Please enable JavaScript.
Coggle requires JavaScript to display documents.
Ceimicí an tsaol, trigliceride , download , amini acid - Coggle Diagram
Ceimicí an tsaol
Próitéiní
- Déanta suas de charbón , hidrigin, ocsaigin agus nitrigin.
- Uaireanta bíonn beagáin sulfar, fosfaras agus dúil eile iontú
- Níl coimheas ginearálta de na hadaimh
- An choimpléascach
- Struchtúirí an mhóra (go minic os cionn 10,000 adaimh)
Feidhm/ ról meitibileachta = bíonn einsímí agus hormóin déanta de phroitéin
Feidhm struchtúrach = le fáil i ngruaig, iongacha (cerititin) agus i matáin
Struchtúr phróitéin:
- Déanta suas de slabhraí d'aimínaigéidí. Thart ar 20 aimínaigéid coitianta agus a lán cinn eile neamh choitianta
-
Feidhm phróitéin:
- Feidhmeanna éagsúla ag próitéin- meitibileacht nó struchtúrach
- Braitheann an chineál ról a bheith ag próitéin ar
1) Na haimínaigéid as a bhfuil sé déanta
2) An ord/ seicheamh atá siad ar an slabhra
3) An dóigh a bhfilleann siad chun a gcruthanna 3T a dhéanamh
Próitéin snáitheacha:
- Níl a lán filltí sa slabhra
- Slabhraí fada
- Laidir
- Ról struchtúrach go minic msh: ceiritin sa ghruaig, cléití agus iongacha (míósin sna matáin)
Próitéin glóbacha:
- A lán filleadh
- Cruth saghas ciorcalach
- Ról meitibileacht go minic
- Samplaí = albaimín i ngeallachán uibhe, haemaglóibín, a lán einsímí msh amaláis, hormóin msh inslin
Príon= uaireannta ní fhillean an phróitéin mar is ceart. Sampla de seo ná príon. Tá príon an-dhainséarach mar cúisíonn siad droch fhilleadh de phróitéin cosúil leis. Is iad príon is cúis le BSE (beithigh) agus nvCJD(daoine) agus scréipigh (caoirigh).
Foinsí phróitéin: feoil, éisc, uibheacha, cnónna, píseanna, pónairí, bainne
Dí-aimíniú:
- Ma stóráltar breis aimínaigéidí sa chorp eiríonn siad tocsach
- Mae sin, tógatar breis aimínaigéid go dtí an tae áit a bhristear síos iad go úire. Glaoítear dí-aiminiú ar seo
- Iompraítear an úire tríd an fuil go dtí na duáin, áit a scagtar amach ón fuil é. Cuirtear an úire go dtí an lamhnán i bhfoirm fual agus ama ón corp ansin
Cothaitheach
Ta cothaithe de dhíth fa chonne:
- Foinse fuinnimhe
- Chun na ceimicí atá riachtannach ó imoibrithe an choirp a dhéanamh
- Mar bunábhar fa choinne fás agus cóiriú
Na 6 dúil is coitiannta i mbia:
- Carbón (C)
- Hidrigin (H)
- Ocsaigin (O)
- Nitrigin (N)
- Fosfar (P)
- Sulfar (S)
Tá fórmhór de na comhdhúil i nithe beo déanta as carbón - adaimh charbóin nasctha le adaimh eile. Tugtar comhdhúil orgánacha orthu seo.
Faightear na dúil seo i salannacha:
5 príomhchinn:
- Soidiam (Na)
- Maignéisiam (Mg)
- Clóirín (Cl)
- Potaisiam (K)
- Cailciam (Ca)
Riandúil = dúile nach bhfuil de dhíth ón chorp ach fíorbheagáin.
- Iarann (Fe)
- Copair (Cu)
- Sinc (Zn)
Tagann adaimh de na 14 dúil luaite thuas le chéile i gcoibhneasaí éagsúla chun an cuid is mó de na móilíní a fhaightear i nithe beo a dhéanamh. Tugtar bithmhóilíní orthu.
Ná 4 príomh bithmóilíní i mbia
- Carbaihiodráití
- Lipidí (saill/ola)
- Próitéin
- Vitimíní
Táistealacha i mbia
- Stáirse= iaidín ar arán- donndearg go dubhghorm
- Glúcós= té tualagan benedict le uisce díocsaídiúcháin- gorm go dearg brice
- Próitéin= bainne agus oibréain dé-uiréite- gorm go laithchorcra
- Saill= im ar páipeár donn- smál tréshoilseach (coimhéistóir= uisce)
- Ola= Crith sudan agus fág é- dáth dearg ar an ola ar bharr.
Lipidí
Déanta suas de na dúil C, H agus O freisin ch níl an oiread chéanna ocsaigin is a fhaightear i gcarbahiodráití.
- Saill – soladach ag teocht sheomra
- Ola - leacht ag teocht sheomra
- Feidhm meitibileachta = scaoileann siad fuinneamh
- Feidh struchtúrach = ciseal cosantach thar ar na horgáin msh an croí
-
Fosafailipid: Faightear fosafailipidí mar chuid den chillscannán: struchtúr cosúil le tríglicríd ach le grúpa fosfáite in áit ceann amháin de na aigéid saillteacha.
