Please enable JavaScript.
Coggle requires JavaScript to display documents.
ยาที่ใช้ในระบบประสาทอัตโนมัติ - Coggle Diagram
ยาที่ใช้ในระบบประสาทอัตโนมัติ
การทำงานของระบบประสาทอัตโนมัติ
ระบบประสาทซิมพาเทติก (Sympathetic nervous system) ต่อสู่หรือถอยหนี (Fight or Fight)
รับบบประสาทพาราซิมพาเทติก (Parasympathetic nervous system) เพื่อให้พักผ่อนหรือย่อยอาหาร (Rest or Digest)
สารสื่อประสาท (neurotransmitter) และตัวรับ (Receptor) ในระบบประสาทอัตโนมัติ
สารสื่อประสาทในระบบประสาทพาราซิมพาเทติก เรียกว่า Cholinergic agents ได้แก่ Acetylcholine (ACh) และจับกับตัวรับเฉพาะที่เรียกว่า Cholinergic receptor มีทั้งชนิด Muscarinic (M) และ Nicotinic receptors (N)
สารสื่อประสาทในระบบโซมาติก จะมีเส้นประสาทที่ไปยังกล้ามเนื้อลายซึ่งหลัง ACh ออกฤทธิ์ที่ Nicotinic receptors กล้ามเนิ้อลาย
สารสื่อประสาทในระบบประสาทซิมพาเทติก เรียกว่า Adrenergic agents ได้แก่ Noradrenaline (NE) และจับกับตัวรับเฉพาะที่เรียกว่า Adrenergic receptor มีชนิด Alpha และ Beta
การแบ่งประเภทของ Adrenergic receptors
Beta1 พบที่หัวใจ เพิ่มแรงบีบตัว อัตราการเต้นของหัวใจ
Beta2 พบที่กล้ามเนื้อเรียบของหลอดเลือด หลอดลม ทางเดินปัสสาวะ และมดลูก จะเกิดการคลายตัว กล้ามเนื้อลายก่อให้เกิดการสลายไกลโครเจน
Alpha2 พบที่ปลายประสาทซิมพาเทติก ยับยั้งการหลั่งของ norepinephrine (NE)
Beta3 พบที่เซลล์ไขมันเมื่อมีการกระตุ้นทำให้เกิดการสลายไขมัน
Alpha1 พบที่กล้ามเนื้อเรียบของหลอดเลือด ทางเดินปัสสาวะและมดลูก ยกเว้นระบบทางเดินอาหารทำให้การยับยั้งการเคลื่อนไหว
การแบ่งประเภทของ Cholinergic receptor
Nicotinic receptor พบที่ปมประสาท
Muscarinic receptor แบ่งเป็น
M3 พบได้ตามกล้ามเนื้อเรียบของทางเดินอาหาร ทางเดินหายใจ มีการหลั่งของต่อมมีท่อมากขึ้นทำให้กล้ามเนื้อเรียบหดตัว
M4 พบที่ระบบประสาท ทำให้เสริมการหลั่งของ Dopamine
M2 พบที่หัวใจ หัวใจเต้นช้า
M5 พบที่Dopamine neuron ทำให้เสริมการหลั่งของDopamine
M1 พบที่สมอง ทำให้เกิดการตอบสนองแบบ Excitation
ยาที่ออกฤทธิ์ต่อระบบประสาทอัตโนมัติ แบ่งได้ดังนี้
ยาต้านมัสคารินิค (Antimuscarinic Drugs) หรือ Anticholinergic Drugs เป็นกลุ่มยาที่ปิดกั้น หรือยับยั้งฤทธิ์ของ cholinergic drugs ที่ cholinergic receptors มีผลต่อ nicotinic เล็กน้อย จึงออกฤทธิ์ปิดกั้นที่ Muscarinic receptors ได้แก่ "Atropine"
ฤทธิ์ทางเภสัชวิทยา
ระบบทางเดินหายใจ ขยายหลอดลม (bronchodilation) ยับยั้งการหลั่งของสารคัดหลั่ง (secretion) ที่จมูก ปาก คอและหลอดลมได้
กล้ามเนื้อเรียบอื่นๆ ลดความตึงตัวและความแรงในการบีบตัวของท่อปัสสาวะ และกระเพาะปัสสาวะ ทำให้ปัสสาวะลำบากโดยเฉพาะผู้สูงอายุ รวมถึงกล้ามเนื้อเรียบของมดลูก
