Please enable JavaScript.

Coggle requires JavaScript to display documents.

ความรู้พื้นฐานและหลักทั่วไปทางเภสัชวิทยา - Coggle Diagram

- - - - จากสัตว์โดยสารสกัดจากอวัยวะบางส่วนของสัตว์
      - จากแร่ธาตุ
      - จากพืช เป็นยาที่ได้จากส่วนต่างๆของพืชโดยตรง เรียกว่า ยาสมุนไพร (Crude drug) แต่ถ้าสกัดเอาสารที่มีอยู่ในพืชออกมาทำให้บริสุทธิ์ ซึ่งสามารถกำหนดการรักษาได้เรียกว่า สารสกัดบริสุทธิ์ (Purified drug)
  - - - ยาควบคุมพิเศษ หมายถึง ยาแผนปัจจุบันหรือยาแผนโบราณที่รัฐมนตรีประกาศเป็นยาที่ควบคุมพิเศษ
      - ยาใช้ภายนอก หมายถึงยาแผนปัจจุบันหรือยาแผนโบราณที่มุ่งหมายสำหรับใช้ ภายนอกทั้งนี้ ไม่รวมถึงยาใช้เฉพาะที่
      - ยาอันตราย หมายถึง ยาแผนปัจจุบันหรือยาแผนโบราณที่รัฐมนตรีประกาศเป็นยาอันตราย
      - ยาใช้เฉพาะที่ หมายถึง ยาแผนปัจจุบันหรือยาแผนโบราณที่มุ่งหมายสำหรับใช้เฉพาะที่กับผิวหนัง หู ตา จมูก ปาก ช่องคลอด ท่อปัสวะ และทวารหนัก
      - ยาแผนโบราณ หมายถึงยาที่มุ่งหมายสำหรับใช้ในการประกอบโรคศิลปะแผนโบราณหรือบำบัดโรคสัตว์
      - ยาสามัญประจำบ้าน หมายถึง ยาแผนปัจจุบันหรือยาแผนโบราณที่รัฐมนตรีประกาศเป็นยาสามัญประจำบ้าน
      - ยาแผนปัจจุบัน หมายถึง ยาที่มุ่งหมายสำหรับใช้ในการประกอบวิชาชีพเวชกรรม การประกอบโรคศิลปะแผนปัจจุบัน หรือการบำบัดโรคสัตว์
      - ยาบรรจุเสร็จ หมายถึง ยาแผนปัจจุบันหรือยาแผนโบราณที่ได้ผลิตขึ้นเสร็จในรูปต่างๆทางเภสัชกรรม
      - ยาสมุนไพร หมายถึง ยาที่ได้จากพฤกษชาติ สัตว์ หรือแร่ ซึ่งมิได้ปรุงหรือแปรสภาพ
    - - ประโยชน์ในการรักษา นิยมใช้กันมากที่สุด และอาจใช้ร่วมกับการแบ่งยาตามกลไกการออกฤทธิ์ทางกายวิภาคด้วย
      - กลไกการออกฤทธิ์ทางเภสัชวิทยา
      - ตำแหน่งการออกฤทธิ์ทางกายวิภาค
      - แหล่งที่มาของยา หรือคุณสมบัติทางเคมี และเภสัชวิทยาของยา
  - - - ยาน้ำสารละลาย
        
        ยาน้ำสารละลายทีตัวทำละลายเป็นน้ำ มีทั้งชนิดรับประทาน ชนิดใช้ภายนอกหรือใช้เฉพาะที่ ใช้น้ำเป็นตัวทำละลายเพราะมีอำนาจในการละลายสูง ราคาถูก หาง่าย มีความเป็นกลาง ไม่มีรส กลิ่น สี และ ไม่มีฤทธิ์ทางเภสัชวิทยา
        
        ยากลั้วคอ (Gargale) เป็นสารละลายใสและเข้มข้นตัวยามีฤทธิ์ต้านการฆ่าเชื้อ ละลายอยู่ในน้ำ ใช้ป้องกันหรือรักษาอาการติดเชื้อในลำคอ
        
