Please enable JavaScript.
Coggle requires JavaScript to display documents.
EUSKARA (LITERATURA (SAIZARBITORIAREN ELEBERRIGINTZA (SAIZARBITORIAREN…
EUSKARA
LITERATURA
SAIZARBITORIAREN ELEBERRIGINTZA
ELEBERRI TRADIZIONALA
Garoa
liburua
Forma aldetik:
Ahozko kontagintzatik asko --> ez --> urrundu
Narratzaile:
orojakilea (dena dakiena)
Istorioak linealki kontatuak --> lehenaldiko 3. pertsona gramatikalean
Nola eraikia:
Planteamendua
(planteamiento),
korapiloa
(nudo) eta
irtenbidea
(desenlace)
Pertsonaia tradizionalak, --> psikologikoki, modu estandarrean taxutuak
ELEBERRI MODERNOA
Ulises
- James Joyce
Gero eta egitura konplexuagoak erabili
Narratzailearen ikuspuntu tradizionalaren aldaketa
Pertsona gramatikalen erabileraren ugalketa (pertsona mota guztiak agertu daitezke, baina sg. eta pl. nahastu. Normalean --> sg. --> baina pl. ere)
Pertsonaia psikologiko tradizionalei --> gero eta garrantzi gutxiago emango zaie
Istorioak kontatzea bera ukatuko da (Ez --> garrantzirik ematen. Arte abstraktua, --> istorioa ukatzen du)
Arte Ederrekin elkaketa (Arte modernoa, arte abstraktua... --> elkartu)
Abangoardista anglosaxoiak:
James Joyce, John dos Passos, Virginia Wolf...
Nouveau roman
(frantzian egin)
frantses erradikala:
S. Beckett
(Samuel Beckett) (
Nobelak:
Konpainia, Molloy, Aipaezinak)
SAIZARBITORIAREN DATU BIO-BIBLIOGRAFIKO BATZUK
Donostian jaio --> 1944
Ekonomia eta Soziologia ikasketak egin --> Suitzan (batez ere --> Soziologia)
SIIS ikerketa soziologikoetarako zentroaren zuzendaria
80etan Donostiako zinegotzian lan
Poesia (soziala), saiakera eta hainbat aldizkari idatzi
Perinatalidad prevención
2 liburu
Gendearen egoerataz hitz egin,--> batez ere, umeen jaiotzaz, arazoak sahiesten...
Nacer en Gipúzcoa
Saiakera
Aberriaren alde [eta kontra]
Saiakera
Gai batez hitz egin --> anekdotekin...
SAIZARBITORIAREN ELEBERRIGINTZAREN LEHEN ETAPA
Hiru eleberri labur idatzi:
Egunero hasten delako, 100 metro
eta
ene Jesus
Forma berriak egin --> errealitatearen konplexutasuna hobeto islatzeko
Narratzailea:
orojakile tradizionala baztertuko da
Narratzailea:
Erakustea
(showing egin. Nobela modernoa --> xehetasun askorekin. Motelago kontatu),
Kontatzea
(telling. Nobela tradizionala,--> xehetasun "gutxirekin". Azkarrago kontatu) baino garrantzitsuagoa
Istorioen zatikatzea:
progresioa (istorioa zatikatu --> modu progresioan)
Idaztearen abentura azpimarratu (abentura intelektuala,--> bere abenturak idatzi --> berarentzat) --> abenturaren idazketaren (besteen abenturak idatzi) kaltean
Pertsonaiak:
ez --> modu tradizionalean eraikiak
Pertsonaien bakardadea kontatu (gaiaren aldetik)
Heriotza
--> gai nagusia (existentzialismoa), --> zergatik existitzen dugun galdetzen da
EGUNERO HASTEN DELAKO
(1969)
Itxuraz inoiz gurutzatzen ez diren bi istorio:
Neskarena:
nahiko lineala eta tradizionala
Gizon berritsuarena:
ez --> istoriorik kontatzen. Neskaren ideiak gidatzea zen, gizon berritsuaren papera,--> nesken kontra jotzen
Narratzailea:
objektiboa eta hunkigaitza (edo ez --> narratzailerik (narratzailearen partean gutxienez))
Pertsonaia nagusiak:
Abortatzera doan neska
Gizon berritsua
Bi istorioen arteko erlazioa:
Neska:
arazoaren alderdi praktikoa
Gizon berritsua:
arazoaren alderdi teorikoa
Tesidun eleberri aurrerakoia:
emakumearen abortatzeko eskubidearen aldekoa (zentsura frankista?)
