Please enable JavaScript.
Coggle requires JavaScript to display documents.
ceimicí an saol / bia - Coggle Diagram
ceimicí an saol / bia
Mianraí agus Uisce
-
- Cuid mhór den chill déanta suas de uisce- coiníonn sé cruth na cealla
- Cuidíonn sé le hiompar substaintí isteach agus amach na cealla
-
- De dhíth fa choinne fotaisintéis
- Páirt tabhachtach i rialú teocht an chorp
-
Foirmíonn siad struchtúirí righinn sa chorp, msh cailciam- cnámha agus cillbhallaí Foirmíonn siad fíocháin boga sa chorp msh matáin
-
-
-
-
-
-
-
Carbahiodráití
- Déanta suas de: carbón (C), hidrigin (H), agus ocsaigin (O)
- De gnáth faightear na dúil aeo nasctha sa choimheas
-
Struchtúr Carbahiodráití:
3 príomhchineálacha; monaisiúcrídí, déshiúcrídí agus polaisiúcrídí
-
-
-
-
- Déanta as aonad singil siúcra
-
-
- an choitianta i nithe beo
- déanann plandaí glúcós i rith fotaisintéis
- an príomh móilín as a bhfaigheann orgánaigh a gcuid fuinneamh
- Faighte i dtorthaí, milseáin, seacláid, deochanna boga
-
- Foirmle chéanna is atá ag glucós ach tá na hadaimh eagraithe i ndóigh éagsúl
-
-
-
-
-
- Déanta as péire monaisiucrídí nasctha le chéíle
-
-
-
-
- Déanta suas de chuid mhór monaisiúrcrídí nactha le chéile
- msh stáirse, ceallalós, glicigin
-
- Déanta de slabhraí fada de glúcós
- Seo mar a stóralann plandaí a gcuid glúcós atá déanta i rith fotaisintéis
- Faighte i rís, pasta, prátaí, arán
- Díleáite go héasca ag daoine
-
- Déanta suas de slabhraí glúcós chomh maith ach i bhfas níos mó crossnascáil isir na haonaid glúcós
- An láidir mar chuid de cillbhalla plandaí
- Mar sin tá sé níos deacra briseadh síos- ní féidir é a dhíleá
- Glanadh amach an chóras díleach
-
-
-
- Mar a stóralann ainmhithe a gcuid glúcós sna matáin+ an tAe
- Slabhraí fada glúcós arís ach le brainsí
Próitéiní
- Déanta suas de charbón , hidrigin, ocsaigin agus nitrigin.
- Uaireanta bíonn beagáin sulfar, fosfaras agus dúil eile iontú
- Níl coimheas ginearálta de na hadaimh
-
- Struchtúirí an mhóra (go minic os cionn 10,000 adaimh)
Príon= uaireannta ní fhillean an phróitéin mar is ceart. Sampla de seo ná príon. Tá príon an-dhainséarach mar cúisíonn siad droch fhilleadh de phróitéin cosúil leis. Is iad príon is cúis le BSE (beithigh) agus nvCJD(daoine) agus scréipigh (caoirigh).
-
- Feidhmeanna éagsúla ag próitéin- meitibileacht nó struchtúrach
- Braitheann an chineál ról a bheith ag próitéin ar
-
-
-
-
-
-
- Ról meitibileacht go minic
- Samplaí = albaimín i ngeallachán uibhe, haemaglóibín, a lán einsímí msh amaláis, hormóin msh inslin
-
- Níl a lán filltí sa slabhra
-
-
- Ról struchtúrach go minic msh: ceiritin sa ghruaig, cléití agus iongacha (míósin sna matáin)
-
- Ma stóráltar breis aimínaigéidí sa chorp eiríonn siad tocsach
- Mae sin, tógatar breis aimínaigéid go dtí an tae áit a bhristear síos iad go úire. Glaoítear dí-aiminiú ar seo
- Iompraítear an úire tríd an fuil go dtí na duáin, áit a scagtar amach ón fuil é. Cuirtear an úire go dtí an lamhnán i bhfoirm fual agus ama ón corp ansin
Foinsí phróitéin: feoil, éisc, uibheacha, cnónna, píseanna, pónairí, bainne
Feidhm/ ról meitibileachta = bíonn einsímí agus hormóin déanta de phroitéin
Feidhm struchtúrach = le fáil i ngruaig, iongacha (cerititin) agus i matáin
Struchtúr phróitéin:
- Déanta suas de slabhraí d'aimínaigéidí. Thart ar 20 aimínaigéid coitianta agus a lán cinn eile neamh choitianta
Cothaitheach
-
-
- Chun na ceimicí atá riachtannach ó imoibrithe an choirp a dhéanamh
- Mar bunábhar fa choinne fás agus cóiriú
-
Tá fórmhór de na comhdhúil i nithe beo déanta as carbón - adaimh charbóin nasctha le adaimh eile. Tugtar comhdhúil orgánacha orthu seo.
-
-
Tagann adaimh de na 14 dúil luaite thuas le chéile i gcoibhneasaí éagsúla chun an cuid is mó de na móilíní a fhaightear i nithe beo a dhéanamh. Tugtar bithmhóilíní orthu.
-
-
-
-
-
-
- Stáirse= iaidín ar arán- donndearg go dubhghorm
- Glúcós= té tualagan benedict le uisce díocsaídiúcháin- gorm go dearg brice
- Próitéin= bainne agus oibréain dé-uiréite- gorm go laithchorcra
- Saill= im ar páipeár donn- smál tréshoilseach (coimhéistóir= uisce)
- Ola= Crith sudan agus fág é- dáth dearg ar an ola ar bharr.
Vitimíní
- Ní féidir leis an corp iad a dhéanamh
- Níl de dhíh ach fíor bheagáin
-
-
-
- Vitimin C ; Aigéad ascorback
-
- Foinsí= glasraí, torthaí citreacha msh oráistí, liomóin
- Riachtannach i bhfás fíochán tacaíochta, cnámha+ loingeán
- Cuidíonn sé le cneasú gearrthaí
- Riachtanach i bhfeidhmiú an chóras imdhíonach
- Ganntanas= cailiúint fiacla, drandal ag cur fola- scorbach
-
-
-
- Réimse vitimín D éagsula. Vitimin D2 coitianta- cailcifearól
- Foinsí= bainne, ae, éisc, buíohcán uibhe
- Riachtanach do ionsú cailciam isteach sna cnámha- fiacha agus cnámha láidre
- Ganntanas= i bpáistí- raicíteas, i daoine fásta - oisteamaláis
Lipidí
Foinsí lipidí: - im, ola, uachtar, saill ar fheoil, ológa
- Cuireann lipidí smál ar éadaí.
Déanta suas de na dúil C, H agus O freisin ch níl an oiread chéanna ocsaigin is a fhaightear i gcarbahiodráití.
- Saill – soladach ag teocht sheomra
- Ola - leacht ag teocht sheomra
- Feidhm meitibileachta = scaoileann siad fuinneamh
- Feidh struchtúrach = ciseal cosantach thar ar na horgáin msh an croí
Struchtúr lipidi
- Tá na lipidí déanta suas de mhóilín amháin gliocról nasctha le trí mhóilín d'aigéid saillteacha
Fosafailipid Faightear fosafailipidí mar chuid den chillscannán: struchtúr cosúil le tríglicríd ach le grúpa fosfáite in áit ceann amháin de na aigéid saillteacha.
-