Please enable JavaScript.

Coggle requires JavaScript to display documents.

ความรู้พื้นฐานและหลักทั่วไปทางเภสัชวิทยา - Coggle Diagram

- - - - ยาใช้ภายนอก
      - ยาใช้เฉพาะที่
      - ยาควบคุมพิเศษ
      - ยาสามัญประจำบ้าน
      - ยาอันตราย
      - ยาบรรจุเสร็จ
      - ยาแผนโบราณ
      - ยาสมุนไพร
      - ยาแผนปัจจุบัน
    - - ตำแหน่งการออกฤทธิ์ทางกายวิภาค
      - ประโยชน์ในการรักษา
      - กลไกการออกฤทธิ์ทางเภสัชวิทยา
      - แหล่งที่มาหรือคุณสมบัติทางเคมีและเภสัชวิทยาของยา
  - - - จากสัตว์
        
        สกัดจากอวัยวะบางส่วนของสัตว์
      - จากแร่ธาตุ
      - จากพืช
        
        เป็นยาที่ได้จากส่วนต่างๆของพืช นำมาปรุงเป็นยาโดยไม่มีการเปลี่ยนแปลงรูป เรียกว่า ยาสมุนไพร (Crude drug)
        
        ถ้าสกัดเอาสารที่มีอยู่ในพืชออกมาทำให้บริสุทธิ์ เรียกว่า สารสกัดบริสุทธิ์ (Purified drug)
    - - อาศัยปฏิกิริยาทางเคมีในห้องปฏิบัติการ
  - - - แบ่งเป็นกลุ่มๆ ชื่อยาที่รวมอยู่ในกลุ่มจะมีฤทธิ์เหมือนกัน
    - - เป็นชื่อที่่บริษัทผู้ผลิตหรือตัวแทนจำหน่ายยาเป็นผู้ตั้งและขอจดทะเบียนไว้กับกระทรวงสาธารณสุข
    - - เป็นการเรียกตามลักษณะส่วนประกอบทางเคมีของยา
  - - - ยาน้ำสารละลาย
        
        ยาน้ำสารละลายที่ตัวทำละลายเป็นน้ำ
        
        ยาน้ำใส (Solutions)
        
        ยาน้ำเชื่อม (Syrups)
        
        น้ำปรุง (Aromatic water)
        
        ยาจิบ (Linctuses)
        
        ยากลั้วคอ (Gargale)
        
        ยาอมบ้วนปาก (Mouthwash)
        
        ยาหยอดจมูก (Nasal preparations)
        
        ยาหยอดหู (Otic preparations)
        
        ยาสวนล้าง (Irrigation)
        
        ยาน้ำสวนทวารหนัก (Enemas)
        
        ยาน้ำสารละลายที่ตัวทำละลายไม่ใช้น้ำ
        
        ยาอิลิกเซอร์ (Elixir)
        
        ยาสปริริต (Spirits)
        
        ยาโคโลเดียน (Collodians) หรือยากัด
        
        ยากลีเซอรีน (Glycerines)
        
        ยาถูนวด (Liniments)
        
        ยาป้าย (Paints)
      - ยาน้ำกระจายตัว
        
        แมกมาและมิลค์ (Magmas and Milk)
        
        มิกซ์เจอร์ (Mixtures)
        
        โลชั่น (Lotions)
        
        อิมัลชั่น (Emulstion)
        
        เจล (Gels)
    - - ยาแคปซูน (Capsule)
        
        ยาที่มีเจลาตินเป็นปลอกหุ้มเพื่อกลบรสขมของยา
      - ยาเม็ด (Tablet)
        
        ยาเม็ดเคลือบ
        
        เพื่อให้ไปออกฤทธิ์ที่ลำไส้
        
        ยาเม็ดที่ไม่เคลือบ
      - ยาอมใต้ลิ้น (Sublingual)
        
        เป็นยาที่ถูกดูดซึมได้ดีในเยื่อบุช่องปาก เข้าสู่กระแสโลหิตได้โดยตรง>ยาออกฤทธิ์เร็ว
      - ยาเม็ดสำหรับเคี้ยว
        