ระบบทางเดินอาหาร ลดการบีบตัวของหลอดอาหารไปจนถึงลำไส้
ต่อมเหงือ atropine ทำให้ร่างกายขับเหงื่อได้น้อยลง
ระบบตา ม่านตาขยาย (mydriasis) มองภาพไม่ชัด (loss of accommodation) ทำให้ความดันในลูกตาสูง อันตรายต่อต้อหิน (glaucoma)
ระบบหัวใจและหลอดเลือด ทำให้หัวใจเต้นเร็ว (tachycardia) เนื่องจากการลด parasympathetic tone ที่หัวใจ
การนำไปใช้ทางคลินิก
ใช้เป็นยาขยายหลอดลม (bronchodilators) ในผู้ป่วย COPD และโรคหืด (asthma)
ใช้เป็นยาเตรียมผู้ป่วยก่อนผ่าตัด (anesthetic premedication) Atropine ยับยั้งการหลั่งกรดน้ำย่อย น้ำลายและสารคัดหลั่งในทางเดินหายใจ
ใช้ทางจักษุแพทย์ ทำให้รูม่านตาขยาย (mydriasis)
รักษาโรคพาร์กินสัน รักษากลุ่มอาการที่เรียกว่า extrapyramidal syndrome (อาการเกร็งกระตุกกล้ามเนื้อ)
ใช้รักษาภาวะกระเพาะปัสสาวะบีบตัวไวมากเกินไป (overactive bladder)
รักษาภาวะล้มเหลวของระบบไหลเวียนโลหิต Atropine ทำให้หัวใจเต้นช้าลงเล็กน้อย หัวใจจะเต้นเร็วขึ้น ใช้ในผู้ป่วยที่หัวใจเต้นช้ากว่าปกติ (bradycardia)
Antispasmodics ยาลดการหดเกร็งของกล้ามเนื้อเรียบในช่องท้อง ใช้รักษาโรคอาการท้องเดิน
ใช้เป็นยาป้องกันและรักษาอาการเมารถ เมาคลื่น (antimotion-sickness)
Antisecretory รักษาโรคแผลในกระเพราะอาหารและลำไส้
ใช้เป็นยาต้านพิษ (Antidote) ที่เกิดจาก organophosphate
กลไกการออกฤทธิ์ ทำให้ยามีผลลด parasympathetic tone ในร่างกาย
อาการข้างเคียงและความเป็นพิษ ปากแห้ง คอแห้ง ตาพร่ามัว ท้องผูก ปัสสาวะคั่ง
ยากระตุ้นระบบประสาทซิมพาเทติก (Adrenergic drugs)
ยากลุ่ม Sympathomimetics
Beta-adrenergic agonist ใช้เป็นยาขยายหลอดลมสำหรับ การเกิดหลอดลมตีบแคบ มักใช้ในโรคหืด โรคปอดอุดกั้นเรื่อรัง (COPD) ยาในรูปสูดพ่นออกฤทธิ์เฉพาะที่
B2 adrenergic agonist
ชนิดออกฤทธิ์สั้น (Short-Acting Beta Agonists,SABAs) Salbutamol ออกฤทธิ์ได้เร็วภายน 15 นาที Terbutaline ใช้เวลา 1 ชั่วโมง ชนิดรับประทาน ยับยั้งมดลูกบีบตัว
ชนิดออกฤทธิ์ยาว (Long-acting beta agonists,LABAs) Salmeterol and formoterol เป็นยาที่มีระยะเวลาการออกฤทธิ์ยาว นานกว่า 12 ชั่วโมง เมื่อให้รูปแบบยาพ่นช่วยบรรเทาอาการหืด
B3 adrenergic agonist Mirabegron เป็นยาออกฤทธิ์จำเพาะต่อB3-receptor มีผลให้กล้ามเนื้อกระเพาะปัสสาวะคลายตัวใช้ในการรักษาอาการกลั้นปัสสาวะไม่ได้ (overactive bladder)
Indirect-acting and mixed-type adrenergic agonist
Ephedrine and pseudoephedrine ยาEphedrine ไม่ได้ใช้ทางคลีนิกแล้ว pseudoephedrine ออกฤทธิ์ทางอ้อมโดยเพิ่มการปลดปล่อยสาร catecholamine กระตุ้นที่ receptor ได้โดยตรง pseudoephedrine ใช้ยาลดน้ำมูกและคัดจมูก
