Please enable JavaScript.

Coggle requires JavaScript to display documents.

HIRIEN GARAPENA ERDI AROAN, ., image - Coggle Diagram

- - - - XII. Mendetik Aurrera: nekazaritza ekoizpenak aurrera egin Europa osoan.
      - Nekazaritzarako lur gehiago: zingirak (pantanos) agortu eta basoak bota zituztelako (lur gehiago).
      - 3 urteko labore-txandaketa ezarri.
      - Lursailen heren bat soilik uzten zen lugorri.
      - Teknika berriak sortu:
      - Golde belarriduna.
      - Lursaila sakonagoa goldatu.
      - Sail ureztatuak hedatu.
      - Lehorte-urteetan uzta txarrak sahiestu.
      - Labore berriak ezarri.
      - Errotak hedatu: haize te ur errotak.
      - 40 pertsonaren lana egiten zuten. Langileak libre nekazaritzarako.
      - Nekazaritza ondo= elikagai +.
      - Goseteak murriztu eta osasuna hobetu.
      - Biztanleria izugarri hazi: 100. urtean 42 milioi eta 1300. urtean 73 milioi.
  - - - Biztanleria hazkundea=artisau kopurua handitu.
      - Ehungintzakoak garrantzitsuenak.
      - XII. Mendetik Aurrera merkataritza garatu. 2 itsas bide nagusi:
      - Mediterraneoko bidea: Espainiako eta Italiako hiriak musulmanen eta bizantziarren portuekin lotu.
      - Europarrek luxuzko produktuak inportatu: lurrinak, zeta, portzelana eta espezieak.
      - Ehunak eta armak esportatu.
      - Atlantikoko eta Baltikoko bidea: Portugalko eta Kantauri itsasoko portuak Flandriako (Brujas eta Anberes) eta Errusiako lurraldeekin lotu.
      - Gaztelako eta Ingalaterrako artileak+ Frantziako ardoak+ Ingalaterrako eztainua+ Baltikoko anbarra+larruak, zura eta garia.
      - Hansa izeneko merkatari-elkarte baten esku.
      - Merkatariak azoketan Bildu.
      - Merkataritza hazkundearekin: banku eta finantza teknika berriak sortu.
      - Merkataritza bidaiak: kreditu bidez finantziatu.
      - Lapurretarik ez gertatzeko: kanbio-letrak sortu.
      - Bidaietan esku dirurik ez erabiltzeko.
- - - - XI. Mendetik Aurrera hiriak hasi.
      - Zaharrak: eskualdeko erkataritza-trukerako guneak bihurtu.
      - Berriak ere sortu: merkataritza-bideeko toki estrategikoetan (bidegurutzetan, zubietan edo portuetan) eta ondo babestutako tokietan (abadia edo gaztelu baten alboan).
      - 3 kausa nagusiengandik hasi:
      - Biztanleriaren hazkundea: nekazaritzako eskulanaren soberakina eragin.
      - Nekazariak hirietara mugitu.
      - Joputzatik ihes egiteko.
      - Urte batez hirian bizi izanez gero, jopu izateari uzten zion.
      - Merkatariek, babes bila.
      - Erdi Aroko hiriak txikiak ziren.
      - Handienak: Paris, herbereetako hiriak (Brujas, Gante…) eta Italiako iparraldekoak (Genova, Milan, Florentzia, Venezia…).
  - - - Burges= hiriko biztanleria.
      - Hasieran burguko biztanleei esaten zitzaien hórrela: merkataritza eta eskulangintza auzoko biztanleei.
      - Gero, hiriko biztanle guztiak.
      - Biztanleen artean desberdintasunak:
      - Garrantzitsuenak: merkatari eta eskulangileak.
      - Oso familia aberats eta ospetsuak. Hiriko gobernua kontrolatu.
      - Hirko goi kleroa.
      - Biztanleri gehienak: eskulangileak eta dendari apalak.
      - Aberatsenen etxeetan etxeko lanak egiten zituztenak.
      - Fraideak eta apiazak.
      - Ikasleak, eskribauak, etab.
