ปฏิกิริยาที่เกิดขึ้นภายหลังการสูญเสีย ซึ่งบุคคลไม่สามารถที่จะยอมรับและปรับตัวต่อภาวะสูญเสียนั้นได้โดยเป็นการแสดงออก ที่เจ็บปวดทั้งทางด้านร่างกาย จิตใจ การรู้คิด และพฤติกรรม ซึ่งแตกต่างกันออกไปในแต่ละบุคคล

3. การสูญเสียความมั่นคงและความรู้สึกเป็นเจ้าของ (Loss of security and a sense of belonging) เป็นการสูญเสียความรักและสัมพันธภาพกับคนสนิท คนในครอบครัว หรือเพื่อนฝูง เช่น การตาย การจากไป การหย่าร้าง

4. การสูญเสียความเคารพนับถือตัวเอง (Loss of self-esteem) การเปลี่ยนแปลงใดๆที่ เกี่ยวข้องกับคุณค่าในการทำงานหรือคุณค่าของสัมพันธภาพของบุคคล ที่คุกคามต่อ ความเคารพนับถือตัวเอง เช่น สูญเสียยศ ตำแหน่ง หน้าที่การงาน เป็นต้น

2. การสูญเสียความปลอดภัย (Safety loss) เป็นการสูญเสียความปลอดภัยจาก สิ่งแวดล้อมหรือเหตุการณ์ที่รุนแรงทั้งในบ้านและในที่สาธารณะ บุคคลจะรู้สึกว่า ความมั่นใจในความปลอดภัยและการได้รับการปกปักษ์ดูแลสูญเสียไป เช่น คนในครอบครัวนิสัยก้าวร้าวรุนแรงอาศัยอยู่ในที่ที่มีการก่อการร้าย ซึ่งเสี่ยงต่อการถูกทำร้าย เป็นต้น

5. ความสูญเสียที่สัมพันธ์กับการทำเต็มตามศักยภาพของตนเอง(Loss related to selfactualization) การมีภาวะที่มาเป็นอุปสรรคขัดขวางต่อการไปสู่เป้าหมาย ทำให้บุคคลสูญเสียโอกาสที่จะได้ ทำเต็มตามศักยภาพของตนเอง เช่น ต้องออกจากสถาบันการศึกษา ต้องยุติงานที่ทำอยู่ เป็นต้น

1. การสูญเสียทางกาย (Physiologic loss) เช่น แขนหรือขาขาด ตาบอด หูหนวก

3. การต่อรอง (Bargaining) บุคคลจะพยายามต่อรองที่จะไม่ต้องเกิดการสูญเสีย ซึ่ง อาจจะโดยการสวดมนต์ อ้อนวอน ให้สัญญา เช่น จะทำบุญ บริจาคเงิน ทำความดี เป็นต้น

4. ภาวะซึมเศร้า (Depression) เมื่อรู้แน่ชัดแล้วว่าภาวะสูญเสียเกิดขึ้นกับตนเองแน่แล้วจะรู้สึกหมดหวัง หดหู่ เบื่อหน่าย ไม่มีแรงจนถึงอาจคิดอยากตายหรือคิดฆ่าตัวตายได้

2. โกรธ (Anger) ผู้อยู่ในภาวะสูญเสียจะรู้สึกโกรธ และแสดงความโกรธออกมากับคนใกล้ชิด ญาติเพื่อน

5. ยอมรับ (Acceptance) ขั้นตอนนี้บุคคลจะยอมรับในภาวะสูญเสียที่เกิดขึ้น และภาวะ ซึมเศร้าจะหายไป

1. ปฏิเสธ (Denial) เป็นความรู้สึกช็อก(Shock) และไม่เชื่อว่าได้มีการสูญเสียเกิดขึ้น

2. ความอยากได้และใฝ่หา (Yearning and searching) เป็นความปรารถนาหรืออยากได้ ในสิ่งที่สูญเสียไป พยายามที่จะให้ได้สิ่งนั้นกลับคืนมา หรือพยายามจะป้องกันไม่ให้ สูญเสียไป

