır (Harita 1.2).
      - Tarih Değiştirme Çizgisi: Tarih değiştirme çizgisi, başlangıç meridyeninin (Greenwich) anti meridyeni olan 180 derece merid- yenidir (Harita 1.3). Tarih değiştirme çizgisi, 180. meridyenin üzerinden geçtiği ül- kelerin siyasi sınırlarının dikkate alınmasından dolayı diğer me- ridyenler gibi düzgün uzanış göstermez. Tarih değiştirme çizgisi- nin batısında kalan yerlerin yerel saati, doğusunda kalan yerlere göre daha ileridir. Bu nedenle 180. meridyeninin batısındaki bir yer yeni güne daha erken başlar.
  - - - Bir alanın kuş bakışı görünümünün ölçek kullanılmadan düzlem üzerine aktarılmasına kroki denir
      - Yeryüzünün tama- mının ya da bir kısmının kuş bakışı görünümünün belli bir oranda kü- çültülerek düzlem üzerine aktarılmasına ise harita denir
      - Haritalarda Hata Türleri
        
        Gerçek ve İz Düşüm Alan Farkından Kaynaklanan Hata: Eğimli arazilerin yamaçları haritaya tam olarak aktarılamaz. Bu durum, çizi- mi yapılan alanın haritada hesaplanan alanı (iz düşüm alanı) ile ger- çek alanı arasındaki farkı ortaya çıkarır. Örneğin Türkiye’nin gerçek alanı 814.578 km2 iken iz düşüm alanı 779.452 km2dir.
        
        Dünya’nın Şeklinden Kaynaklanan Hata: Dünya’nın şeklinin küresel olması, Dünya yüzeyindeki bir alanın düzlem üzerine gerçe- ğine yakın bir şekilde aktarılmasını imkânsız hâle getirir. Bu neden- le tüm haritalar, Dünya yüzeyindeki gerçek görüntüsünün birebir aynısı değildir. Haritası çizilen alan büyüdükçe Dünya’nın şekline bağlı hata artar. Örneğin plastik bir topu ikiye kesip her iki parça- sını bir masa üzerinde düzleştirmeye çalıştığınızda bunun mümkün olmadığını görürsünüz.
      - Projeksiyon Türleri
        
        Silindirik Projeksiyon: Bu yöntemle çizilmiş haritalarda kâ- ğıdın küreye temas ettiği Ekvator ve çevresinde hata oranı en az olur. Açıları koruyan bu projeksiyon yöntemiyle çizilmiş haritalar- da Ekvator’dan uzaklaştıkça meridyenler arası mesafe daralmadı- ğı ve paraleller arası mesafe genişlediği için alanlar fazla büyür ve şekiller bozulur (Görsel 1.38).
        
        Konik Projeksiyon: Bu yöntemle çizilmiş haritalarda kâğıdın
        küreye temas ettiği orta enlemlerde hata oranı en az olur. Alanları koruyan bu projeksiyon yöntemiyle çizilmiş haritalarda kutuplara gidildikçe paraleller arası mesafe daraldığı, Ekvator’a gidildikçe ise hem paraleller hem de meridyenler arası mesafe fazla genişle- diği için şekiller bozulur (Görsel 1.39).
        
        Düzlem Projeksiyon: Bu yöntemle çizilmiş haritalarda kâğıt, kü- rede haritası çizilmek istenen bölge üzerine temas ettirilir. Sonra kâ- ğıdın temas ettiği bölgenin koordinatları ve şekilleri düzleme aktarılır. Seçilen alandan uzaklaşıldıkça hata oranı artar. Uzunlukları koruyan bu yöntem dar, alanların çiziminde kullanılır. Bu projeksiyon yöntemi daha çok kutup bölgelerinin çiziminde kullanılır (Görsel 1.40).
      - Harita Unsurları
        