        เวลาใช้ต้องเคี้ยวก่อนยาจึงจะออกฤทธิ์ได้ดี
      - ยาอม (Lozenge) และ โทรเช (Troche)
        
        ประกอบด้วยยาฆ่าเชื้อและยาทำลายเชื้อผสมกับน้ำตาล
      - ยาผงเดือดฟู่ (Effervescent powder)
        
        ละลายน้ำง่าย ประกอบด้วย Sodium bicarbonate และ Acetic acid
      - ยาผง (Pulveres หรือ powder)
        
        เป็นรูปของยาผสมที่เป็นผงเพื่อเก็บยาได้นานและกลิ่นรสดีขึ้นมีทั้งชนิดกินและโรยแผล
      - ยาเหน็บ (Suppositories)
        
        เป็นยาที่เตรียมเพื่อสอดเข้าไปในช่องเปิด
        
        ตัวยาจะละลายเมื่อสอดเข้าไปในร่างกายและออกฤทธิ์ตรงบริเวณที่เหน็บหรือซึมเข้าสู่กระแสเลือดทั่วร่างกาย
    - - ขี้ผึ้ง (Oiltment)
      - ครีม (Paste)
    - - ยาทาผิวหนัง(Applications)
      - ยาพ่นฝอย (Spray) : เป็นยาเตรียมที่หวังผลเฉพาะที่และป้องกันฤทธิ์ที่ไม่พึงประสงค์ต่อร่างกายส่วนอื่น
      - ยาฉีด (Injections) : การให้ยาโดยไม่ผ่านระบบทางเดินอาหาร ตัวยามีความบริสุทธิ์สูง :forbidden:ห้ามฉีดเข้าหลอดเลือดดำหรือช่องไขสันหลัง
      - ยาดม (Inhalant)
  - - - ข้อดี
        
        หากเกิดอันตรายจะไม่รุนแรงเท่ายาฉีด
        
        กรณีที่เกิดพิษสามารถทำใหเอาเจียนได้ง่ายหรือใช้ผงถ่านดูดซับได้หรือใส่สายยางล้างออกจากกระเพาะอาหาร
        
        สะดวก ไม่เจ็บ ถูก สามารถให้ได้ตัวเอง
      - ข้อเสีย
        
        ไม่เหมาะกับยาที่ดูดซึมผ่านระบบทางเดินอาหารช้า
        
        ยาอาจระคายเคืองกระเพาะอาหาร
        
        ยาอาจถูกทำลายโดยกรดและน้ำย่อยในกระเพาะอาหาร
        
        ห้ามใช้ในผู้ป่วยที่อาเจียน หมดสติ
    - - ข้อดี
        
        ออกฤทธิ์เร็ว ไม่ระคายเคืองต่อทางเดินอาหาร ไม่ถูกทำลายจากกรดหรือน้ำย่อยในกระเพาะอาหาร
        
        ใช้ในผู้ป่วยที่อาเจียนหรือหมดสติได้
        
        เหมาะสำหรับการให้สารน้ำ สารอิเลคโตรไลท์ หรือสารอาหารบางชนิดที่ให้ทางหลอดเลือดดำ
      - ข้อเสีย
        
        มีโอกาสติดเชื้อได้ง่าย
        
        เกิดพิษง่าย รวดเร็ว รุนแรงถึงชีวิต
        
        การให้สารน้ำทางหลอดเลือดดำเร็วอาจทำให้หัวใจล้มเหลว
    - - ข้อดี
        
        ออกฤทธิ์ช้า ให้ยาออกฤทธิ์ได้นาน
        
        หลังฉีดยาหากแพ้ยาเฉียบพลันสามารถใช้ tourniquest รัดเหนือบริเวณฉีดยาบางแห่งได้
      - ข้อเสีย
        
        สามารถให้ยาไม่เกิน 2 มล.
        