3. การไม่เป็นระบบระเบียบและสิ้นหวัง (Disorganization and despair) เกิดความยุ่งเหยิงหรือไม่เป็นระบบ ระเบียบของการรู้คิด (Cognitive disorganization และมีความรู้สึกสิ้นหวัง ทำให้ยาก ที่จะปฏิบัติหน้าที่ตามกิจวัตรประจำวันได้ เช่น เซื่องซึม ไม่มีแรง ไม่พูดคุย ถอยห่าง จากสังคม นอนไม่หลับ เป็นต้น

4. กลับมาดำเนินชีวิตได้เหมือนเดิม (Reorganization) ผู้ที่อยู่ในภาวะเศร้าโศกคลาย ความทุกข์ความเสียใจลง เป็นการปรับตัวกลับมาปฏิบัติหน้าที่ตามกิจวัตรประจำวัน ได้เหมือนเดิม

1. มึนชาไร้ความรู้สึกและปฏิเสธ (Numbness and denial) เป็นการเกิดขึ้นอย่างทันที ทันใด และระยะนี้อาจเป็นอยู่สั้นๆชั่วขณะ หรือเป็นอยู่หลายวัน

2. รู้ว่ามีการสูญเสียเกิดขึ้น จิตใจว้าวุ้น คิดช้าแล้วซ้ำอีกในสิ่งที่สูญเสียไป

3. ไว้วางใจคนอื่น สามารถแสดงอารมณ์และความคิดที่สร้างสรรค์ต่อการเผชิญภาวะ สูญเสีย

2. Feeling บุคคลจะโกรธ รู้สึกผิด เศร้าเสียใจ ขาดสมาธิ นอนไม่หลับ เบื่ออาหาร อ่อนเพลีย และมีความไม่สุขสบายไปหมด

3. Dealing บุคคลเริ่มที่จะปรับตัวต่อภาวะสูญเสีย โดยเข้าร่วมกลุ่มที่ช่วยเกื้อหนุนให้ กำลังใจ รับคำแนะนำ อ่านหนังสือทางศาสนา หรือเข้ารับการบำบัด

1. Reeling ขั้นตอนนี้ บุคคลจะรู้สึกช็อก (Shock) ไม่เชื่อ (Disbelief) หรือปฏิเสธ (Denial)

4. Healing บุคคลรับได้ว่าภาวะสูญเสียเป็นสิ่งหนึ่งในชีวิต เป็นบทเรียน การกลับคืนสู่ ภาวะปกติจะไม่เกิดขึ้นถ้าบุคคลไม่ยอมรับภาวะสูญเสีย

3. ให้ความมั่นใจแก่ผู้ที่อยู่ในภาวะเศร้าโศกว่า เขาไม่ได้โดดเดี่ยว ว้าเหว่ หรืออยู่ลำพัง เพียงคนเดียว เช่น บอกว่า “ฉันจะอยู่กับคุณสักพักนะ”เป็นต้น

3. มุ่งความสนใจไปที่ความรู้สึกของผู้ที่อยู่ในภาวะเศร้าโศก และให้การยอมรับ เช่น “ฉัน รู้ว่ามันทำให้คุณคิดถึงเรื่องเก่าๆ” “คุณรู้สึกว่ามันน่าโกรธมาก”

3. ประเมินความคิดอยากฆ่าตัวตาย

1. พบผู้ที่อยู่ในภาวะเศร้าโศกอย่างสม่ำเสมอเสมอต้นเสมอปลาย

2. เปิดโอกาสให้ได้พูดเล่าถึงความทรงจำที่ดี การปรับตัวที่ได้ผล แล้วให้แรงเสริม

3. ให้วางแผนสำหรับการดำเนินชีวิต และวางแผนที่จะเผชิญกับเหตุการณ์ในอนาคต ด้วยตนเอง

4. ให้ความรู้แก่สมาชิกในครอบครัว และเพื่อนๆให้มีความเข้าใจผู้ที่อยู่ในภาวะเศร้าโศก และรู้วิธีการปฏิบัติที่เหมาะสมต่อผู้ที่อยู่ในภาวะเศร้าโศก