      - Beheko mailan: pobreak eta baztertuak.
      - Zenbait musulman eta judu talde ere baziren.
      - Bere auezoetan bizi: aljama edo judutegietan eta mairu-auzoetan musulmanak.
  - - - Hiriak: bizitza erlijiosoaren, politikoaren eta ekonomikoaren topalekua.
      - Askok, feudo bateko lurraldearen barruan.
      - Jaunaren jurisdikziopean: erregea, jaun laiko edo elizgizona.
      - Burgesek: beren burua gobernatzeko eskubidea izateko borrokatu.
      - Jaunen aginpodetik askatzeko.
      - Hiri batek eskubide hori lortzen zuenean…eregeak forua eman.
      - Dokumentu bat.
      - Hiriaren eskubideak eta pribilegioak jaso.
      - Gobernatzeko modua ere jaso.
  - - - Hiri bakoitzak: bere gobernua.
      - Hasieran: batzar batek osatua.
      - Hiritar guztiak parte hartu batzarrean.
      - Gero: biztanleria hazi eta ezin jende guztia batzarrean parte hartu.
      - Beraz, udalak edo kontzejuak sortu.
      - Buruak: alkateak eta epaile bat.
      - Erregidoreez osatuta ere.
      - Denborarekin, kontzejuak hiriko familiarik entzutetsuenen eta aberatsenen esku.
      - Udalak: hainbat alderdi bere gain: hiriko segurtasuna eta defentsa, zergen bilketa, harresien zaintza edota eskoletako nahiz ospitaleetako administrazioa.
      - Hau guztia betetzeko: funtzionarioak: aguazila, borreroa eta eskribau.
- - - - XIII. Mendetik Aurrera eskulangintza izugarri garatu.
      - Biztanleria igo=eskaria igo.
      - Gremioak: lanbide bere eskulangileen taldeak.
      - Inork ezin zuen lanbide batean jardín lanbideari zegokion gremioko kidea izan gabe.
      - Helburu bikoitza:
      - Elkarri lagundu.
      - Lanbide horretarako gaitasunik frogatu ez zutenean lehia saihestea.
      - Gremio bakoitzak estatutu bat egin: kide guztiek zina egin behar.
      - Lanbidearen arauak eta elkartekideen eskubideak eta betebeharrak zehaztu.
      - Ekoizpena kontrolatzen zuten.
      - Salgaiak egiteko beharrezkoak ziren lehengaiak banatu kideen artean.
      - Langileen kopurua eta produktuen kalitatea kontrolatu.
      - Prezioak finkatu.
      - Lanbideko kideei eta beren familiei laguntza eskaini.
      - Kideak kuotak ordaindu: gaixoei, alargunei eta umezurtzei laguntzeko.
      - Emakumeak ez ziren onartzen normalean.
      - Alargun gelditzen baziren adb. bai.
  - - - Era askotakoak: ehuleak, zapatariak, bitxigileak, arotzak, okinak, tindatzaileak, zilargileak, errementariak…
      - Guztiek bere eskuekin lan egin.
      - Erreminta gutxi.
      - Lantegiak txikiak eta normalean etxean bertan kokatutak.
      - Produktuak lantegian bertan saldu.
      - Normalean, lanbide bera zutenek kale berean bizi ziren.
      - Lanbidearen izena kaleari jarri: Tindatzaile kalea, Larru-ontzaile kalea, Letoigile kalexka….
      - Izen askok gaur egun mantentzen dira hirietako alde zaharretan.
  - - - 3 maila ondo zehaztuta:
      - Ikastunak:
      - Gazte bat lan egin nahi zuenean kontratu bat sinatu eskulangile batekin.
      - Hainbat urtez aritzen zen ikasten eta harentzat lan egiten.
      - Soldatarik ez.
      - Ofiziala:
      - Prestakuntza eta gero.
      - Soldata jaso.
      - Beste norbaiten aginpean lan egin.
      - Maisua:
      - Norberarentzat lan egin=maisu bihurtu.
      - Kalitate handiko pieza bat egin ondore ere.
      - Lantegiaren, erreminten eta lehengaien jabea.
