Please enable JavaScript.

Coggle requires JavaScript to display documents.

Bia - Coggle Diagram

- - - - le fáil i ngruaig, iongacha (ceiritin) agus i matáin
    - - Déanta suas de slabhraí a.a.
    - - bíonn einsímí + hormóin déanta de phroitéin
    - - feoil, éisc, uibheacha, cnónna, píseanna, pónairí, bainne
    - - a lán filltí
      - Cruthanna saghas ciorclacha
      - Ról meitibileachta go minic
      - Samplaí
        
        albaimin i ngeallach uibhe, haemaglóibín, alán einsímí (amaláis), hormóin (inslin)
    - - Níl a lán filltí sa slabhra
      - Slabhraí fada
      - Láidir
      - Ról struchtúrach go minic
      - samplaí
        
        ceiritin sa ghruaig, cleití agus iongacha.(míóisin sna matáin)
    - - ní fhillean an phróitéin mar is ceart
      - an-dhainséarach
        
        cúisíonn siad droch fhilleadh de phróitéin cosúil leis. Is iad is cúis le BSE (beithigh) agus nvCJD(daoine) agus scréipigh (caoirigh).
    - - Ma stóráltar breis a.a. sa chorp --> tocsach. breis a.a. --> an t-ae, bhristear síos iad go uiré. Iompraítear an uiré tríd an fuil --> na dúáin, áit a scagtar amach ón bhfuil é. An úiré --> an lamhnán i bhfoirm fual + amach ón gcorp
  - - - Vitimín D
        
        Réimse vit. D éagsúla. Vitimín D2 coitianta = cailcifearól
        
        Foinsí
        
        bainne, ae, ola éisc, buíocán uibh, + an ghrian
        
        Tuaslagann sé i saill/ola
        
        Riachtannach
        
        ionsú chailciam isteach ‘sna cnámha. cnámha + fiacla láidre
      - Vitimín C
        
        Cuidíonn sé le cneasú (leigheas) gearrthaí
        
        Ganntanas
        
        cailiúint fiacla, drandal ag cur fola - scorbach
        
        Riachtannach
        
        fás fíochán tacaíochta (cnámha, loingeán)
        
        feidhmniú an chóras imdhíonadh
        
        Foinsí
        
        glasraí, torthaí – ach go háirithe torthaí citreacha (oráistí, liomóin) (Aigéad ascorbach)
        
        Tuaslagtha in uisce
  - - - leacht ag teocht sheomra
    - - scaoileann siad fuinneamh
    - - soladach ag teocht sheomra
    - - ciseal cosantach thart ar na horgáin msh: an chroí.
    - - Tríglicríd
        
        mhólín amháin gliocról nasctha le 3 mhóilíní d’ aigéid saillteacha
      - fosafailipidí
        
        mar chuid den chillscannán
        
        struchtúr cosúil le tríglicríd ach le grúpa fosfáite in áit ceann amháin de na aigéid saillteacha
    - - im, ola, uachtar, saill ar fheoil, ológa
  - - - Maignéisiam
        
        ionsuithe ón ithir – cuid de struchtúr clóraifil
      - Cailciam
        
        ionsuithe ón ithir – foirmíoann sé suimint i gcillbhallaí
    - - Cailciam
        
        faighte i mbainne – foirmiú cnámha + fiacla
      - Iarann
        
        faighte in ae + glasraí glasa – mar chuid de struchtúr haemaglóibín.
  - - - Déshiúicrídí
        
        Milis
        
        intuaslagtha in uisce
        
        Déanta as péire monaisiúicrídí nasctha le chéile
        
        Samplaí
        
        Súcrós
        
        siúcra bhoird
        
        glúcós + fructós
        
        Maltós
        
        faighte I síolta ag péacadh
        
        glúcós + glúcós
        
        Lactós
        
        faighte i mbainne
        
        glúcós + galactós
      - Polaisiúicrídí
        
        Déanta suas de cuid mhór monaisiúicrídí nasctha le chéile
        
        Samplaí
        
        Stáirse / amalós
        
        Déanta de slamhraí fada de glúcós
        
        Faighte i rís, pasta, prátaí, arán
        
        Seo mar a stórálann plandaí a gcuid glúcós (fuinneamh) atá déanta ag fotaisintéis
        
        Díleáite go h-éasca ag daoine
        
        ceallalós
        
        Déanta suas de slabhraí fada glúcós chomh maith ach i bhfad níos mó crossnascáil idir na haonaid glúcós
        
        An-láidir. Mar chuid de cillbhalla i bplandaí.
        
        níos deacra briseadh síos – ní féidir linn é a dhíleá
        
        Glaoitear snáithín air an ceallós inár mbia
        
        glanadh amach an chóras díleach
        
        spreagadh imfháscadh
        
        glicigin
        
        Faighte in ainmhithe
        
        § Mar a stórálann ainmhithe a gcuid glúcós (fuinneamh) ‘sna matáin + an t-Ae – aistrithe go glúcós arís nuair atá gá leis.
        
        § Slabhraí fada glúcós arís le brainsí.
        
        Dothuaslagtha in uisce
      - Monaisiúicrídí
        
        Na carb. is lú
        
        Blas milis
        
        Intuaslagtha in uisce
        
        Déanta as aonad singil siúcra (=fáinne adaimh charbóin)
        
        Samplaí
        
        fructós
        
        Foirmle chéanna is atá ag glúcós ach tá na h-adaimh eagraithe i ndóigh éagsúl
        
        Faighte i dtorthaí
        
        glúcós
        
        Déanann plandaí glúcós (fotaisintéis)
        
        Faighte i dtorthaí, milseáin, seacláid, deochanna boga
    - - hidrigin (H)
      - ocsaigin (O)
      - carbón (C)
- - - - Oibreán Dé-uiréite
        
        ghorm go liathchorcra
  - - - páipéar donn
        
        smál tréshoilseach buan
        
        Coimheastóir: uisce
  - - - Tuaslagán Benedict
        
        téamh
        
        ghorm go dearg brice
  - - - crith
        
        fág
        
        dath dearg ar an ola atá ar snámh ar bharr
  - - - Iaidín
        
        donndearg go dubhghorm