Please enable JavaScript.
Coggle requires JavaScript to display documents.
EUSKARA LITE 9. GAIA GRAMATIKA (MENDERAKUNTZA (PERPAUS KONPLETIBOA (ZER? …
EUSKARA LITE 9. GAIA GRAMATIKA
9 GAIA
XX. MENDEA. GERRA AURREKO POESIA
GERRA AURREKO POESIA
XIX. mende
tik datorren poesia motak ez du aldaketa sakonik jasango gizaldi berriaren lehenengo urteetan.
Lore Jokoetan nagusitu -- bertsokerak,
eragin handia izaten jarraituko du Euskal Herri bietako idazleen artean. aldi honetako poesiagintza 1930etik aurrera helduko da gailurrik garaienetara,
olerkiaren
belaunaldiaren bitartez. Alabaina, aurreko urteetan ere azaldu -- poeta aipagarririk
OLERKIAREN BELAUNALDIA
1930 itxaropen handia sortu -- Hego Euskal Herrian. Primo de Rivera diktadura erori ondoren, politikaz eta ekonomiaz kinka larria jabetu zen arren, gauzak sustraitik aldatzeko desio nabaria zegoen
Euskarari eta euskal letren esparruari dagokionez, 1926an jaiotako
Euskaltzaleak
elkarteak bi berria urratzeari ekin zion
Jose Ariztimuño
"Aitzol"
(1896-1936) -- eragilerik sutsuenetarikoa
Olerkari hirukotea:
Lizardi, Lauaxeta eta Orixe
LIZARDI
Jose Maria Agirre.
Zarautzen jaio. 10 urterekin Tolosan igaro -- bizitzako urterik gehienak.
Gaztaroan
-- euskara erdi galdua eta sakon berreskuratu
Hainbat aldizkarik eta egunkarik eduki -- lankidetzat, euskaraz nahiz erdaraz. Hizlari gisa ere ospea bereganatu. 37 urte bete gabe hil -- neumoniarengatik
Luma dotorea zeukan Lizardik prosaz
Bihotz-begietan
(1932)
poema liburua
soilik inprimatu. Hil eta gero --
Umezurtz olerkiak
(1934)
publikatu
zioten
"Euskaltzaleak" elkartekoak.
Azken hamarkadetan Lizardiren poesiaren argitalpen ugari egin -- horietanosatuena --
Karlos Otegirena:
Olerkiak
(1994)
Bertsoa
--
Bultzi-leiotik
LAUAXETA
Laukizen, Bizkaian jaio
Artean
umea zela,
Mungiara joan -- bizitzera familiarekin.
Ikasketak
-- Durangon eta Loiolan egin -- jesuitetan.
Ikaskide batzuk -- bultzatu -- euskaraz idaztera. Jesusen Konpainia utzi eta Bilbora jo -- Orixerekin batera
EUZKADI egunkariko euskal orrian lan egi
tera.
Lanean hasi eta gutxira -- arduradun egin. Gerra etorri zenean -- komisario politiko izendatu -- Bizkaiko frentean. Atxilotu -- 1937an -- kiskalitako Gernikan -- Gazteizera eraman eta hor fusilatu
Asko idatzi -- bere bizitzako azken hamar urteetan. Egunkariarako egunero egin -- lantxo bat prosaz. Kazetari lan horien lagin bazuk bildu -- Jon Kortazarrek --
Azalpenak
(1982) izeneko liburuan. - Teatro lan laburrak ere egin.
Poema bilduma:
1ª:
Bide barrijak
(1931).
2ª:
lau urtera --
Arrats Beran
(1935). Gazteizko kartzelan idatzi -- bertso hunkigarriak
2 liburu:
1ª:
izenburutik hasita, euskal baratzean landu gabeko lur berriak urratu nahi ditu baina ez du bere biderik aurkitzen.
2ª:
iturri herritarragoetatik edaten du
ORIXE
Gipuzkoarra
-- Uitzin Nafarroan hazia
Baserri munduan hazia, giro hura ondo ezagutzeaz gain bera ere bertako sentitzen zen; ikasketa handiak zituen arren, literaturako azken mugimenduak ez -- maite, nahiago -- klasikoak
Baserri giroki poemek toki berezia -- Orixeren lanean: euskal poema nazionala idazteko enkargua egin -- Aitzolek, gure herri izatearen muina jaso eta goratzeko asmoz; hortik sortu --
Euskaldunak
, gerra aurretik bukatu arren, 1950 arte argitaratu ezin izan, --meritua izan bai baina bere asmoak lortu ez zituena, ez ohiartzunean, ez euskal izatea bere osoan emateko asmoan ere, baserri mundura murriztuta geratzen baita, besteak beste.