      - Berarentzat ziren jardueraren etekinak eta galerak.
- - - - Hirietan bizi ziren burgesek negozioetarako eta gobernurako ezagutza nahi: hiriko eskolak sortu.
      - Pertsona gehiago kulturaren jabe.
      - Monasterio landatarreko klerikoak ez ziren orduko persona ikasi bakarrak.
      - Eskolak, gotzaindegiaren edo udaletxearen mende:
      - Katedraleko eskola edo eskola kapitularrak (gotzainen mende).
      - Gotzainak emandako baimena behar zuten irakasleak bertan irakasteko.
      - Gehienbat erlijio-ikasketak.
      - Udal eskolak (udalek sortutakoak).
      - Erlijioarekin zerikusia zuten gaiak ikasi.
      - Irakurketa, idazketa, kontabilitatea, etab.
      - Eskola hauetan irakasle profesionala nagusitu:hiri batetik bestera ibili bere ezagutzak irakasten.
      - Batzuetan ikasleak atzetik.
      - Emakumerik EZ.
      - Ikasketak irauten zuen bitartean ikasleak kleriko bihurtu: tontsura zeramaten.
  - - - Hiriko bizitza=askatasun handiagoa.
      - Lan literarioak irakurtzeko gogoak. Ez soilik erlijio-gaietakoak.
      - Genero berriak sortu: zaldun-liburuak, poesia lirikoa eta gesta-kantak.
      - Idazlan asko hizkuntxa arruntetan idatzi.
      - Latinezko idazlanak ordezkatu.
      - Arabiar itzulpenei esker: Aintzinaroko filisofoen lanen berri izan Europa kristauan.
      - Batez ere, Aristóteles.
      - Akino Tomas, Aristotelesgan inspiratu: Kristau-fedea eta arrazoia batu.
  - - - Gero eta jende gehiago hirietako eskoletan=irakasleek eta ikasleek gremio bat sortu.
      - Bere autonomia eta eskubideak babesteko.
      - Horrelaze sortu lehen unibertsitateak.
      - Hasieran, ez zuen ikasketa-zentro bat adierazten, gremio-elkarte bat baizik.
      - Fakultateak zituzten: bakoitzak jakintzagai batean espezializatua.
      - 4 jakintzagai: Arte liberalak, Medikuntza, Zuzenbidea eta Teologia.
      - Burua: dekanoa.
      - Unibertsitateko burua: errektorea.
      - Irakasle gehienak eskeko ordenetakoak: Frantziskotarrak eta Domingotarrak.
      - XIII: mendean, Europako hiri askotan unibertsitateak eratu.
      - Ezagunenak: Oxford, Paris eta Boloniakoak.
- - - - XII. Mendetik Aurrera, Europako errege-erreginen boterea indartu jaun feudalen gainetik hinbat faktorei esker:
      - Hirien hazkundea:
      - Nobleen boterea gutxitu.
      - Errege-erreginak foruak eman=boterea sendotu.
      - Hiriak babesten zituzten.
      - Ekonomiaren hazkundea:
      - Zerga gehiago Bildu.
      - Erresuma bakoitzak bere armada propioa sortu.
      - Horrela ezarri obedientzia nobleei.
      - Unibertsitateen garapena:
      - Administrazioa profesionalizatu.
      - Legelariek zuzenbide erromatarra sustatu.
      - Zuzenbide tradizionalk baino botere gehiago eman errege-erreginei.
      - Monarkia nagusiak sendotu Europan: Frantzian, Ingalaterran, Portugalen, Gaztelan eta Aragoin.
  - - - Errege-erreginak: gorteak edo parlamentuak eratu.
      - Zertarako?
      - Hirien laguntza izateko.
      - Nobleen boterea murrizteko.
      - Zeregin Nagusia: zerga berriak ezarri eta gastu bereziak onartu.
      - Zertarako? Gerrak ordaintzeko.
      - Egungo parlamentuen desberdina:
      - Monarkak, nobleek, klerikoek eta hirietako gobernariek soilik parte hartu.
      - Monarkak erabakitzen zuen noiz bildu.