        ยาอมบ้วนปาก (Mouthwash) เป็นสารละลายใสใช้ทำความสะอาดดับกลิ่นปาก กระพุ้งแก้ม โดยเฉพาะตัวยาที่ใช้เป็นสารระงับเชื้อ ยาชา ยาสมานเนื้อเยื้อ
        
        ยาจิบ (Linctuses) เป็นสารละลายใส มีลักษณะหนืดเล็กน้อย เพราะละลายในน้ำตาลหรือยาน้ำเชื่อม ประกอบด้วยตัวยาที่ใช้ระงับการไอ ขับเสมหะ ซึ่งช่วยเพิ่มความชุ่มชื้นแก่ลำคอด้วย
        
        ยาหยอดจมูก (Nasal preparations) เป็นสารละลายใส ประกอบด้วยตัวยาละลายในน้ำ ใส่ขวดน้ำสำหรับใช้พ่นหรือหยอดเข้าทางจมูกใช้บรรเทาอาการคัดจมูก
        
        ยาน้ำเชื่อม (Syrups) เป็นสารละลายเข้มข้นของน้ำตาล หรือสารอื่นที่ใช่แทนน้ำตาลในน้ำ ใช้เป็นยารับประมานเท่านั้น
        
        ยาหยอดหู (Otic preparations) ส่วนมากเป็นยาน้ำใส บางครั้งเป็นยาแขวนตะกอน
        
        ยาน้ำใส (Solutions) เป็นยาละลายน้ำใสประกอบด้วยตัวยาซึ่งอาจเป็นสารของแข็งหรือของเหลวละลายในน้ำบริสุทธิ์ หรือเป็นของเหลวชนิดอื่นที่เหมาะสม
        
        ยาสวนล้าง (lrrigation) เป็นสารละลายชนิดปราศจากเชื้อสำหรับล้างบาดแผลหรือช่องต่างๆของร่างกาย มักนิยมเรียกว่า Douches มีขนาดบรรจุมากกว่ายาฉีดใช้จุกขวด เป็นฝาเกรียวธรรมดา และบรรจุสำหรับใช้ครั้งเดียว
        
        น้ำปรุง (Aromatic water) เป็นสารละลายใสและอิ่มตัวของน้ำมันระเหยง่าย ตัวยาสำคัญคือ น้ำมันหอมระเหย หรือสารระเหยอื่นๆในน้ำบริสุทธิ์
        
        ยาน้ำสวนทวารหนัก (Enemas) เป็นสารละลายใสประกอบด้วยตัวทำลายซึ่งอาจเป็นน้ำกลีเซอลีน สารละลายน้ำเกลือ หรือสารละลายโซเดียมไบคาร์บอเนต
        
        ยาน้ำสารละลายที่ตัวทำละลายไม่ใช้น้ำ
        
        ยาสปิริริต (Spirits) เป็นสารละลายใสของสารหอมละเหยง่าย ยาสปริริตจะมีแอลกอฮอล์ค่อนข้างสูง มากกว่า60%
        
        ยาโคโลเดียน (Collodians) หรือยากัด เป็นยาน้ำที่มีลักษณะข้น เหนียว มักใช้ทาบาดแผลขนาดเล็ก มักมีส่วนประกอบของยาที่มีฤทธิ์ลอกผิวหนัง หรือเนื้อเยื่อที่ตายแล้ว
        
        ยาอิลิกเซอร์ (Elixir) เป็นสารละลายใสชนิดไฮโดรแอลกฮอล์ ที่มีกลิ่นหอมและรสหวานใช้เป็นยารับประทานเท่านั้น ตัวยาที่สำคัญเป็นแอลกอฮอล์จำนวน 3-4% ผสมในน้ำหรือส่วนผสมอื่นที่ไม่ใช่น้ำ
        
        ยากลีเซอริน (Glycerines) เป็นยาน้ำที่มีลักษณะข้นเหนียว หรือกึ่งแข็ง ประกอบด้วยตัวยากลีเซอรินไม่น้อยกว่า50% โดยน้ำหนักใช้เป็นยาหยอดหู ยาอมบ้วนปาก ยาทำให้ผิวหนังอ่อนนุ่ม
        
