Please enable JavaScript.

Coggle requires JavaScript to display documents.

bia/ceimicí an tsaol, feighm:, mianraí + uisce - Coggle Diagram

- - - - moilín le carbón atá sa chorp ach nach bhfuil organach: CO2 (deocsaidcarbón), HCO3 (Décharbónáit)
- - - - catabalacht: briseadh moilín mór go dtí moilíní níos lú
      - anabalacht: togal moilín mór as moilíní níos lú
- - - - lipidí
        
        déanta suas de na dúil : carbón, hidrigin agus ocsaigin ( níos lú ocsaigin na atá i carbahiodrait)
        
        saill/ola
        
        saill: solad ag teocht seomra
        
        ola: leacht ag teocht seomra
        
        feidhm
        
        meitibileacht
        
        scaoileadh fuinneamh
        
        struchtúrthach
        
        ciseal cosantach do na horgáin
        
        struchtúr
        
        (tríglicríd)= moilín amháin glicról nasctha le trí mhóilín d'aigéid sailltreach
        
        (fosfailipid)=mar i gcearna le tríglicríd ach grúpa fosfait in ait ceann amhain do na haigéid sailltreach
        
        mar cuid den cillscannan
        
        foinsí lipidí:
        
        im, uachtar, ola, saill ar feol, ológa
        
        cuireann sé smál ar éadaí
      - carbaihiodráití
        
        deanta de carbon (c), Hidrigin (H), agus ocsaigin (O)
        
        nascatha sa choimheas Cx(H20)x de gnáth
        
        msh: Glúcós , C6H12O6
        
        feidhm
        
        Meitibileacht
        
        structúr
        
        structúr
        
        Polaisúicrídí
        
        déanta de cuid mhór monaisiúicrídí nasctha le cheile
        
        samplaí
        
        stáirse (amalós)
        
        slamhraí fada díreach le brainsí
        
        mar a stórálann plandaí a gcuid bia (fuinneamh) atá deanta aige i rith fotaisinteis
        
        díláite go heascaí ag daoine
        
        faighte i rís, pasta, prataí, arán
        
        feidhm: meitibileacht: fuinneamh
        
        ceallalós
        
        slamhrai fada glúcós le crossnascáil idir na haonad glúcós
        
        an láidir, mar cuid de cillbhalla plandaí
        
        snáithín: ceallalós in ar mbia
        
        2 more items...
        
        deacar briseadh síos, ní feidear linn e a dhílea
        
        1 more item...
        
        Glicigin
        
        faighte in ainmhithe
        
        mar a stórálann ainmhithe a gcuid glúcós (fuinneamh) sna matáin ,aistrithe go glúcós arís nuair atá sé de dhith
        
        slamhraí fada glúcós le brainsí
        
        feidhm meitibileacht: fuinneamh
        
        dothtuaslagtha in uisce (ní tuaslagann sé)
        
        Désúicrídí
        
        milis
        
        tuaslagann sé in uisce
        
        déanta as péirí monaisiúicrídí nascaithe
        
        samplaí
        
        súcrós
        
        (siúcra boird) glúcós + fructós
        
        moltós
        
        (i síoltaí agus peacann) glúcós + glúcós
        
        lactós
        
        (faighte i mbainne) glúcós + galactós
        
        monaistúicrídí
        
        carbahiodráití is lú
        
        blas milis
        
        intuaslaghta in uisce
        
        deanta as aonad singil siúcra
        
        samplaí
        
        Glúcós
        
        déantar i rith fotaisintéis
        
        príomh móilíní as a bhfaigheann orgánaigh a gcuid fuinneamh
        
        an coitiannta i nithe beo
        
        faighte i dtoraigh, milseáin, seacláid, deochanna beoga
        
        fructós
        
        níos milse na glúcós
        
        faighte i dtotthaí
        
        foirmle chéanna is atá ag glúcós ach tá na h-adaimh eagraithe i ndóigh eagsúl
      - Vitimini
        
        ní feidir leis an corp iad a dheanamh
        
        níl de dhith ach fíor beagan
        
        vitimíní uisce-thuaslagtha
        
        Vitimín C: Aigead ascorbach
        
        riachtannach i bhfás fíochán nascach (cnamha, craiceann, loingeán)
        
        cuidú le cneasú (leigheas) coiriú
        
        foinsí: glasraí, torthaí ( go háirithe citreacha (oráistí, liomóin))
        
        riachtannach i bhfeidhmniú coras imdhíonach
        
        tuaslagtha in uisce
        
        ganntanas:
        
        cailiúnt fiacla, drandal ag cur fola- scuirbhe
        
        vitimíní saill-thuaslagtha
        
        vitimín D
        
        foinsí:
        
        bainne, ae, ola éisc, buíochán uibh, déanta ag an craiceann aga usaid as solas ultra-vialáite na gréine
        