Amphetamine เป็นยาเสพติดให้โทษปรพเภทที่1 ออกฤทธิ์กระตุ้นประสาทส่วนกลางที่มีความแรงสูง ยามีผลเพิ่มความดันโลหิต ในขนาดสูงทำให้หัวใจเต้นผิดจังหวะ ผลเด่นชัดต่อระบบประสาทส่วนกลาง ผลต่ออารมณื จิตใจ บุคลิกภาพ เพิ่มความตื่นตัว ลดความรู้สึก อ่อนล้า ลดความอยากอาหาร มีความเชื่อมั่นในตนเอง มีอารมณ์ครื้นเครง จนกระทั้งมีอารมณ์เคลิ้มเป็นสุข อาการข้างเคียง นอนไม่หลับ กระสับกระส่าย อาจก้าวร้าว ประสาทหลอน เพ้อคลั่ง เกิดการติดยาและต้องเพิ่มขนาดขึ้นเรื่อยๆ
Alpha-adrenergic agonist
Alpha-1 agonist
Phenylephrine ทำให้กล้ามเนื้อเรียบของหลอดเลือดหดตัว มีผลให้หลอดเลือดในเยื่อเมือกในโพรงจมูกหดตัว ยาหยอดขยายม่ายตา
Midodrine ทำให้หลอดเลือดหดตัว ความดันโลหิตเพิ่ม ใช้ในผู้ป่วยที่มีอาการ postural hypotension ความดันโลหิตต่ำเมื่อเปลี่ยนอิริยาบถ
Alpha-2 agonist
Clonidine ใช้รักษาความดันโลหิตสูง ในสตรีตั้งครรภ์ รักษาอาการขากเหล้า อาการถอนพิษของสุรา เฮโรอีน รักษาอาการร้อนวูบวาบในสตรีวัยหมดประจำเดือน ผลข้างเคียงที่พบบ่อย ทำให้ง่วง ซึมเศร้า ปากแห้ง ท้องผูก เบื่ออาหาร ถ้าหยุดยาเร็ว อาจทำให้เกิดความดันโลหิตสูงเฉียบพลัน
ประโยชน์ทางคลินิกของยากลุ่ม Sympathomimetics
ภาวะช็อก
Anaphylaxis ยาหลักที่ใช้ได้แก่ epinephrine
ภาวะหัวใจหยุดเต้น Epinephrine
Asthma and COPD ใช้เป็นยาหลอดลม
Antihypertensive เช่น clonidine ยาออกฤทธิ์ในระบบประสาทส่วนกลาง ช่วยลดความดันโลหิต
ลดการคั่งการบวมของเนื้อเยื่อในจมูก (nasal decongestion)
Glaucoma ช่วยลดความดันในลูกตา
อื่นๆ ได้แก่overactive bladder
กลุ่ม Catecholamines ได้แก่ Epinephrine,Norepinephrine (NE),Dopamine (DA) และ Dobutamine
ยากลุ่ม Catecholamines
Norepinephrine/Noradrenaline (Levophed) ออกฤทธิ์เช่นเดียวกับ epinephrine เพิ่มความต้านทานรวมของหลอดเลือดส่วนปลายได้มาก ทำให้หลอดเลือดหดตัว เพิ่มอัตราการเต้นของหัวใจ เพิ่ม cardiac output ความดันโลหิตสูงขึ้น รักษาความดันโลหิตต่ำรุนแรง ที่ไม่ตอบสนองต่อยาอื่น
Dopamine;DA ขนาดต่ำ กระตุ้น D1-receptors ทำให้เกิด vasodilation ของหลอดเลือดในไต ขนาดปานกลาง เพิ่มแรงบีบตัวของหัวใจ เพิ่มอัตราการเต้นหัวใจเพียงเล็กน้อย ขนาดสูง ทำให้เกิดหลอดเลือดหดตัว (vasoconstriction) เพิ่มความดันโลหิต รักษาภาวะช็อกจากหัวใจ
Epinephrine (Adrenaline)
ฤทธิ์ทางเภสัชวิทยา
ระบบหายใจ ทำให้กล้ามเนื้อทางเดินหายใจคลายตัว หลอดลมขยายตัว
ผลต่อเมตาบอลิซึม ภายในร่างกายทำให้กลูโคสและ lactose ในเลือดสูง
ระบบทางเดินอาหาร ทำให้กล้ามเนื้อเรียบของทางเดินอาหารคลายตัว กล้ามเนื้อหูรูดบีบตัว
ยาเข้าสู่สมองได้น้อยจึงไม่มีฤทธิ์กระตุ้นสมอง
ระบบไหลเวียนโลหิต เพิ่มทั้งอัตราการเต้นและแรงบีบตัวของหัวใจ