        บริเวณที่ฉีดทำให้เกิดแผลหรือฝีได้
        
        มีโอกาสติดเชื้อได้ง่าย
    - - ข้อดี
        
        ยาดูดซึมได้เร็วและเกิดการระคายเคืองน้อยกว่าการฉีดเข้าใต้ผิวหนัง
        
        สามารถใช้กับยาฉีดที่ละลายได้ในน้ำมัน
      - ข้อเสีย
        
        สามารถให้ยาไม่เกิน 5 มล.
        
        การสะสมยาไว้ที่เนื้อเยื่ออาจทำให้การดูดซึมยาช้าลง
    - - ข้อดี
        
        ออกฤทธิ์เร็ว สามารถให้ยาได้ด้วยตนเอง
        
        ยาออกฤทธิ์เฉพาะที่
      - ข้อเสีย
        
        ปริมาณยาที่ได้ไม่แน่นอน
        
        อาจระคายเคืองเยื่อบุทางเดินหายใจและหลอดลม
        
        อาจเกิดการติดเชื้อในระบบทางเดินหายใจ
    - - ข้อดี
        
        ยาถูกดูดซึมและออกฤทธิ์ได้เร็วโดยไม่ผ่านตับ
        
        ไม่ถูกทำลายโดยกรดหรือน้ำย่อยในกระเพาะอาหาร
      - ข้อเสีย
        
        ยาบางชนิดรสชาติไม่ดี ยาอาจระคายเคืองเยื่อบุภายในปาก
        
        ใช้เวลานาน ไม่สะดวกในการพูด
    - - ข้อดี
        
        เหมาะกับเด็กหรือผู้ที่รับประทานยายาก
        
        ออกฤทธิ์เฉพาะที่หรือทั่วร่างกาย
        
        สำหรับยาที่ใช้เหน็บช่องคลอดจะออกฤทธิ์เฉพาะที่
      - ข้อเสีย
        
        ไม่สะดวกต่อการใช้
        
        สำหรับยาที่ใช้เหน็บในช่องคลอดอาจเกิดการติดเชื้อภายในอวัยวะสืบพันธุ์ได้
- - - - การดูดซึมยา : อัตราและปริมาณยาที่ถูกนำเข้าสู่กระแสโลหิต
      - Bioavailability : สัดส่วนของยาที่ไม่ถูกเปลี่ยนแปลงที่ถูกนำเข้าสู่กระแสเลือด
    - - ปัจจัยเกี่ยวกับตัวยา
        
        วิธีการผลิตยาและรูปแบบยา
        
        ขนาดยาที่ให้ (dosage)
        
        ขนาดโมเลกุลของยา
        
        คุณสมบัติในการละลายในไขมัน (lipophilic)
      - ปัจจัยเกี่ยวกับผู้ป่วย
        
        วิธีการบริการยา (routes of administrations)
        
        การให้ยาผ่านทางเดินอาหาร (alimentary route, oral route)
        
        ยาที่มีคุณสมบัติเป็นด่างอ่อน (basic drugs) : จะถูกดูดซึมได้ดีใน medium ที่เป็นด่าง
        
        ข้อเสีย : การเกิด first pass effect คือ การเกิดการทำลายยาที่ตับ ส่งผลใหเระดับของยาในเลือดลดลงอาจไม่ถึงระดับบรักษาส่งผลให้ประสิทธิภาพในการรักษาลดลง
        
        ยาที่มีคุณสมบัติเป็นกรดอ่อน (acidic drugs) : จะถูกดูดซึมได้ดีใน medium ที่เป็นกรด
        
        การให้ยาดูดซึมผ่านหลอดเลือดฝอยบริเวณใต้ลิ้น (ยาอมใต้ลิ้น; sublingual, ยาอมในกระพุ้งแก้ม; buccal)
        
        ละลายในไขมันได้ดี มีคุณสมบัติเป็นเบส ยาสามารถดูดซึมผ่านหลอดเลือดฝอยได้รวดเร็วและดี
        
        การให้ยาดูดซึมผ่านทางระบบทางเดินหายใจ (ยาแบบสูดดม; inhalation)
        