        ยาถูนวด (Liniments) เป็นยาน้ำใช้เฉพาะภายนอกอาจเป็นสารละลายใส หรือข้นเหลว
        
        ยาป้าย (Paints) เป็นยาน้ำที่ประกอบด้วยตัวยาที่มีฤทธิ์ต้านการติดเชื้อสมานแผลหรือระงับปวด ละลายอยู่ในน้ำ แอลกอฮอล์ผสมอะซีโตนใช้ป้ายผิวหนังหรือเยื่อเมือก
      - ยาน้ำกระจายตัว
        
        แมกมาและมิลค์ (Magmas and Milk) เป็นยาแขวนตะกอนคลายเจล แต่สารยามีขนาดใหญ่ ลักษณะของยาจึงหนืดกว่า
        
        โลชั่น (Lotions) เป็นยาน้ำแขวนตะกอนชนิดใช้ภายนอก
        
        มิกซ์เจอร์ (Mixtures) เป็นยาน้ำผสม อาจใส่หรือไม่ใส่ยาแขวนตะกอนก็ได้
        
        เจล (Gels) ตัวยามีขนาดเล็กแต่ไม่ละลายน้ำ มีลักษณะเป็นกาว
        
        อิมัลชั่น (Emulsion) มีทั้งรูปแบบยากินและยาทาเฉพาะที่ เป็นยาน้ำที่มีส่วนผสมของน้ำมันกระจายอยู่ในน้ำ มีลักษณะขุ่นเหนียว
    - - ขี้ผึ้ง (Oilemtnt) เป็นยาเตรียมที่ใช้ทาผิวหนังและเยื้อเมือกเพื่อลดการเจริญเติบโตของแบคทีเรีย
      - ครีม (Paste) เป็นยาใช้สหรับป้องกันการติดเชื้อ ทำให้รู้สึกเย็นหรือใช้แต่งแผล เพื่อบรรเทาอาการ มักผสมกับตัวยาที่ทำให้เหนียวและดูดซึมได้ดี
    - - ยาเม็ดสำหรับเคี้ยว เวลาจะให้ต้องเคี้ยวก่อนยาจึงจะออกฤทธิ์ได้ดี
      - ยาอม (Lozenge) และ โทรเช (Troche) ใช้อมแก้เจ็บคอ ประกอบด้วยยาฆ่าเชื้อและยาทำลายเชื้อ ผสมน้ำตาลให้มีรสชาติน่ารับประทาน
      - ยาอมใต้ลิ้น (Sublingual) หรือในกระพุ้งแก้ม ถูกดูดซึมได้ดีในเยื้อบุในช่องปาก เข้าสู่กระแสโลหิตได้โดยตรงยาจึงออกฤทธิ์เร็ว ไม่ถูกทำลายโดยกระเพาะอาการ
      - ยาผงเดือดฟู่ (Effervescent powder) เป็นยาที่ละลายน้ำได้ง่าย
      - ยาเม็ด (Tablet) เป็นยาผงแห้งที่อัดเม็ดมี2ชนิด
        
        ยาเม็ดเคลือบ เพื่อให้ออกฤทธิ์ที่ลำไส้ เป็นการป้องกันการแตกตัวของยาที่กระเพราะอาหาร และป้องกันการระคายเคืองต่อกระเพาะอาหารด้วย
        