100 METRO
(1976)
Guztietatik arrakastatsuena
Zentsuraren oztopoa eta bahiketa (1973rako bukatua)
Errealitate zatikatua
Donostiako Konstituzio Plazan (sinbolikoa) poliziak jazarri eta hiltzen duen eta kide baten azken ehun metroak kontatu --> xehetasun handiz
Istorio tragikoa
Protagonistaren gogorapenek ere garrantzia:
autobiografia aukeratua
Beste planoak:
polizi itaunketa, egunkaria, mutikoa eskolan, jendea kalean, gida turistikoa
Istorio guztiak zatikatuta,--> baina beti ordena kronologikoan
Elebitasunaren auzia
Engaiamenduaren gaia:
interpretazioaren giltza edo gakoa (diktaduran faszismoaren borrokan, gende gutxi inplikatzen zen horren kontra)
2 pertsonaia:
Borrokalaria
Gizartean sartzen ez dena
ENE JESUS
(1976)
Kritikak goraipatua,--> gutxik irakurria
Ez dirudi istoriorik kontatzen denik, gehienez ere interesik gabeko pasadizo zatikatu txikiak, behin eta berriro
Pasadizo horiek eroetxe edo antzeko lekuan ohean etzanda dagoen izenik gabeko gizon batek gogoratzen edo asmatu --> barne bakarrizketa etengabean
Bere amarekin ezinezko erlazio traumatikoa duen gizon neurotiko obsesibo baten istorio tragikoa
Antieleberria
Nouveau romanaren eragina:
S. Beckett (Samuel Beckett)
3. UNITATEA
XVIII.MENDEA I
IPARRALDEKO IDAZLEAK
SARRERA
Ez --> idazlerik falta; --> elizgizonak --> gehienbat, buruzagiak
Axular -->
buruzagia
Orduko agintariek --> lanak ez --> aintzat hartu + denbora askoan ahaztuta + zokoratuta geratu
Adb/
--> Egiategi zuberotarraren liburuei buruz edota --> Baionako museoan gordetzen diren bertso zahar interesgarri batzuen gainean
Ehun urte horietan bada aldaketarik:
oraindik, --> foruei eutsi egin zieten, --> ond. --> estatu frantses berriaren antolamendu bateratua ezarriko zaie hiru probintziei
Argien mendea = XVIII. mendea = Ilustrazioaren garaia
Frantziara + Europa osora hedatu --> hainbat pentsalarien ideiak: Montesquieu, Voltaire, Diderot, Rousseau + D'Alember adb
Argitaratzen diren obrarik gehienak elizgizonek moldatuak ditugu + erlijioaren ildotik
JOANES ETXEBERRI SARAKOA
Medikuntza ikasketak egin --> Frantzian
Jaioterrian, --> Saran ekin --> sendagile lanari
Gizon kultua + oso euskaltzalea
Irakurriak zituen aurreko gizaldiko euskal idazleen lanak, --> Axular + Oihenartenak batez ere
Etxeberrik --> euskararen inguruan gauzatu zituen bere idazlan guztiak
Obrak:
Lau-urdiri (Lapurdi) gomendiozko karta edo gutuna
(1718): Laguntza eskatu --> argitaratzeko (dirua behar zelako) --> Lapurdiko Biltzarrari. Liburuzka honetan --> bere egitasmoa azaldu.
Honako hauek:
Euskararen etorkia (jatorria). Baina ez datoz jatorri kontuak soilik. Euskaraz moldatu
Euskarazko hatsapenak latin ikasteko:
Kultur hizkuntza --> latina. Etxeberri bizi izan zen bitartean, lehenengo liburuzka bakarrik kaleratu. Julio Urkixok --> Zarauzko komentu batean aurkitu + 1907an argitaratu --> Parisen, lehenengoarekin batera.