      - Parlamentu guztiek EZ zuten botere bera.
      - Gaztelan adb., errege-erreginen aginteak jarraitu.
      - Aragoin adb., errege-erreginek baimena eskatu behar hainbat gobernu lan egiteko.
  - - - Errge-erreginen boterea sendotu+armada egonkorrak=gatazkak ugaritu.
      - Erreinuaren barruan edo estatuen artean.
      - Zergatik sortzen ziren gatazkak?
      - Errege-erreginek eskualde gehiago eskuratzen saiatu.
      - Oinordetza-liskarrak nagusi.
      - Erregea oinordekorik EZ: 2 monarka edo gehiago tronua eskuratu nahi.
      - Adb. Ingalaterrako erregeak Frantziako tronua oinordetzan zegokiola aldarrikatu: Ehun Urteetako Gerra (1337-1453).
      - Azkenean, Frantziako Karlos VII.ak garaitu.
      - Joana Arc-ekoa ezaguna.
      - Muga argiak ezartzeko nahiak ere borrokak eragin.
      - Lurralde askok jabe gabe.
      - Mugak ez ziren zehatzak.
      - Errege-erreginak noble ahaltsuen aurka.
      - Monarkaren aginpideak jarraitzen ez zutenean.
  - - - Lurraren jabetzagatiko borrokei erlijio-borrokak gehitu.
      - Mendebaldeko Zisma: 1378. urtean Gregorio Aita Santua hil.
      - 2 Aita Santu:
      - Erromako kardinalek: Urbano VI aukeratu.
      - Kardinal talde batek veste Aita Santua izendatu: Klemente VII.a.
      - Kristandadea zatituta geratu zen.
      - Errege-erregina batzuek aita santu baten alde eta besteek bestearen alde.
      - XV. Mendean 3 Aita Santu egon ziren.
      - Egoera konpontzeko: Kontzilioa.
      - · Aita Santu horiek baztertu eta berria izendatu: Martin V.a.
      - Horrela bukatu zen Mendebaldeko Zisma.
- - - - Euriteak ugaritu=uztak galdu.
      - Aurreko mendeetako biztanleria hazkundeak lurrak gehiegi ustiatzea ekarri.
      - Berrikuntza teknikorik ez.
      - Uzta txarrak + nekazaritza-lurrak agortu= janaria gutxitu + prezioak garestitu.
      - Goseteak eta desnutrizioa zabaldu.
  - - - Errege-erreginen boterea indartzearekin: gerrak.
      - Erresuma barruan eta erresumen artean.
      - Suntsitzaileena eta luzeena: Ehun Urteetako Gerra.
      - Nekazaritzaren beherakada eman zen.
      - Errege-erreginek nekazariak sartu armadetan.
      - Guda gehienak udan edo udaberrian (ereiteko eta uzta jasotzeko garaiak): lurrak landu gabe gelditu.
      - Gerrak: Jende asko hil eta uzta ugari suntsitu.
      - Uztak galtzeagatik eta gerrek ekarritako hondamendiengatik: zergak igo.
      - Jakiak garestitu + zergak igo = nekazarien matxinadak.
      - Europako ia hiri guztietan: herri-matxinadak.
      - Gizarteko talderik ahulenak hobekuntzak eskatu: soldatan eta lan-baldintzetan.
  - - - Zer? Epidemia ikaragarria.
      - Gaixotasunak: goseak, janaririk gabe eta oso higiene eskasetan zegoen jendea jo.
      - Non? Europa osoan.
      - Pertsona asko eta asko hil egin ziren.
      - 20-25 milioi pertsona hil. Europako biztanleriaren 1/4.
      - Sorlekua? Asia.
      - Genovarren merkantzia-ontziek ekarri Europara.
      - Oso azkar zabaldu continente osoan.
      - Hiriak kaltetuenak: jende asko bizi zelako.
      - Arratoien arkakusoen bidez zabaldu.
      - Sintomak: sukar handiak, hotzikarak eta buboiak.
      - Heriotza ekarri egun gutxiren buruan.
      - Zurri-epidemiak aldiro agertu 1490. urtera arte.