Gazterako poema bat
aukeratu dugu
nekazari-giro
honen ordezkari (“
Laiariak
”), egilearen dohainak ispilatzen dituelakoan: giharra, arintasuna...
“Lizardi gurean” izenekoak, baditu alderdi azpimarragarriak: ia lehenengo aldia -- egunerokotasuna horren modu naturalean agertu -- gure literaturan: jaikitzean nagiak atera, listuak irentsi... Lazgarria da, bestaldez poema honen bukaera irakurrita, Lizardi handik laster hil zela jakitea; orduan beste bertso-sorta bat idatzi -- Orixek
Espainiako gerra hasi -- atxilotu eta Iruñean eduki -- preso hilabete batzuetan, gero, Iparraldera eta biarno aldera ihes
EHUZKO-GOGOA aldizkariaren sorreran parte hartu
Prosaz lan anitz utzi:
Santa Cruz apaiza
(1929),
Quiton arrebarekin
(1950-54).
Itzulpenetan:
Mireio
(1930).
Poesian:
Bane-muinetan
liburutxo mistikoa argitaratu eta
Euskaldunak
poema epiko
erraldoiak
MENDERAKUNTZA
PERPAUS KONPLETIBOA
ZER?
-(e)la / -(e)nik
-(e)na
-(e)lako / -(e)n + izena
-(e)lakoan
-(e)n / -(e)la (subjuntiboa)
-t(z)eko -- jgg
-t(z)ea(ri) -- jgg
ZEHAR-GALDERA
Galdera bat ezkutuan
-(e)n
ea ...-(e)n
-(e)n ez / -(e)netz
Aditz partizipioa:
joan, ibili...
PERPAUS ERLATIBOA
g
-(e)n
-tako / -dako / -(r)iko
Zein ... bait- / Zeina ...-n
Bait-
MODUZKO PERPAUSA
NOLA?
-(e)n bezala / -(e)n bezalakoa
-(e)n legez
-(e)n moduan / -(e)n moduko(a)
-t(z)eko moduan / moduko
-(e)nez
-(e)n eran
-(e)n gisan
-(e)n antzera
-(e)n neurrian / -(e)n heinean
Ahala
Ba-... bezala
Gerundioen bidez osaturikoak
-ta / -da / -(r)ik
-(a)la / -(e)larik
-(e)z
PERPAUS KONTSEKUTIBOA
G
Honen / horren / hain
Hain ... bait-
Hain ...-(e)la
Hainbeste / honenbeste / horrenbeste
Halako moldez / gisaz
DENBORAZKO PERPAUSA
NOIZ?
BALDINTZAZKO PERPAUSA
Jokatuak:
Ba-
Baldin ba-...
Jokatugabeak
(Behin) ...-(e)z gero
-t(z)ekotan
Ezik / ezean
KONPARAZIOZKO PERPAUSA
Desberdintasuneko konparazioa:
Nolakotasuna:
-(e)n baino ...-ago
Zenbatasuna:
-(e)n baino ... gehiago
-(e)n baino ... gutxiago
Berdintasuneko konparazioa:
Nolakotasuna:
-(e)n bezain ...
Zenbtasuna:
adina / bezainbat / beste / lain
-(e)n adina(ko) ...
Zenbat eta ...-ago, orduan eta ...-ago
Zenbat eta ...-ago, hainbat eta ...-ago
Zenbatenez .-ago, hainbatenez ...-ago
HELBURUZKO PERPAUSA
Aditz jokatugabeak:
ZERTARA?
-t(z)era
ZERTARAKO?
-t(z)eko
-t(z)ekotan / -t(z)eko asmotan
ZERGATIK?
-t(z)eagatik
-t(z)earren
Aditz jokatuak:
ZERTARAKO? / ZERTARA?
subjuntiboa
KAUSAZKO PERPAUSA
Zergatia adierazten dutenak:
-(e)lako / -(e)lakoz / -(e)lakotz
-t(z)eagatik
-t(z)earren
Azalpenak ematen dituztenak:
Eta
Bait-
-(e)nez gero / -(e)nez
-(e)la eta
-(e)la bide / -(e)la kausa / -(e)la medio
Bestelakoak
Zeren .. bait- / -(e)n
Ze
Ezen
PERPAUS KONTZESIBOA
Adlag-en funtzioa bete ere:
Arren
Nahiz (eta)
-agatik (ere)
Baina
-ta ere / -rik ere
Gabe ere / barik ere
-(e)la(rik) / ba-... ere
-(e)na ...-(e)la