Please enable JavaScript.
Coggle requires JavaScript to display documents.
cothú dhaonna/ coras díleá - Coggle Diagram
cothú dhaonna/ coras díleá
cineálacha cothú
Heitratrófach: caithfidh an organach a chuid bia a fhail ón timpileacht (msh, ainmhí, duine)
ó fhoine marbh: sapraifít
ó foinse beo: seadáineach
roinntear iad ag braith ar cad a itheann siad
luibhiteoir: ith plandaí
msh: beithigh, caoirí
feoilteoir: ith ainmhithe eile
msh: madraí, cait
illiteoir: ith plandaí agus ainmhí
msh: daoine, béar
Uatrófach: organaigh gur feidir a chud bia fhéin a dheanamh (plandaí glasa de gnath)
díleá
: briseadh síos bia go caithníní atá beag go leor chun taisteal isteach san chorp
fisicúl (msh fiacla)
ceimicúl (msh amalais)
roinnt organach gan coras dileá (msh spúinse)
caithfidh gach cill réimse einsím a tháirgeadh chun bia eagsúl a dhileá
sa duine tá an chóras díleach déanta suas d'fheadán fada ar a dtugtar conair an bhia nó an phútóg, agus na fairreog nascach leis- faireoga silleadh, an tae, an paincreas
codanna an chóras díleá
an t-easafagas
matáin ar a taobhanna: crapadh rithmiciúil= imfhascadh
imfhascadh:crapadh matáin chun bia a bhrú
san ghoile: meascadh bia agus sú gastrach
san stéig bheag: meascadh bia + teagmháil le ballaí an stéig
san easafagas: bia síos
san stéig mór: bogadh amach as an chorp
an Ghoile
chun stop a chuir le sú gastrach ag dílea ballaí an ghoile:
scaoileadh peipsin mar proitéin neamhghníomhach- peipsinigin: ní díleánn sé an balla
cuid mhór ceallaí pacailte isteach ag an bhalla agus ionadaitear iad go gasta(1/2 mill gach soicind)
líneál múcas (alaileach: laghdú aigéadachas in aice le balla an ghoile)
ligeanna an matáin iatora cairdiach bia isteach ón easafasgas nauir a ligeann sé scith ( oscalaíonn sé)
bia ann ar feadh3/4 huaire
faireog gastracha i mballaí an ghoile
tairgú;
múcas
cosaint don bhalla óaigéid/einsím
einsímí
proteis gastrach a bhriseadh síos go polaipeiptídí + reinin : briseadg síos protéin i mbainne
aigéad hiodraclórach (HCL)
feidhmniú protéais + marú baictéir/micreaorganaigh
mar gheall ar imfhascadh sa ghoile tíontaíonn an bia go leacht tiubh: cíoma
gluaiseann an cíoma tríd an tiator píolarach go dtí an chéad cuid eile den stéig bheag : an duidéiniam
an stéig bheag
tanaí, 8m ar fhad
feidhm: díleá agus ionsú cothaithe isteach sa fuil agus an choras limfeach
millte filltí ar an mballa inmheanach: Villí
méadaíonn siad achar dromchla ballaí an stéig: ionsú níos mo cothaithe
2 codanna:
an duidéineam
sú gastrach isteach ón
psincreas: tríd ducht phaincreach- Sú paincretach
:uisce+ décharbonáit sodiam + einsímí
1 more item...
an t-ae: tairgaitear ag an t-ae dolmas
storailte: mailín dolmas
go duidéineam tríd duch an domlais
Déanta de shalainn dolmais-briseann seo saill go braoininí= níos fusa liopáis é a bhriseadh síos
Ailcailleach-neodú
1 more item...
an t-iliam
feidhm: díleá+ ionsú
Éifeacht ag ionsú:
ballaí fada: bia i dteagmhal leo i bhfad
villí: cumas ionsú maith: acahr dromchla mór
Scannáin tanaíar a cheallaí: substaint gluaiseacht tríd
Ballaí lan le sothaí fola + limfe :bia díleáithe a iompar amach
an t-ae
faireog is mó sa chorp
feidhm:
bris síos fuillcealla dearga- Iarann go smór na gcnamh- cealla úra
Díthocsú fuil- bris síos substaintí tocsanach
msh: sárocsaid hidrigine go uisce+ocsaigin
déanann roinnt tocsain/drugaí dochar don t-ae msh alcól
déantús domhlas- stórailte sa mailín domlais
stórail: glúcós, mianraí (msh: Fe), Vitimíní saill tuaslagtach (msh: Vit A)
meitibileacht carbaihiodráití:
déantús glúcós stórailte i bhfoirm glicigin
ma thiteannn leibheal siúcra na fola, ath-athraíonn an glicigin trí ghníomhacht aidréinailín nó hormón glugagón
meitibileacht phrótéin:
bris síos amínaigéid go úire= dí-aiminiú
úire => duain-eisfhearradh
déantús proteiní fola
msh: fibringin, prótroimbinagus fachtór VIIIM (usaidte i dtéachtadh fola)
meitibileacht lipidí:
breis carbaihraití aithre go saill - iomraithe go cealla eile sam corp nó storálta
díleá sa bhéal
ceimiceach: seilleadh ( uisce, múcas, amalais (stairse go maltós))
1 liotar silleadh ó na faireoga seilleadh gach lá (faoin dteanga, sna leicne, cúl an ghial)=uisce, salainn, múcas, agus 2 einsím- amalais agus lísisím (cuidú le marú micro organaigh)
fisiciúil: fiacla; imfhascadh
briseadh síos go go píosaí níos lú; níos fosa slogaint, achar dromchla níos mó
=> brúitear an bia i bhfoirm liathróid (bolas) isteach sa fhairing, clúdaíonn an eipeaglotos oscailt an traicé chun déanamh cinnte go ngluaiseann an bholas síos an t-éasafagas
an stéig Mhór
codanna neamhdíleáithe ag an stéig bheag (ceallalós, uisce, baictéir) isteach san steig mhór
príomhfeidhmeanna
ionsú uisce&mianraí=>fuíollabhár níos tirim: faeces
go drí an reicteam- stórail
amach tríd an t-ánas- eisligint
codanna:
caochán
aipindic
reicteam
drólann
feadan matánach gan villí le múcas ar na ballaí chun cuidú le gluaiseacht abhár/ imfhascadh
baictéir: cinéalacha éagsúla ann: targú Vit K & B
sampla do siombóis( comharaíocht = tairbheach(maith don beirth))
níos leithne na steig bheag ach níos gairid
snáithín
ní díleáitear é san chóras
feidhmeanna
cosaint ó ailse drolann
ionsú uisce- mothú lan
ionsú uisce- níos fusa faeces a chiir amach- cosc ar iatacht
ionsú uisce- atú- níos fusa brú ar aghaidh le imfhascadh
beathu dhaonna
Díleá
briseadh bia síos go píosaí beaga tuaslagthach
Ionghabhail
bia isteach sa bhéal
Ionsú
glacadh an bhia díleáite istach san sruth fola ( tríd ballaí an ghoile agus na stéigeacha)
Eisligint
scaoileadh amach abhár neamg-díleáite (nach raidh déanta ag an chorp)
cothú baictéir
cinéal + méid ceart do gach bia de dhith fa choinne fuinneamh
