Please enable JavaScript.
Coggle requires JavaScript to display documents.
An Córas Díleáite, Screenshot (36), Screenshot (38), Screenshot (39),…
An Córas Díleáite
Codanna
An t-easafagas
- Matán ar taobhanna- crapadh rithmiciúil= imfhascadh
tarlaíonn imfhascadh
- san easafagas= bogadh bia síos
- sa ghoile= meascadh bia agus sú gastrach
- sa stéig bheag= meascadh bia + teaghmháil le ballaí an stéig (siar is ar aghaigh)
- sa stéig mór= bogadh amach ón corp
An ghoile
Thig le sú gastrach ballaí an goile a dhíleá, chun é seo a stopadh:
- Tugann múcas líneál don ghoile
- Tá múcas alcaileach - laghdaíonn sé an aigeadachas in aice le balla an ghoile
- Scaoiltear peipsin mar phroitéin neamhghníomhach- peipsinigin- ní dhíleann sé an balla
- Tá cealla atá mar líneál ar bhallaí an ghoile pacáilte isteach ar a chéile agus ionadaítear iad go hiontach gasta (1/2 milliúin gach soicind)
- Ligeann an matáin iatóra cairdiach bia isteach ón t-easafagas nuair a ligeann sé scíth agus osclaíonn
- Déantar cíoma i ndiaidh crapadh na matáin agus meascadh
- Gluaiseann an chíoma trí an t-iatóir píolórach go dtí an chead chuid den stéig bheag.
Faireoga gastrach i mballaí an ghoile
- Tairgíonn siad HCL (Ph 1-2)
= thig leis an einsím proitéis a feidhmniú agus maraíonn sé baictéir agus micrea-organaigh
- Múcas
=cosaint do balla an ghoile ó aigéad agus eimsím
- Einsímí
=protéis gastrach- briseadh proitéin go polaipeiptídí
=renin- briseadh síos proitéin i mbainne
An stéig bheag
- Iontach tanaí (8m ar fhád)
- Feidhm= díleá agus ionsú cothaitheach isteach sa fuil agus coras limfeach
- Millte fillte ar an bhalla inmheanach ar a dtugtar villí. Meadaíonn na villí seo an achar dromchla balla an stéig - níos mó cothaitheach a ionsú
- 2 codanna den stéig bheag= an dúidéineam agus an t-illiam
An dúidéineam
Tagann sú gastrach isteach ó
- An Phaincreas
= tríd an ducht paincreach- sú paincreatach
= einsímí-
a) amaláis paincreatach- stáirse go maltós
b) liopáis paincreatach- lipidí go aigead sailleach agus gliocról
c) tripsin- proitéiní go peiptídí
- An t-ae
Targaíonn an tae domhlas
= storálta sa máilín domhlais
= curtha isteach sa dúidéineam tríd an ducht domhlais
= déanta suas de shalann domhlais- briseann saill go braoinní - níos fusa liopáis é a bhriseadh síos
= alcaileach- neodrú
an t-illiam
- Feidhm= díleá agus ionsú
- Éifeachtach ag ionsú mar:
= fada 8m
= ballaí clúdaithe le villí- ionsuithe níos fearr
= scannán tanaí ar cheallaí líneál an tilliam- thig le rudaí gluaiseacht go gasta
= ballaí lan le soithigh fola agus limfe chun an bia díleáite a iompar amach
An t-Ae
- An faireog is mó sa chorp
- Feidmheanna:
= déantús domhlas- stórálta sa mailín domhlais
=briseadh síos fuilchealla dearga- iarann go smior cnámh - ceallaí úa
=díthocsú an fuil- briseadh síos substáintí tocsach msh sárocsaíd hidrigine go uisce agus ocaigin
=stóráil- breis glúcós , mianraí (msh Fe),vitimíní saill-tuaslagtha (A)
An stéig mhór
- Níos gairid na an stéig bheag ach níos leithne
- Déanta suas de= drólann, caochán, aipindic, reicteam
- Codanna néamh-dhíleáite den bhia (ceallalós, uisce agus baictéir) ón stéig bheag isteach go dtí an stéig mhór (an caochán ar dtús ansin go dtí an drólann)
- an drólann= feadán matánach gan villí. Tarlaíonn imfhascadh. Múcas ar na bhallaí a cuidíonn le gluaiseacht abhár.