Dobutamine กระตุ้นการบีบตัวของหัวใจ เพิ่ม Cardiac output โดยมีผลเล็กน้อยต่ออัตราการเต้นของหัวใจ เช่นเดียวกับDA แต่ Dobutamine ไม่มีผลต่อ D1 receptors ที่ไต ทำให้หลอดเลือดขยาย
อาการข้างเคียงและความเป็นพิษ
ระบบไหลเวียน หัวใจเต้นผิดจังหวะ ปอดบวมน้ำ เจ็บหน้าอก
Tissue necrosis ถ้าฉีดเข้าหลอดเลือดดำรั่วไปเนื้อเยื่อรอบๆ จะเกิด vasoconstriction อย่างมากจนเนื้อตายได้
ระบบประสาท วิตกกังวล ปวดศีรษะ อาการสั่น อาจเกิด cerebral hemorrhage
ฤทธิ์ทางเภสัชวิทยา
เมแทบอลิซึม ผลต่อตับ เพิ่มการสลาย glycogen และสร้าง glucose จาก lipid
ผลต่อระบบต่อมไร้ท่อ (Endocrine effect) ตับอ่อนลดการหลั่ง
ผลต่อระบบประสาทส่วนกลาง ทำให้ตื่นตัวและลดความอยากอาหาร
ผลกระตุ้นหัวใจ เพิ่มอัตราการเต้นและแรงบีบของกล้ามเนื้อหัวใจ
ผลต่อกล้ามเนื้อเรียบ การคลาดตัวของกล้ามเนื้อหลอดลม (Bronchdilation) ทางเดินอาหารและกล้ามเนื้อมดลูก
ผลต่อตา (Eye effect) ทำให้กล้ามเนื้อหดตัว มีผลให้รูม่านตาขยาย
ระบบไหลเวียนเลือด กล้ามเนื้อเรียบของหลอดเลือดให้หดตัว (vasoconstriction)
ยาโคนิเนอร์จิก (Cholinergic Drugs)
Cholinergic agonist สารโคลิเนอร์จิกออกฤทธิ์โดยตรง ได้แก่ Ach และ สารสังเคราะห์ Choline ester และ Pilocarpine Ach ฤทธิ์กระจายมาก
อาการข้างเคียงความเป็นพิษ อาเจียน น้ำลาย น้ำมูก เหงื่อออก ปวดปัสสาวะ ปวดมวนท้อง ระคายเคือง
ข้อห้ามใช้
ผู้เป็นโรคหืด (Asthma) ทำให้หลอดลมหดตัว
โรคแผลในกระเพาะอาหารและลำไส้ (Peptic ulcer) เนื่องจากยากระตุ้นการหลั่งกรด และน้ำย่อยมากขึ้น
ผู้ป่วยลำไส้อุดตัน นิ่วทางเดินปัสสาวะ เนื่องจากการกระตุ้นการบีบตัวจะก่ออันตรายได้
การนำไปใช้ทางคลินิก
ใช้รักษาต้อหิน (glaucoma) ฤิทธิ์กระตุ้นให้ม่านตาหรี่ ลดความดันในลูกตา และใช้เป็นยาหยอดตาลดความดันในลูกตาในการเตรียมผู้ป่วยก่อนผ่าตัดตาหรือตรวจตา
ใช้รักษาอาการท้องอืด ไม่ถ่าย ยาBethanechol จะกระตุ้นการบีบตัว เพิ่มแรงบีบ การขับเคลื่อนอาหารในทางเดินอาหาร ในปัจจุบันมียาที่มีประสิทธิภาพดีกว่ากลุ่มนี้
ใช้รักษาระบบทางเดินปัสสาวะไม่ออกจากหัตถการผ่าตัด จากการคลอดบุตร หรือโรคเกี่ยวกับกระเพาะปัสสาวะไม่ทำงาน
Anticholinesterase agent (Cholinesterase inhibitors) สารนิโคลิเนอร์จิกออกฤทธิ์ทางอ้อม
ฤทธิ์ทางเภสัชวิทยา
ผลต่อ muscarinic receptor คล้ายกับ Cholinergic agonist ได้แก่ ผลต่อกล้ามเนื้อเรียบและต่อมของกระเพาะอาหารและทางเดินอาหาร ทางเดินปัสสาวะ ทางเดินหายใจ ตา
ผลต่อ nicotinic receptor ผลต่อกล้ามเนื้อลาย การบีบตัวของใยกล้ามเนื้อ ทำให้กล้ามเนื้อมีอาการสั่นพริ้ว
การนำไปใช้ทางคลินิก
ใช้ในการรักษาโรค Myasthenia gravis (MS) ยาช่วยเพิ่ม Ach ทำให้กล้ามเนื้ออ่อนแรงนั้นกลับมีแรงดีขึ้น สำหรับยา Edrophonium จะออกฤทธิ์สั้น ใช้วินิจฉัยโรค Myasthenia gravis (MS)