Laugarren obra bat egon:
Hiztegia
--> euskaraz, latinez, frantsesez + gaztelaniaz atondua
PROSA ERLIJIOSOA
Sarrera:
Gehienetan ez --> lan originalak, --> moldaketak edo itzulpenak (XVI + XVII mendeetan)
Hainbat erlijio lan egin
Idazle + obra batzuk aipa daitezke:
Xurio
azkaindarra (
Jesu Kristoren imitazionea, hots, Kempisa
)
Haraneder
donibandarra (
Filotea, Gudu izpirituala + Testament Berria
)
Larregi
Basusarriko erretorea (
Testament Zaharreko + Berriko historioa
)
Baratziart
lapurtarra (
Meditazione tipiak
)
Maister
Ligiko apaiza (
Jesu-Kristen imitazionia
) (zuberotarraz)
LAN EZ ERLIJIOSO BATZUK
Behar bada, --> lan originalenak --> imprimatu gabe gelditu izan
Egiategi
maisu zuberotarraren eskuizkribuen historia: ez --> 1960 ingurura arte aurkitu + 3 liburutatik --> bakarra --> publikaturik (
Filosofo huskaldunaren ekheia
(gaia)) + Txomin Peillenen ardurapean
Egiategiren lana --> berezia
Hizkera garbizalea + hiztegiko neologismo anitz sartu
Moldiztegirako prest egon arren --> argitaratu gabe geratu
Bertso batzuen egileak:
Larregi + Robin adb
Beste asko --> anonimoak
Ternuari buruzko 3 poema luzeak
--> 1984an
inprimatu
--> lehen aldiz. Koaderno osoa --> 1987an publikatu -->
Bertso zahar eta berri zenbaiten bilduma
titulua
Euskal arrantzaleak urtero joaten ziren Ternuara --> bakailaoa + balea harrapatzera
Gai horri buruz --> 3 poema --> bertso bildumaren lehen orrietakoak:
Partiada tristea, Ternuara
(Senideei egindako agur hunkigarriak)
Itsasoko perillak
(arriskuak) (Ameriketarako bidean dauden arriskuak)
Ternuajo penak
(arrantzaleek Ameriketan dituzten nekeak + lanak)
IRAULTZA GARAIKO PUSKAK
Ez --> euskarazko literatura asko plazaratu
Urte nahasi haietan --> Iparraldeko jende askok --> muga igaro --> babesa bilatzeko
Iheslari horien artean --> konstituzio berria onartu nahi ez --> apaiz ugari:
Robin
donibandarra +
Monho
isturiztarra
4. UNITATEA
XVIII. MENDEA II
HEGOALDEKO IDAZLEAK
SARRERA
Larramendi jesuitak suspertu --> egoera hau
Era askotako lanen bidez euskararekiko jarrera aldarazi zien bere garaikideei
Kardaberaz + Mendiburu jesuitak izan --> mendearen erdialdean idazlerik oparoenak + liburu gehien argitaratzea lortu
1766an --> Larramendi hil
Oso liburu gutxi argitaratu --> euskaraz:
Ubillos + Olaetxearen
dotrinak
Basterretxearen
eliz kantak
Kardaberazen
zenbait lan
Jesuiten kanporatzea --> Espainiako agintari borboiek eragozpen handia jarri --> erreinuko hizkuntza ez ofizialetan idatzitako liburuak argitaratzeko. Euskaraz + katalanez adb
MANUEL LARRAMENDI
XVIII. mendeko gizonik ospetsuenetakoa izan -->
Larramendi
andoaindarra
Jesusen Konpainian egin --> ikasketak
Hizlari + irakaslea izan (1720-1730)
Heriotza arte --> Loiolan kokatu
Makina bat (langile bat) ibilaldi egin --> Gipuzkoan zehar sermoigintzan, aholkulari bezala, edo arazoak + auziak konpontzeko
Hizlari iaio + zorrotza + idazten ere ez genuen makutsa
Euskal Herria + Gipuzkoa dira --> arlorik jorratuenetakoak, baina euskaldunen hizkuntza du idazgairik kutunena: euskararen azterketa + defentsan egin --> ahaleginik behinenak
Lan historiko, politiko + autobiografikoak alde batera utzita, --> hizkuntzari dagozkionak bakarrik gogoratu:
De la antigüedad y universalidad del Bascuence en España.
El Imposible Vencido. Arte de la Lengua Bascongada.
Hizkuntzaren Artea sasoi hartan Gramatika izaten zen. Beraz, euskararen lehen gramatika dugu obra; --> lehenengo inprimatu zena behintzat. Izenburu --> erronka bati erantzuten dio
Diccionario Trilingüe del Castellano, Bascuence y Latín.
