Please enable JavaScript.
Coggle requires JavaScript to display documents.
Hoofdstuk 2: Natuurreligies en cultuur (1) (Geschiedenis (Archaïsche…
Hoofdstuk 2: Natuurreligies en cultuur (1)
Geschiedenis
6de eeuw
Religie en filosofie bood in een samenleving zonder wetgeving een raamwerk voor het naleven van de orde, bood verklaringen voor het onverklaarbare en gaf betekenis aan gebeurtenissen
De samenleving is op zichzelf aangewezen voor zijn eenheid omdat de focus komt te liggen op een ethische verbondenheid onder de mensen. Deze eenheid vindt zijn bestaansreden in een onbereikbare, abstracte monolitische God.
15de eeuw
Mens, wereld en God doorzichtig meende te kunnen maken
Vanaf moderniteit (17de eeuw) verbond de religie de mensen met dit mythische perspectief. Deze eenheid tussen de mens, wereld en iets heiligs gaat verloren in de moderne wereld. De meer benadrukte transcendentie van God leidt ertoe dat hij uiteindelijk op steeds grote afstand van de mens en de wereld kwam te staan, waardoor mensen noodgedwongen meer en meer op zichzelf waren aangewezen. De moderniteit zal deze andersheid buiten de samenleving recupereren en als iets binnen de samenleving begrijpen, onder de vorm van de staat.
Archaïsche tijden
De Mysterieuze krachten ging men personifiëren en er goden met menselijke eigenschappen van maken. De goden en de relaties met de goden verweven met dingen van alledag. De religieuze wereld van goden was niet strikt gescheiden van de profane zoals nu.
Men gaf in de archaïsche periode invulling aan zijn relatie met de goden door middel van individueel gebed of offer, maar ook met name in de de vorm van gemeenschappelijke activiteiten georganiseerd door de gemeenschap.
Mythische werkelijkheid, werkelijkheid als een eenheid
18de eeuw
Wetenschappelijke-positivistische werkelijkheidservaring en -interpretatie in West-Europa dominant.
De positieve ervaringen van religie werden steeds minder vanzelfsprekend. Mens en wereld kwamen los van God. Het moderne materialisme deed zijn intrede.
3 monotheïstische religies vandaag onderscheiden van de archaïsche mythische natuurreligies omdat zij waarheidsfilosofieën zijn.
Vandaag zijn er gebeurtenissen die de vraag naar deze monotheïstische religies oproepen.
Het sacrale in de oude culturen
Cultuur = religie
Concrete vormen van religie bouwen voort op de reeds eerdere bestaande vormen van religie, die op hun beurt weer waren gegrond in daaraan voorafgaande vormen.
Macht die de mens angst aanjoeg, de mens reageerde hierop met verhalen, mythes, rituelen, handelingen ... = religie.
Om deze reden is het vernietigen van religieuze beelden van tegenstanders altijd een sterk wapen geweest: het vernietigd diens identiteit.
Groot belang religie niet los te koppelen van zijn historische context en het feit dat religie de identiteit van de mens maakt.
Religie is oeroud, kennen al altijd iets dat we religie noemen. Het betreft de fundamentele relaties tot de werkelijkheid waarin de mens een verbondenheid ervoer of zocht. Religie was een totaalfenomeen. Elke cultuur heeft zijn antwoord op de grote vragen. Wat de mens niet begreep werd verklaard vanuit een band tussen een onzichtbare werkelijkheid en de natuur, de gevoelens van de mens en alle andere wereldlijke zaken. In die zin werden goden verantwoordelijk gesteld voor de orde en chaos in de wereld.
Twee benaderingswijzen van religie
De structuralistische benadering
Gunstig stemmen of het verzoenen van machten die superieur zijn aan de mens. De mens gelooft dat deze machten de loop van de natuur en het menselijke leven leiden en beheersen. Religie bevat twee elementen: geloof in hogere machten EN streven om deze gunstig te stellen met als doel het behagen van god
De loop van de natuur moet tot op zeker hoogte elastisch of veranderbaar zijn zodat de machten die de natuur beheersen ertoe kunnen overhaalt worden de stroom van de gebeurtenissen ten gunste van de mens te doen afbuigen
Oudegyptische religie
Voorbeeld van de Nijl
Leidde tot de opvatting dat het verloop van de tijd niet zozeer gericht is op één bepaald punt in de toekomst, maar eerder bepaald wordt door de herhaling van processen in de natuur. Omdat het religieuze verweven was met alle aspecten van de natuur vroeg men niet naar het hoe van de dingen maar naar het waarom en door wie
De Goden waren onzichtbare krachten in de natuur die zich aan mensen manifesteerden in of als natuurfenomenen. Maar de natuur en zijn fenomenen is veranderlijk, en deze verandering was essentieel voor deze religie
De fenomenologische benadering: het numineuze
Woorden numineus betekend wenk verlengde: goddelijk bevel, goddelijke macht
De ervaring van het overweldigende en angstaanjagende kenmerkend voor de archaïsche religie, de verwevenheid van het transcendente of heilige/sacrale in het dagelijks leven van de mens. De mensen binnen een groep worden met elkaar verbonden door gemeenschappelijke wetten en waarden die gegrond zijn in een hogere macht
Religie als verbondenheid, vertrekt vanuit een gevoel, ervaring, die voorspruit uit een overrompelende waarneming
Taboe en offer
Taboe
Enkele concrete voorbeelden uit Frazers naslagwerk
Double bind
Taboe werkt beschermend en bestraffend: het behoedt iemand van gevaar of schade en het bestraft de overtreder ervan
De sociale structuren van de cultuur worden dus via taboeëring vastgelegd
Aangelegenheden waarmee men het contact moet vermijden, uit vrees er te worden door aangetast
Het offer
Overgang van de gewone naar de religieuze wereld
Bewerktstelt de overgang van de gewone wereld naar de religieuze wereld. De overgang kan enkel tot stand komen door een slacht-offer aan de religieuze wereld aan te bieden en deze noodgedwongen te vernietigen, omwille van de enorme krachten die in de overgang aan het werk zijn
Voorbeelden
Mensenoffers
Is van alle tijden en culturen
Offer en geweld
Vanaf christendom is het offer opgeofferd. Christen vervangen door eenmalig offer van Christus. Want alle brand- en schuldoffers die werden gepleegd waren onvoldoende om de zondeval van de mens te kunnen vergoelijken, alleen de messias kan dat.