        ยาจะถูกดูดซึมเข้าสู่ระบบไหลเวียนเลือดได้ง่ายและรวดเร็ว
        
        การใช้ยาโดยการฉีดใต้ผิวหนัง (subcutaneous; SC) กล้ามเนื้อ (muscle; IM) หลอดเลือดดำ (intravenous; IV)
        
        ยาจะถูกดูดซึมเข้าสู่กระแสเลือด 100%
        
        ความเร็วในการดูดซึม หลอดเลือดดำ > กล้ามเนื้อ > ใต้ผิวหนัง
        
        การดูดซึมผ่านทางผิวหนัง
        
        ขนาดโมเลกุลและคุณสมบัติในการละลายในไขมันและความหนาบางของผิวหนังบริเวณที่ทา
        
        การให้ยาแบบเหน็บทวารหนักหรือช่องคลอด
        
        ออกฤทธิ์เฉพาะที่
        
        ตัวยาจะซึมผ่านเยื่อเมือกและออกฤทธิ์เฉพาะบริเวณนั้นๆ
        
        ออกฤทธิ์ทั่วร่างกาย
        
        ตัวยาจะซึมผ่านเยื่อเมือกและถูกดูดซึมเข้าสู่ระบบไหลเวียนเลือดของร่างกาย
        
        พยาธิสภาพของร่างกาย
        
        สภาวะทางสรีรวิทยาและอารมณ์ของผู้รับยา
        
        การได้รับอาหารหรือยาชนิดอื่นร่วมด้วย
    - - 2.คุณสมบัติทางเคมีและฟิสิกส์ของยาแต่ละชนิด
      - 3.การจับตัวของยากับโปรตียในพลาสมา : ยารวมตัวกับโปรตีนทำให้มีขนาดโมเลกุลใหญ่ขึ้น ส่งผลลดการกระจายของยา
      - 4.ความสามารถในการผ่านเข้าสมองและรก : ยาที่มีคุณสมบัติละลายในไขมันได้ดีเท่านั้นจะสามารถผ่าน blood brain barrier ได้
      - 5.การสะสมของยาที่ส่วนอื่น : ก่อให้เกิดผลข้างเคียงต่ออวัยวะที่ยาไปสะสมหรืออาจทำให้ยาออกฤทธิ์ได้ช้ากว่าปกติ
      - 1.ปริมาณการไหลเวียนของเลือดไปยังอวัยวะนั้นๆ : หลังจากยาถูกดูดซึมแล้วยาจะไปสู่อวัยวะที่มีปริมาณการไหลเวียนของเลือดสูงได้อย่างรวดเร็ว
    - - เป็นการเปลี่ยนแปลงโครงสร้างทางเคมีของยาโดยอาศัยเอนไซม์ในร่างกายและมีตับทำให้เกิดการแปรสภาพยา
      - ความสำคัญของการแปรสภาพยา
        
        1.กระตุ้นการออกฤทธิ์ของยา (mechanism of drug activation): ยาบางชนิดยังไม่สามารถออกฤทธิ์ได้ ต้องถูกเปลี่ยนแปลโครงสร้างทางเคมีก่อนถึงจะสามารถออกฤทธิ์ได้
        
        2.สิ้นสุดการออกฤทธิ์ของยา (termination of drug action): การแปรสภาพยาช่วยทำให้ยามีคุณสมบัติในการละลายน้ำได้ดีขึ้นหรือมีความเป็นประจุมากขึ้นเพื่อง่ายต่อการขับออกของไต
      - เอนไซม์ที่ทำหน้าที่ในการเปลี่ยนแปลงยา
        
        :red_flag:เอนไซม์อาจอยู่ในไซโตพลาสซึมของอวัยวะต่างๆ : สามารถเปลี่ยนแปลงยาได้ตั้งแต่ยาถูกดูดซึมผ่านทางเดินอาหารและผ่านตับ
        
        :red_flag:ในร่างกายทีเอนไซม์หลายชนิดที่เกี่ยวข้องกับการแปรสภาพยา: ยาแต่ละชนิดจะใช้เอนไซม์ในการแปรสภาพยาแตกต่างกันไป
        