Larramendiren lanik erraldoiena bi tomotan. Euskal ordaina ond., + latinezkoa azkenik. Batzuetan, euskarazko hitz egokirik aurkitzen ez duenean, neologismoak (hitz berriak) asmatu
Ez --> idazle oparo bat + beste idazle batzuk animatu --> idazteko
LARRAMENDIREN ERAGINA
XVIII. gizaldian baino zerbait gazteagoak -->
bi jesuita gipuzkoar izango
-->
jarraitzailerik finenak:
Kardaberaz
hernaniarra +
Mendiburu
oiartzuarra
Sermoilari + misiolari famatuak --> biak
Milaka orrialde idatzi --> euskaraz
AGUSTIN KARDABERAZ
Hernaniarra
Bilbo, Oñati + Loiolako egoitzetan bizi izan --> sermoigintzan
Guipuzkoako + Bizkaiko tokirik gehienak pasatu --> misiolari gisa
Loiolako komentutik ia irten gabe egon
Orduan idatzi --> euskarazko libururik gehienak
Ez zitzaion zahartzaro lasaia egokitu
Italiara jo behar izan
Hara iritsi + laster hil
Kardaberazek moldatu --> lanik gehienak + beraren lanbidearekin zeukaten zerikusia (misiolaritzarekin)
Dozenatik gora liburu erlijioso utzi; --> gipuzkeraz, baina bizkaieraz ere
Hurrengo mendean --> argitalpen ugari eduki --> Hego nahiz Ipar Euskal Herrian
Arlo lan bitxi bat ere:
Euskeraren berri onak
Apaizei + eskoletako maisuei eskainia, --> euskaraz ondo irakurri, idatzi + hitz egiteko erregelak ikas ditzaten
Euskararen inguruko pasadizo asko kontatu --> liburu horretan
SEBASTIAN MENDIBURU
Oiartzuarra
Iruñean bizi zelarik, hamaika herri euskaldunetan jardun --> sermoigintzan, Kardaberaz bezala --> Italiara atzerriratua izan zen arte
XVIII. mendean --> Nafarroan euskara erabiltzen zen eremua egungoa baino askoz ere zabalagoa zela
Helburik nagusiena
--> Jesusen bihotzarekiko zaletasuna hedatzea
Iruñean zegoela kaleratutako lanak honako hauek:
Jesusen Bihotzaren debozioa.
Aita Croisset-ek gai berari buruz idatzitako liburuaren moldapena
Jesusen amore-nekei dagozten zenbait otoitz-gai.
Bi edizio kaleratu --> batera:
hamaika liburuki txikitan bata + hiru liburuki handiagotan bestea
Euskaldun onaren biziera.
Otoitz bidea dugu:
meza entzuteko modua, errosarioa nola errezatu, santuen bederatziurrenak...
Mendibururen beste zenbait lan argitaratu gabe egon dira 200 urte baino gehiagoan
Hauek --> eliz gaiak:
dotrina, igandeetarako irakurraldiak + bederatziurren bat
Patxi Altunak --> 1982 --> bi tomo handitan publikatu zituen
HEGOALDEKO ANTZERKIGINTZAREN HASTAPENAK
Antzerkia ere Iparraldean baino geroago + motelago agertu --> Hegoaldean
Hauek dira garrantzitsuenak:
Munibe
El borracho burlado
opera irrigarri elebiduna +
Barrutia
Acto para la Nochebuena
edo
Gabonetako ikuskizuna
Munibe --> Peñafloridako kontea + Azkoitiko zalduntxo ilustratuen burua: hizkuntza asko zekizkien + euskaraz ere idatzi
Obra --> euskara + gaztelania nahasian darabiltza
PEDRO IGNAZIO BARRUTIA
Arabako Aramaion jaio
Eskribaua izan --> lanbidez (1711-1752)
Acto para la nochebubena
teatro lan bitxiaren eskuizkribua utzi zigun
1897ra arte --> ahaztua egon + XX. mendean --> joan-etorri asko eduki
Barrutiaren obrak dituen ñabardura batzuek ere egileak Arrasaten antzezteko sortu zuela pentsarazten digute
Gabonetako misterioa izan arren --> ez --> Belenen bakarrik gertatu. Arrasate ere --> agertu
Hori
Grazioso
edo
Barregarria
ren papera jokatzen duen pertsonaiaren bitartez lortu