Príomh fheidhm
- Ionsú uisce agus mianraí
- Anois tá fuíoll abhar níos tirime- faeces
- Ar aghaidh go dtí an reicteam- stóráiltear agus eisligtear amach tríd an tanas
Baictéir sa drólann
- Coiníonn cineálacha éagsúla báictéir sa drólann
- Tairgíonn siad vitimin B agus K- ionsúatar sa chorp
- Sampla de siombóis comharaíocht
Dílea
Cuir síos:
- Seo é an briseadh síos de bhia go caithníní atá beag go leor chun taisteal isteach sa chorp
- Thig le díleá a bheith fisiceach (fiacla, imfhascadh) nó ceimiceach (einsímí)
- Tá córas dílea ag an cuid is mó d'ainmhí
- San duine tá an córas díleách déanta suas de d'fheadan fada ar a dtugtar conair an bhia nó an agus na faireoga nasctha leis- faireog seilleadh, an tae, an phaincreas
Beathú Daonna
- 1. Ionghabháil= bia isteach sa bhéal
- 2. Díleá= Briseadh bia síos (fisiciúil agus ceimiciúil) go píosaí beaga tuaslagtha. msh beal, goile, stéig bheag
- Ionsú= glacadh an bhia díleáite isteach sa sruth fola tríd ballaí an ghoile agus na stéigeacha
- Eisligint= Scaoileadh amach abhár néamh-dhíleáite tríd an tanás
-
1. Díleá fisiciúil:
- Sa bheal= briste síos go píosaí níos lú- níos fusa slogaint agus achar dromchla níos mó
2. Díleá ceimiciúil:
- Líotar seile ó na faireoga seilleadh gach lá (uisce, salann, múcas agus 2 einsím, amaláis agus lísisím)
Lísisím
- Cuidíonn le marú micrea-orgánaigh (fosta i deora agus alas)
Amaláis
- Briseadh stáirse síos go maltós- Ph 7 níos fearr
- Brúitear an bhia i foirm liathróidín (bolas) siar agus isteach sa fhairing. Clúdaíonn an eipeaglotas oscailt an traicé chun déanamh cinnte go ngluaiseann an bholas síos an teasafagas
Rólanna
Ról snáithín
- Ní dhíleáitear snáithín san córas díleach
- Ionsúann snáithín uisce, mar sin sa stéig bheag ataíonn an abhar néamh-dhíleáite agus spreagann seo imfhascadh
- Tugann snáithín cosaint ó ailse mar coiníonn sé fuíollabhar ag bogadh- níl an deis ceanna ag an abhár ailse-chúiseach teagmháil a dhéanamh le ballaí an drólann.
Ról an t-Ae ar meitibileacht bithmóilíní
- Meitibileacht próitéin
=briseadh síos (catabalacht) breis aimín aigéad go úire. Tugtar dí-aimíniú ar seo. Téann an úire go dtí na duáin- eisfhearradh.
= déantús prótéiiní fola msh fibrinigin agus factor VIII atá úsáidte i dteachtadh fola.Meitibileacht carb
- Breis glúcós storálta anseo i bhfoirm glicigin
- Ma thiteann leibheál siúcra na fola, ath-athraítear an glicigin go glúcós trí gníomhaíocht aidréanailín ag hormóin glugagón.
Meitibileacht lipidí
- Breis carbaihiodráití athráithe go saill- iompraith ón tae go ceallaí eile sa chorp, nó stórálta faoin gcraiceann
Feidhm snáithín
Faightear ó plandaí
- Ionsú uisce= níos easca fuíollabhar a chuir amach- coscann iatacht
- Cosaint ó ailse drolann
- Ionsú uisce= mothú lán
- Ionsú uisce- atú= níos fusa brú ar aghaidh le imfháscadh
Cineálacha Cothú
Uatrófach
- Orgánach gur féidir a chuid bia a dhéanamh iad féin msh. plandaí glasa
Heitreatrófach
- Caifidh an orgánach a chuid bhia a fháil ón timpeallacht (ainmhí, fungais, roinnt bhaictéir)
=ó foinse beo - seadánach
=ó foinse marbh - sapraifíteach
Roinntear heitreatrófaigh ag braith ar cad a itheann siad
Luibhitheoir= itheann plandaí amháin (beithigh, caoraí etc)
Feoiliteoir= itheann feoil amháin (madraí, cat etc)
Uiliteoir= itheann plandaí agus feoil (daoine)
-
-
-
-
-
-
-
-