4. ให้พิจารณาเลือกวิธีปรับตัว เป็นการเปิดโอกาสให้ได้เลือกทางออกใหม่

5. ช่วยให้ผู้ที่อยู่ในภาวะเศร้าโศกหาสิ่งทดแทน หรือที่พึ่งพายึดเหนี่ยวใหม่

2. สื่อสารด้วยสีหน้าท่าทางที่เข้าใจและพร้อมจะช่วยเหลือ ใช้คำพูดเท่าที่จำเป็น อาจใช้การสัมผัสให้ผู้ที่อยู่ในภาวะเศร้าโศกอบอุ่นใจ

1. เปิดโอกาสให้ผู้ที่อยู่ในภาวะเศร้าโศกระบายความรู้สึกเศร้าเสียใจออกมาทั้งพฤติกรรม และคำพูด

6. ให้แรงเสริมทางบวกเมื่อผู้ที่อยู่ในภาวะเศร้าโศกแสดงพฤติกรรมที่เหมาะสมและมีการ ปรับตัวในทางสร้างสรรค์

4. เปิดโอกาสให้ผู้ที่อยู่ในภาวะเศร้าโศกได้พูดระบายความรู้สึก โดยรับฟังอย่างสงบและ เข้าใจ

2. ประเมินความสามารถในการปฏิบัติกิจวัตรประจำวัน เช่น การรับประทานอาหาร

5. ให้ระบายความรู้สึกโกรธออกมาในกิจกรรมที่สร้างสรรค์

1. ดูแลถามไถ่ทุกข์สุข เช่น “นอนหลับได้ดีไหม” “การนอนเมื่อคืนเป็นอย่างไรบ้าง”

6. นัดหมายหรือบอกให้รู้ว่าพยาบาลจะมาพบและให้ความช่วยเหลือหรือเป็นที่ปรึกษา ให้แก่เขาอย่างสม่ำเสมอ

4. เสนอตัวที่จะช่วยเหลือในเรื่องต่างๆเช่น พบครอบครัวติดต่อการงาน รับประทาน อาหาร การโทรศัพท์ เป็นต้น

2. ให้การยอมรับในภาวะเศร้าโศกที่เกิดขึ้น เช่น บอกว่า “ฉันเข้าใจดีว่าเวลานี้คุณมีความ ทุกข์คุณเสียใจ” “ คุณอยากจะร้องไห้ก็ร้องออกมาได้” “มันเป็นธรรมดาถ้าคุณจะ โกรธมากที่ต้องสูญเสียเช่นนี้” เป็นต้น

5. ส่งเสริมสนับสนุนให้ผู้ที่อยู่ในภาวะเศร้าโศกปฏิบัติกิจวัตรประจำวันที่สำคัญ

1. สร้างสัมพันธภาพให้ผู้ที่อยู่ในภาวะเศร้าโศก เกิดความเชื่อถือ ไว้วางใจ และเชื่อมั่นว่า พยาบาลเป็นที่ปรึกษาแก่เขาได้โดยแสดงท่าทีสงบ อบอุ่น และพร้อมจะช่วยเหลือ

6. ดูแลให้ได้รับการตอบสนองความต้องการที่จำเป็น

3. ต้องการลงโทษตัวเอง การถดถอยหรือถอยหนีจากสังคม เช่น อยากหนีผู้คน อยากซ่อนตัว ไปจนกระทั่งอยากตาย

4. การดำเนินกิจกรรมในชีวิตเปลี่ยนแปลงไป เช่น เบื่ออาหาร นอนไม่หลับ ท้อแท้

2. มีอัตมโนทัศน์ในทางลบ (Negative self -concept) จะโทษตัวเอง ประเมินว่าตนเป็นคนไม่ดี

5. ระดับการทำกิจกรรมหรือการเคลื่อนไหวเปลี่ยนแปลงไป เช่น ทำอะไรช้าลงหรือกระสับกระส่าย ไม่อยู่นิ่ง

1. มีอารมณ์เศร้า รู้สึกเฉยเมย เดียวดาย