        ÖLÇEK
        
        LEJANT
        
        BAŞLIK
        
        KORDİNAT SİSTEMİ
      - Kullanım Amaçlarına Göre Haritalar
        
        Genel Haritalar
        
        Tematik Haritalar
        
        Genel haritalar, haritası hazırlanan bölgenin doğal unsurlarının (deniz, göl, akarsu, bitki örtüsü, arazinin engebelik durumu vb.) ve yapay unsurlarının (bina, köprü, yol vb.) kartoğrafik işaretler ile gösterilmesi yoluyla bilgi veren haritalardır. Türkiye fiziki hari- tası, Türkiye idari bölünüş haritası; genel haritalara örnek verile- bilir. Tematik haritalar ise topoğrafik altlık harita üzerine o bölge ile ilgili mekânsal verilerin (jeoloji, maden, ulaşım, sıcaklık, basınç, denizcilik, turizm vb.) aktarılmasıyla oluşan haritalardır. Türkiye toprak haritası, Mardin ilinin jeoloji haritası, Türkiye nüfus yoğun- luğu haritası, Türkiye su ürünleri haritası; tematik haritalara ör- nek olarak verilebilir.
    - - Dünya üzerindeki bir yerin gerçek görüntüsünün haritaya akta- rılması aşamasında kullanılan küçültme oranına ölçek denir. Ha- ritalarda ölçek aşağıdaki gibi ifade edilir.
        1 Haritadaki uzaklık HU 100.000 Gerçek uzaklık GU
      - Ölçek Türleri
        
        Kesir Ölçek: Haritaların ölçeğinin kesirli sayı- lar ile ifade edilmesidir. 1 HU 500.000 GU
        Her zaman “1” olmalıdır. Birimi mutlaka cm olmalıdır.
        
        Çizgi Ölçek: Haritaların ölçeğinin eş bölmeli (çentik) çizgiler üzerinde ifade edilmesidir. Cetvel kullanmadan uzunluk ölçülebilir. Ayrıca harita- ların küçültülmesi ve büyütülmesi durumlarında bozulma olmaz. Bu yüzden daha kullanışlıdır.
      - Ölçeklerin Birbirine Dönüştürülmesi
        
        Coğrafya pdf sayfa 71
      - Ölçeklerine Göre Haritalar: Haritalar büyük, orta ve küçük öl- çekli olmak üzere üçe ayrılır (Şema 1.6). Ölçeğin paydasındaki sayı büyüdükçe ölçek küçülür.
      - ÖLÇEKLERİNE GÖRE HARİTALAR
        
        Orta Ölçekli
        
        1/200.001 ile 1/500.000 arası ölçekli haritalardır.
        
        Küçük Ölçekli
        
        1/500.001’den daha küçük ölçekli harita- lardır.
        
        Büyük Ölçekli
        
        1/200.000’den daha büyük ölçekli haritalardır (planlar ve topoğrafya haritaları).
      - Haritalarda Uzunluk ve Alan Hesaplamaları
        
        Uzunluk Hesaplaması: İstenilen iki nokta arasının haritadaki uzunluğu ile haritanın ölçeğinin kullanılarak kuş uçumu gerçek uzunluğunun bulunmasıdır.
        
        Formül GU = HU x ÖP
        
        Kısaltmalar: Kuş uçumu gerçek uzunluk: GU Haritadaki uzunluk: HU Ölçek paydası: ÖP
        
        Örnek: 1/700.000 ölçekli haritada iki nokta arası uzunluk 6 cm ise iki nokta arası kuş uçumu gerçek uzunluk kaç km’dir?
        
        Çözüm:
        Verilenler:
        HU: 6 cm
        Ölçek paydası: 700.000 cm İstenen:
        GU: ?
        
        GU = HU x ÖP
        GU = 6 x 700.000
        GU = 4.200.000 cm
        GU = 42 km'dir.
        
        Alan Hesaplaması: İstenilen bir bölgenin haritadaki alanı ile ha- ritanın ölçeği kullanılarak iz düşüm gerçek alanın bulunmasıdır.
        
        Kısaltmalar
        İz düşüm gerçek alan: GA
        Haritadaki alan: HA
        Ölçek paydasının karesi: (ÖP)2
        
        Örnek: 1/700.000 ölçekli haritada bir bölgenin alanı 6 cm2 ise iki nokta arası iz düşüm gerçek alanı kaç km2dir?
        
        Çözüm:
        Verilenler:
        HA : 6 cm2
        Ölçek paydası: 700.000 cm İstenen:
        GA : ?
        
        GA = HA x (ÖP)2
        GA = 6 x (700.000)2
        GA = 6 x 490.000.000.000
        GA = 2.940.000.000.000 cm2
        GA = 294 km2
        
        Formül
        GA = HA x (ÖP)2