        ปฏิกิริยาการเปลี่ยนแปลงยา แบ่งเป็น 2 ขั้นตอนใหญ่
        
        Phase I reaction
        
        Phase II reaction
      - ปัจจัยที่มีผลต่อ drug metabolism
        
        พันธุกรรม
        
        มีผลกระทบต่อระดับเอนไซม์ ทำให้เกิดความแตกต่างใน drug metabolism
        
        สิ่งแวดล้อม
        
        คนสูบบุหรี่จะมีการ metabolized ยาได้เร็วกว่าคนที่ไม่สูบบุหรี่ เนื่องจากเกิดภาวะเหนี่ยวนำเอนไซม์
        
        อายุ
        
        เด็กและผู้สูงอายุจะไวต่อฤทธิ์และพิษของยามากกว่าผู้ใหญ่
      - ปฏิกิริยาระหว่างยาในระหว่างการเกิด metabolism
        
        ยาบางชนิดมีคุณสมบัติยับยั้งเอนไซม์ (enzyme inhibitor)
        
        ยาบางชนิดมีคุณสมบัติเหนี่ยวนำเอนไซม์ (enzyme inducer)
        
        ความเจ็บป่วยและความสามารถในการทำงานของตับ
      - การขับถ่ายยา (Drug excretion)
        
        ร่างกายสามารถกำจัดยาออกได้ทางไต ตับ น้ำดี และปอด หรือทางน้ำนมและเหงื่อ(ปริมาณน้อยมาก)
        
        อวัยวะหลักในการกำจัดยาคือ ไต
        
        สารที่เป็น polar compound จะถูกกำจัดออกได้ดีกว่าสารที่มี high lipid solubility
  - - - ออกฤทธิ์โดยไม่จับกับ receptor
        
        Chemical action
        
        Physical action
      - ออกฤทธิ์โดยจับกับ receptor
    - - มีคุณสมบัติที่จดจำและจับกับสารที่มีลักษณะโครงสร้างจำดพาะเจาะจงแล้วทำให้การทำงานของเซลล์นั้นๆเปลี่ยนแปลง
    - - ยาที่จับกับ receptor แล้วสามารถทำให้เกิดฤทธิ์ทางเภสัชวิทยา
    - - ยาที่จับ receptor แล้วสามารถลดฤทธิ์ของ agonist ในการจับกับ receptor
    - - ยาที่จับกับ receptor แล้วออกฤทธิ์เพียงบางส่วน
  - - - การแพ้ยาที่ร่างกายมี antibody ที่ต่อต้านต่อโครงสร้างทางโมเลกุลของยาหรือส่วนประกอบของยา > เกิดปฏิกิริยาภูมิแพ้
    - - เป็นการดื้อหรือทนฤทธิ์ของยา เกิดจากการได้รับยาชนิดนันหลายครั้ง
    - - การตอบสนองต่อยาที่มากกว่าปกติ
    - - การดื้อยาที่เกิดขึ้นได้รวดเร็วเมื่อได้รับยาเพียง 2-3 ครั้ง
    - - การตอบสนองต่อยาที่น้อยกว่าปกติ
    - - ฤทธิ์หลอก
    - - การตอบสนองที่แตกต่างจากปกติ เกิดจากความแตกต่างทางพันธุกรรม
  - - - pharmacokinetic ของยา
      - เพศ
      - อายุ
      - น้ำหนัก
      - ภาวะความเจ็บป่วย
      - การทำงานของตับและไต
  - - - ขนาดยาที่ให้ครั้งแรกเพื่อให้ถึงระดับยาที่ต้องการในพลาสมา
    - - เวลาที่เริ่มให้ยาจนถึงเริ่มออกฤทธิ์
    - - เวลาที่ใช้ในการทำให้ยาหรือความเข้มข้นของยาลดลงเหลือ 50% จากความเข้มข้นแรก
    - - เวลาที่ยาเริ่มออกฤทธิ์ที่ต้องการจนถึงหมดฤทธิ์
  - - - ความสามารถของยาที่ทำให้เกิดฤทธิ์สูงสุด
    - - ความแรงของฤทธิ์ยา
    - - ความสามารถของยาในการเข้าจับ receptor