In de moderne wereld overstap naar martelaren: mensen die hun leven opofferen in de strijd voor een religieuze zaak.
De campagnes tegen afgodendienst door de monotheïstische religies zorgen voor een ander geweld, geweld in naam van god.
Het offer draagt de cultuur
Ingeburgerd fenomeen
Fundamentale gedachte is dat de samenleving wezenlijk is gedragen door degene wat zich nooit in de samenleving zelf laat vatten.
Een offer is niet te verwarren met giften die men de goden aanbood. Deze giften/offers kwamen naast het centrale offer voor of waren ermee verweven.
Het offer als installatie van de cultuur
De zondebok
Grote chaos wanneer zo'n mimesis was. Om dit op te lossen werd er één persoon aangewezen die verantwoordelijk wordt geacht voor het ontstaan van de onrust in de samenleving, de zondebok, die werd uitgedreven
Het gemeenschappelijk uitdrijven verenigt de ongedifferentieerde massa zodat de gemoederen bedaren en de vrede zich herstelt. Zo loopt deze fase waarin een uitweg wordt gevonden uit de mimetische crisis uit op wat later een offer zal worden
Alle culturen dragen het bewustzijn van deze mimesis, die in de loop van de geschiedenis gewelddadige vormen heeft aangenomen
Uitzonderlijke personen (blind, oud, kreupel) werden zondebok gemaakt
Enerzijds is zondebok beklagenswaardig en veracht persoon, anderzijds viel hij vaak een religieuze verering ten deel
Om eigen aandeel niet onder ogen te komen, wordt dit wonder aan een god toegeschreven. Om de uitdrijving is ten rechtvaardigen wordt een verhaal geconstrueerd over de verdorvenheid van de zondebok. Omdat de zondebok zo unificerende functie heeft, wordt er een goddelijke kracht aan toegekend
Koningschap: uitgesteld zondebokschap
Koning kan verschillende traditionele samenlevingen taboes overtreden, dit komt omdat hij slachtoffer van weleer moet spelen, bericht van misdaden. De koning is te beschouwen als voorwaardelijk ten offer bestemd, waarmee hij in staat is om rivaliteit en wraak binnen een samenleving in goede banen te leiden.
Herhalen van mimetische oergebeuren vormt een fundament van traditionele religies. Door taboes in naam van god kon het geweld in de samenleving worden ingedamd. Maar wanneer die mettertijd hun kracht verliezen, komt het opnieuw tot crisis en agressie
Uit die rituelen ontwikkelde zich een politieke institutie met effectieve macht, waardoor het daadwerkelijk offeren van de monarch onmogelijk en ondenkbaar zou worden
Om de crisis te voorkomen en de vrede te handhaven kan het tot sacrificieel geweld komt tegen een slachtoffer: offeren
Het religieuze is structureel van aard: het zondebokmechanisme werkt volgens een binair principe: vrede vs geweld/chaos en heilige vs erstotene/verworpene
Mimèsis en verlangen
Nauwe band tussen mimesis en verlangen. Zij imiteren elkaar in hun verlangens daarnaar. Tegelijk is imitatie gevaarlijk omdat wij begeren wat de ander begeert. Wij begeren niet spontaan, maar via een ander.
Mimesis gedrag begint al vroeg in het mensenleven: spiegelneuronen
Mimesis vormt de mens en zijn persoonlijkheid en is van invloed op geloofsvoorstellingen, attitudes, symbolische vormen, culturele praktijken en instituties
Mimesis = nabootsing, imitatie, het feit dat mensen nabootsten
Mimesis geeft revaliteit
Monotheïsme: de veranderde verhouding tussen geweld en cultuur/religie
Christendom: Jezus openbaart het mimetische, gewelddadige karakter van zijn cultuur. De waarheid van het evangelie ligt niet in de directe overeenkomst met een gegeven buiten de tekst, maar in de kritiek op de mythe, in het nee zeggen tegen de religieuze illusies van het heidendom.
Christendom noemt Girard anti-religie: Jezus wordt al onschuldig net zoals Johannes de doper. Het verschil met de mythen is dat aan zijn goddelijkheid geen demonisering vooraf gaat, en dus niet berust op hetzelfde proces als de mythische vergoddelijking. Er is een verdachte minderheid, die zich los maakt van de gemeenschap. Zo'n minderheid wordt in mythen niet aangetroffen. We zien nooit dat de gemeenschap zich opsplitst in twee ongelijke groepen, waarvan alleen de kleinere de godheid van het slachtoffer verkondigd.
Joodse godsdienst worsteling met nieuw ethisch besef: Jahwe vraagt geen mensenoffer meer. Het verhaal van Isaac is een stap in de ontwikkeling naar vreedzame samenleving zonder offers.
3 concepten omtrent cultuur en samenleving: mimesis, geweld en zondebok