        Ganntanas:
        
        i bpáistí: ricéidí: cnámha lúbtha sna cosa
        
        i ndaoine fásta: oistioparosís: cnámha laga a bhriseann go héasca
        
        reimse éadsúl
        
        msh: vitimín D2 = cailcifearól
        
        riachtannach do:
        
        ionsú chailciam oistach sna cnámha (cnámha= fiacla laidre)
        
        tuaslagtha i saill/uisce
      - próitéin
        
        struchtúr
        
        slamhraí aminaigéid( thart fa 20 cotiannta agus alán cinn eile neamhcoitianta)
        
        Peiptíd= suas go dtí 20
        
        Polapeiptíd= níos mó na 20
        
        struchtúr aimínaigéid:
        
        Dí-amíniu
        
        Ma stóraltar breis amínaigead sa chorp eiríonn siad tocsach
        
        1 more item...
        
        déanta de C, H, N agus O
        
        uaireannta bíonn méid beag Sulfar, fosfaras agus dúil eile iontú
        
        níl coimheas ginearálta ag na hadaimh
        
        struchtúirí an mór (>10000 adaimh)
        
        feidhm
        
        meitibileacht
        
        einsím agus hormóin deanta de
        
        struchtúrach
        
        le fail i ngruaig, iongacha (ceriten) agus i matáin
        
        ag braith ar
        
        na aimínaigéid as a bhfuil sé déanta
        
        an ord ina bhfuil an slabhra
        
        an doigh a filleann siad chun cruth 3t a dheanamh
        
        próitéin snáitheacha
        
        slabhra fada
        
        láidir
        
        níl alán filltí
        
        ról struchtúrach: ceiritin sa ghruaig, iongacha
        
        próitéin glóbach
        
        alán filltí
        
        cruthanna ciorcalach
        
        ról meitibileacht: msh: albaimin i ngeallach uibhe, hormóin, einsímí
        
        Príon: uaireannta ní fhillean an phróitéin mar is ceart
        
        msh:cúisíonn siad BSE ( i beithigh), CJD ( i daoine) agus Scréipigh ( i gcaoirigh)
        
        ta sé an dhainséarach
      - uisce
        
        cuid mhór den cill déanta suas de, coinníon se an cruth
        
        cuidú le hiompar substaintí istach agus amach ó na ceallaí
        
        tuaslagór maith
        
        de dhíth do fotaisintéis
      - mianraí
        
        méideanna beaga de dhith
        
        foirmíonn siad structur righin sa chorp, msh: cailiam- cnámha agus cillbhallaí
        
        foirmíonn siad fíochaín boga sa chorp, msh: matáin
        
        coinníonn siad cothromaíocht idir tiubhas sna ceallai agus sreabháin an choirp ( uisce agus salainn)
        
        de dhith
        
        ag phlandaí
        
        cailciam: ionsuithe ón ithir , foirmíonn sé suimint i gcillbhallaí
        
        magneisiam: ionsuithe ón ithir, Cui de clorafil
        
        ag ainmhithe
        
        calciam: faighte i mbainn, foirmiú cnámha agus fiacla
        
        iarann: faighte in ae agus glasraí glasa, mar cuid de haemaglóibín
      - Tástalacha bia
        
        Glúcós (siúcra díocsaidiúcháin)
        
        Tuaslagan Benedict, teimhe, ó gorm go dearg breice
        
        Próitéin
        
        Bainne: oibreán dé-uiréite, ó gorm go liathcorcra
        
        Saill
        
        (Im) paipear donn, smál trésoilseach buan. Coimheastór: uisce
        
        Stairse
        
        Iadin, donndearg go dubhgorm (arán)
        
        Ola
        
        Suadan(III) crith, fág, dath dearg ar an ola atá ag snámh ar barr