        ยาเม็ดที่ไม่ได้เคลือบ
      - ยาผง (Pulveres หรือ power) ยาผสมที่เป็นผงเพื่อเก็บยาได้นานและกลิ่นรสดีขึ้นมีทั้งชนิดกินและโรยแผล
      - ยาแคปซูล (Capsule) เป็นยาที่มีเจลาตินเป็นปลอกหุ้ม เพื่อกลบรสขมของยา
      - ยาเหน็บ (Suppositories) ใช้สอดเข้าไปในช่องเปิด ตัวยาจะละลายเมื่อสอดเข้าใส่ในร่างกาย และออกฤทธิ์ตรงบริเวณที่เหน็บ หรือซึมเข้าสู่กระแสเลือดทั้วร่างกาย
    - - ยาทาผิวหนัง (Applications) เป็นยาน้ำใส อิมัลชั่น ยาน้ำแขวนตะกอนก็ได้
      - ยาพ่นฝอย (Spray) หวังผลเฉพาะที่ และป้องกับฤทธิ์ที่ไม่พึ่งประสงค์ มักใช้ประกอบกับเครื่องพ่น เพื่อให้ตัวยากระจายเป็นอนุภาคเล็กๆ ออกฤทธิ์ในบริเวณที่ต้องการโดยตรง
      - ยาฉีด (Injections) เป็นเภสัชภัณฑ์ชนิดไร้เชื้อ การให้โโยไม่ผ่านระบบทางเดินอาหาร ตัวยาจะมีความบริสุทธิ์สูง ไม่มีสารผิษหรือสารที่ดูดซึมไม่ได้ เป็น isotonic solution ยาน้ำใส ยาผงผสมแห้งชนิดไร้เชื้อ ยาแขวนตะกอนชนิดไร้เชื้อ ห้ามฉีดเข้าหลอดเลือดดำหรือไขสันหลัง
      - ยาดม (Inhalant) เป็นยาที่มีกลิ่นหอมระเหย สามารถสูดดมได้ง่าย ใช้สูดดมเพื่อบรรเทาอาการวิงเวียนต่างๆ
  - - - ใช้เป็นอาหารสำหรับมนุษย์ เครื่องกีฬา เครื่องมือ เครื่องใช้ในการส่งเสริมสุขภาพ เครื่องสำอาง เครื่องมือและส่วนประกอบของเครื่องมือที่ใช้ในการประกอบโรคศิลปะหรือวิชาชีพเวชกรรม
      - ใช้ในห้องวิทยาศาสตร์ การวิจัย การวิเคราะห์ การชันสูตรโรคซึ่งมิได้กระทำโดยตรงต่อร่างกายของมนุษย์
      - ใช้ในการเกษร การอุตสาหกรรม
- - - - ตัวรับ (Receptor) โดย receptor มีคุณสมบัติที่จะจดจำ (recognize) และจับกับสารที่มีลักษณะโครงสร้างจำเพาะเจาะจง
      - Agonist หมายถึง ยาที่จับกับ receptor แล้วสามารถทำให้เกิดฤทธิ์ทางเภสัชวิทยา
      - ออกฤทธิ์โดยจับกับ receptor
      - Antagonist หมายถึง ยาที่จับกับ receptor แล้วสามารถลดหรือบัดบังฤทธิ์ของ agonist ในการจับกับ receptor
      - ออกฤทธิ์โดยไม่จับกับ receptor
        
        Chemical action
        
        Physical action
      - Partial agonist หมายถึง ยาที่จับกับ receptor แล้วออกฤทธิ์เพียงบางส่วน
    - - Efficacy หมายถึง ความสามรถของยาที่ทำให้เกิดฤทธิ์สูงสุด
      - Potency หมายถึง ความแรงของฤทธิ์ยา
      - Affinty หมายถึง ความสามารถของยามนการเข้าจับกับ receptor
    - - การจับของยากับ receptor (drug-receptor concept)
      - การศึกษาความสัมพันธ์ระหว่างขนาดยาที่ใช้กับการตอบสนองที่เกิดขึ้นในร่างกาย (dose response relationship)
  - - - การกระจายตัวของยา (Drugs distribution)
        
        การจับตัวของยากับโปรตีนในพลาสม่า (plasma protein binding)
        
        ความสามารถในการผ่านเข้าสมองและรก (capillary permeability) BBB ป้องกันไม่ให้สารหรือยาที่เป็นอันตรายเข้าไปยังสมอง ยาละลายในไขมันได้ดี ผ่านBBB placenta barrier ช่วยป้องกันยาบางชนิดที่จะเข้าไปสู่ทารกในครรภ์ (fetus) และอาจมีผลทำให้ทารกเกิดความพิการได้
        
        คุณสมบัติทางเคมีและฟิสิกส์ของยาแต่ละชนิด ยาที่ละลายในไขมันได้ดีจะสามารถกระจายตัวไปยังอวัยวะเป้าหมายได้ดีกว่ายาที่ละลายในไขมันน้อย ยาในรูปแบบของเหลวกระจายตัวได้ดีกว่ายาในรูปแบบที่เป็นของแข็ง
        