Foinsí lipidí: - im, ola, uachtar, saill ar fheoil, ológa
- Cuireann lipidí smál ar éadaí.
Struchtúr lipidi
- Tá na lipidí déanta suas de mhóilín amháin gliocról nasctha le trí mhóilín d'aigéid saillteacha
Carbaihiodráití
- Déanta suas de: carbón (C), hidrigin (H), agus ocsaigin (O)
- De gnáth faightear na dúil aeo nasctha sa choimheas
C6H12O6 msh glúcós
Struchtúr Carbahiodráití:
3 príomhchineálacha; monaisiúcrídí, déshiúcrídí agus polaisiúcrídí
a) Monaisiúicrídí:
- Na carbaihiodráití is lú
- Blas milis
- Intuaslagtha in uisce
- Déanta as aonad singil siúcra
- msh. glúcós, fructós
Glúcós
- an choitianta i nithe beo
- déanann plandaí glúcós i rith fotaisintéis
- an príomh móilín as a bhfaigheann orgánaigh a gcuid fuinneamh
- Faighte i dtorthaí, milseáin, seacláid, deochanna boga
Fruchtós
- Foirmle chéanna is atá ag glucós ach tá na hadaimh eagraithe i ndóigh éagsúl
- Níos milse na glúcós
- Faighte i dtorthaí
b) Déshiúicrídí:
- Tuaslagann in uisce
- Milis fosta
- Déanta as péire monaisiucrídí nasctha le chéíle
- msh maltós= i síolta ag péacadh- glúcós agus glúcós
súcrós= siúcra bhoird- glúcós agus fructós
lachtós= faighte i mbainne- glúcós agus glúcós
c) Polaisiúicrídí:
- Dothuaslaghtha in uisce
- Déanta suas de chuid mhór monaisiúrcrídí nactha le chéile
- msh stáirse, ceallalós, glicigin
Stáirse
- Déanta de slabhraí fada de glúcós
- Seo mar a stóralann plandaí a gcuid glúcós atá déanta i rith fotaisintéis
- Faighte i rís, pasta, prátaí, arán
- Díleáite go héasca ag daoine
Ceallalós
- Déanta suas de slabhraí glúcós chomh maith ach i bhfas níos mó crossnascáil isir na haonaid glúcós
- An láidir mar chuid de cillbhalla plandaí
- Mar sin tá sé níos deacra briseadh síos- ní féidir é a dhíleá
- Glanadh amach an chóras díleach
- Spreagadh imfhascadh
Glicigin
- Faighte in ainmhí
- Mar a stóralann ainmhithe a gcuid glúcós sna matáin+ an tAe
- Slabhraí fada glúcós arís ach le brainsí
Vitimíní
- Ní féidir leis an corp iad a dhéanamh
- Níl de dhíh ach fíor bheagáin
- Tá dhá chinéal:
uisce tualslaghtha agus saill tuaslaghtha
Vitimíní uisce-thuaslagtha:
- Vitimin C ; Aigéad ascorback
- Tuaslaghtha in uisce
- Foinsí= glasraí, torthaí citreacha msh oráistí, liomóin
- Riachtannach i bhfás fíochán tacaíochta, cnámha+ loingeán
- Cuidíonn sé le cneasú gearrthaí
- Riachtanach i bhfeidhmiú an chóras imdhíonach
- Ganntanas= cailiúint fiacla, drandal ag cur fola- scorbach
Vitimíní saill thuaslagtha:
- Vitimin D
- Tuaslagan sé i saill/ola
- Réimse vitimín D éagsula. Vitimin D2 coitianta- cailcifearól
- Foinsí= bainne, ae, éisc, buíohcán uibhe
- Riachtanach do ionsú cailciam isteach sna cnámha- fiacha agus cnámha láidre
- Ganntanas= i bpáistí- raicíteas, i daoine fásta - oisteamaláis
Mianraí agus Uisce
Mianraí
- Méideanna beaga de dhíth
- Foirmíonn siad struchtúirí righinn sa chorp, msh cailciam- cnámha agus cillbhallaí
- Foirmíonn siad fíocháin boga sa chorp msh matáin
- Coinníonn siad cothromaíocht idir tiubhas sna cealla agus sreabháin an choirp
- De dhíth ó phlandaí
=cailciam- ionsuithe ó ithir- foirmíonn sé suimit i gcillbhallaí
=maignéisiam- ionsuithe ón ithir- cuid de struchtúr clórafil
- De dhíth ó ainmhí
=cailciam- faighte i mbainne - foirmiú cnámha agus fiacla
=iarann- faighte in ae- mar chuid den structúr haemaglóibín
Uisce:
- Cuid mhór den chill déanta suas de uisce- coiníonn sé cruth na cealla
- Cuidíonn sé le hiompar substaintí isteach agus amach na cealla
- Is tuaslagóir maith é
- De dhíth fa choinne fotaisintéis
- Páirt tabhachtach i rialú teocht an chorp
-
-
-