ใช้ในการยุติฤทธิ์ของยาคล้ายกล้ามเนื้อกลุ่มที่เป็น เพื่อให้ผู้ป่วยกลับหายใจได้ปกติเร็วขึ้นหลังการผ่าตัด
ใช้ในการรักษาอาการลำไส้ กระเพาะปัสสาวะไม่บีบตัว
รักษา Alzhrimer's disease ยาช่วยปรับปรุงด้านความจำ ความเข้าใจ (cognitive)
อาการข้างเคียง และความเป็นพิษ organophosphate หรือ ยาฆ่าแมลง เมื่อได้รับสารนี้จะเกิดอาการพิษ ได้แก่ รูม่านตาเล็ก หายใจลำบาก หัวใจเต้นช้า ความดันโลหิตต่ำ หน้ามืด เหงื่อออกมาก น้ำลายมาก มีสารคัดหลั่งในทางเดินหายใจมาก หลอดลมหดเกร็ง ปวดท้อง
กลไกการออกฤทธิ์ ยับยั้งการทำงานของเอนไซม์ Acetylcholinesterase (AChE) หรือ Cholinesterase (ChE) ซึ่งเป็นเอนไซม์ที่ทำลาย Ach ผลทำให้Ach ไม่ถูกทำลายAchจึงไปกระตุ้น cholinergic receptors อย่างมากทั้ง central และ peripheral nervous system การจับกับเอนไซม์ถ้าเป็นชั่วคราว จัดอยู่ในกลุ่ม reversible ส่วนสารที่จับกับเอนไซม์อย่างถาวร เรียกกลุ่ม irreversible
ยาปิดกั้นอะดรีเนอร์จิครีเซพเตอร์ (Adrenoceptor blocking drugs) ยาในกลุ่มนี้เรียกว่า Adrenergic blocker หรือ ยา sympatholytic ออกฤทธิ์ปิดกั้นที่ adrenergic receptors มีผลทางเภสัชวิทยาที่ต่างกัน
Alpha-adrenergic antagonists
Prazosin,Doxazosin ออกฤทธิ์จำเพาะต่อ Alpha1-recrptor ในเซลล์กล้ามเนื้อเรียบ ที่ผนังหลอดเลือดที่หัวใจ และที่ต่อมลูกหมาก ทำให้เกิดการคลาดตัวของกล้ามเนื้อเรียบ รักษาโรคความดันโลหิตสูงที่มีโรคต่อมลูกหมากโตร่วมด้วย
อาการข้างเคียงแลัความเป็นพิษ การที่ความดันโลหิตต่ำในขณะเปลี่ยนอิริยาบถ (postural hypotension) ซึ่งมักพบบ่อยจากการใช้ยาในระยะแรกๆ
B-adrenergic antagonists (B-blocker)
Non-selective B-blocker
ลดอาการสั่น
ลดอาการตื่นเต้น
ใช้รักษาความดันโลหิตสูง ลดการกระตุ้นหัวใจ
รักษาหัวใจเต้นผิดจังหวะ
Selective B-blocker รักษาโรคความดันโลหิตสูง หัวใจเต้นผิดจังหวะ เจ็บหน้าอก ลดความเสื่องต่อภาวะหัวใจล้มเหลวจากกล้ามเนื้อหัวใจ ห้ามใช้ในผู้ป่วยที่มีอัตราการเต้นของหัวใจช้ากว่า 45 ครั้ง/นาที ป้องกันไมเกรน ใช้รักษาผู้ป่วยต่อมไทรอยด์ทำงานมากกว่าปกติ
อาการข้างเคียงและความเป็นพิษ
หัวใจเต้นผิดจังหวะ แม้ว่ายากลุ่มนี้จะรักษาหัวใจเต้นผิดจังหวะ แต่สามารถชักนำให้เกิดได้ โดยเฉพาะเมื่อหยุดยากระทันหัน
ระบบประสาท อาจพบอาการ ปวดศีรษะ วิงเวียน นอนไม่หลับ เหนื่อยล้า
ระบบหายใจ จากการปิดกั้นตัวรับB2 อาขทำให้หลอดลมตีบแคบ
ยากลุ่มนี้มีผลกับระบบต่อมไร้ท่อและกระบวนการเมแทบอลิซึม จึงอาจเกิดภาวะน้ำตาลในเลือดต่ำ จากการตอบสนองเพิ่มระดับบน้ำตาลผิดปกติ
ทำให้หัวใจเต้นช้า เกิดจากการปิกกั้นตัวรับ B ที่หัวใจและหลอดเลือด และ atrioventricular block