        การสะสมของยาที่ส่วนอื่น (accumulation at other site) ที่เซลล์ไขมัน (fat as a reservoir) กระดูกและฟัน (bone and teeth) อาจก่อให้เกิดผลข้างเคียงต่ออวัยวะที่ยาไปสะสมได้ หรืออาจทำให้ยาออกฤทธิ์ได้ช้ากว่าปกติ
        
        ปริมาณการไหลเวียนของเลือดไปยังอวัยวะนั้นๆ หลังจากยาถูกดูดซึมแล้วยาจะไปสู่อวัยวะที่มีปริมาณการไหลเวียนของลือดสูงได้อย่างรวดเร็ว
      - การแปรสภาพยาหรือการเปลี่ยนแปลงยา (Drug metabolism,Drug biotransformation)
        
        ปัจจัยที่มีผลต่อ drug metabolism
        
        พันธุกรรม ในคนที่มีความบกพร่องของเอนไซม์ pseudocholinesterase พบว่าการ metabolized สาร succinylcholine อัตราเร็วเพียงครึ่งเดียวของคนที่มีเอนไซม์นี้ปกติ
        
        สิ่งแวดล้อม คนที่สูบบุหรี่จะมีการ metabolized ยาได้เร็วกว่าคนที่ไม่สูบบุหรี่ เนื่องจากเกิดภาวะเหนี่ยวนำเอนไซม์ คนที่ทำงานในโรงงานอุตสาหกรรมที่ได้สัมผัสกับยาฆ่าแมลงจะ metabolized ยาได้เร็วกว่าคนปกติทั่วไป
        
        อายุ เด็กและผู้สูงอายุจะไวต่อฤทธิ์และพิษของยามากกว่าผู้ใหญ่ การทำงานของเอนไซม์ที่ตับยังไม่สมบูรณ์ฉะนั้นการแปรสภาพของยาจะต่ำลงในเด็กทารก และในผู้สูงอายุอาจมีการแปรสภาพของยาเปลี่ยนแปลงไป จากความแข็งแรงของร่างกายที่ลดลงและการทำงานของอวัยวะต่างๆเปลี่ยนแปลงไป
        
        ปฏิกิริยาระหว่างยาในระหว่างการเกิด metabolism
        
        ยาบางชนิดมีคุณสมบัติยับยั้งเอนไซม์ (enzyme inhibitor) ยาที่สามารถลดหรือยับยั้งการทำงานของ enzyme cytochrome P450 ในตับ ส่งผลให้กรณีให้ยาที่มีคุณสมบัติยับยั้งเอนไซม์หากให้ยาร่วมกับยาชนิดอื่นทำให้ยาชนิดอื่นที่ให้ร่วมถูกแปรสภาพได้ช้าทำให้ยาอื่นที่ให้ร่วมด้วยมีระยะเวลาการออกฤทธิ์นานขึ้น และหากยามีระดับสูงเกินความเป็นพิษของยาอื่นที่ให้ร่วมกันได้ ยาที่มีคุณสมบัติยับยั้งเอนไซม์
        
        ความเจ็บป่วยและความสามารถในการทำงานของตับ ตับเป็นอวัยวะสำคัญในการแปรสภาพยา จะส่งผลกระทบต่อการ metabolism ยาต่างๆ ในร่างกาย
        
        ยาบางชนิดมีคุณสมบัติเหนี่ยวนำเอนไซม์ (enzyme inducer) เพิ่มการสังเคราะห์ enzyme cytochrome P450-dependent drugs-oxidizing ในตับได้ หากให้ยาชนิดนี้ร่วมกับยาชนิดอื่น ทำให้ยาชนิดอื่นที่ให้ร่วมกันมีประสิทธิภาพในการออกฤทธิ์ลดลงเนื่องจากเมื่อมีปริมาณ enzyme cytochrome P450 เพิ่มขึ้น ทำให้มีการเปลี่ยนแปลงยาและทำลายยาอื่นอย่างลวดเร็วและมากขึ้น
        
        เอนไซม์ที่ทำหน้าที่ในการเปลี่ยนแปลงยา
        
        เอนไซม์อาจอยู่ที่ไซโตพลาสซึม (cytoplasm) ตับ (อวัยวะที่สำคัญในการแปรสภาพยา) ไต ปอด ทางเดินอาหาร พลาสม่า ซึ่งเอนไซม์เหล่านี้สามารถเปลี่ยนแปลงยาได้ตั้งแต่ยาถูกดูดซึมผ่านทางเดินอาหารและผ่านตับ
        
        ในร่างกายมี enzyme หลายชนิดที่เกี่ยวข้องกับการแปรสภาพยา ซึ่งยาแต่ละชนิดจะใช้ enzyme ในการแปรสภาพยาหรือเปลี่ยนแปรงยาแตกต่างกันไป
      - การดูดซึมเข้าสู่ร่างกาย (Drug absorption)
        
        ปัจจัยที่มีผลต่อการดูดซึมยา
        
        ปัจจัยเกี่ยวกับตัวยา
        
        วิธีการผลิตยา และรูปแบบยา
        
        ขนาดยาที่ให้ (dosage)
        
        ขนาดโมเลกุลของยา ยาที่มีขนาดน้ำหนักโมเลกุลของยาต่ำจะซึมผ่าน cell membrane ได้เร็วกว่า
        
        คุณสมบัติในการละลายในไขมัน (lipophilic) ยาหรือสารที่มีคุณสมบัติละลายได้ดีในไขมัน ผ่าน cell membrane ส่วนที่เป็นไขมันได้ดี และถูกดูดซึมได้ดี
        
        ปัจจัยเกี่ยวกับผู้ป่วย
        
        พยาธิสภาพของร่างกาย โรคเกี่ยวกับระบบทางเดินอาการ และปริมาณอาหารที่อยู่ในกระเพาะอาหารมีผลลดการดูดซึมของยาผ่านทางเดินอาหารได้ โรคเกี่ยวกับหัวใจและหลอดเลือด ทำให้เลือดไปเลี้ยงอวัยวะต่างๆได้ลดลง มีผลลดการดูดซึมยาทางหลอดเลือดได้
        
        สภาวะทางสรีรวิยาและอารมณ์ของผู้รับยา ทำให้การเคลื่อนที่ของยาช้าลง
        
        วิธีการบริหารยา (routes of administration) เป็นปัจจัยที่กำหนดอัตตราและความสามารถในการดูดซึมยาเข้าสู่กระแสเลือด
        
        การได้รับอาหารหรือยาชนิดอื่นร่วมด้วย อาหารอาจมีผลลดการดูดซึมยาบางชนิดได้ ฉะนั้นยาบางชนิดจึงต้องรับประทานในขณะท้องว่าง
      - การขับถ่ายยาออกจากร่างกาย (Drug Excretion) ร่างกายสามารถกำจัดยาออกได้ทางไต ตับ น้ำดี และปอด
    - - Loading dose ขนาดยาที่ให้ครั้งแรกเพื่อให้ถึงระดับยาที่ต้องการใรพลาสมา คือ การให้ยาในขนาดสูงอย่างรวดเร็วเพื่อหวังผลให้ปริมาณและขนาดยาสูงขึ้นออกฤทธิ์ที่ต้องการได้อย่างรวดเร็ว
      - Onset ระยะเวลาที่เริ่มให้ยาจนถึงยาเริ่มออกฤทธิ์ที่ต้องการ
      - ค่าครึ่งชีวิต คือ เวลาที่ใช้ในการทำให้ยาหรือความเข้มข้นของยาลดลงเหลือ 50%
      - Duration of action ระยะเวลาที่ยาเริ่มออกฤทธิ์ที่ต้องการจนถึงหมดฤทธิ์ที่ต้องการ
  - - - มีความแตกต่างกันในความเข็มข้นของ endogenous receptor ligands
      - มีการเปลี่ยนแปลงจำนวนหรือการทำงานของ receptor
      - มีการเปลี่ยนแปลงของปริมาณยาที่จะไปถึง receptor ซึ่งจะขึ้นกับ pharmacokinetic ของยา เพศ อายุ น้ำหนัก ภาวะความเจ็บป่วย รวมถึงการทำงานของตับและไต
      - มีการเปลี่ยนแปลงส่วนประกอบของอวัยวะที่เกิดการตอบสนองจากการกระตุ้น receptor