Please enable JavaScript.

Coggle requires JavaScript to display documents.

Biologie Hoofdstuk 19 en 21 (Hoofdstuk 19: Hormonale regulatie (19.6 (19…

- - - - 19.6 De bijnieren
        
        19.6 De bijnieren
        
        Boven op elke nier ligt de bijnier. De naam van deze hormoonklier duidt op de ligging, niet op de functie: het is niet een ‘hulpnier' of iets dergelijks. De bijnier bestaat uit twee gedeelten, het bijniermerg en de bijnierschors, die je elk als een aparte hormoonklier kunt beschouwen.
        
        Het bijniermerg produceert adrenaline, en in mindere mate het chemisch verwante noradrenaline. Beide hormonen brengen (via het bloed) dezelfde effecten teweeg als het sympathische zenuwstelsel (via de zenuwen).
        
        De belangrijkste effecten zijn:
        
        in andere delen van het lichaam vindt onder invloed van adrenaline bloedvatvernauwing plaats, bijvoorbeeld in je gezicht: je kunt bleek zien van schrik.
        
        het stimuleert bloedvatverwijding in de skeletspieren en zorgt dat de spierspanning verhoogt: je ‘staat te trillen op je benen';
        
        het doet de pupillen verwijden (‘schrikogen');
        
        het bevordert in de lever en skeletspieren de omzetting van glycogeen in glucose. Hierdoor verhoogt de bloedsuikerspiegel en hebben actieve cellen voldoende brandstof beschikbaar;
        
        het stimuleert de hartactiviteit, waardoor het hartminuutvolume groter wordt; je hart kan ‘op hol' slaan. De bloeddruk stijgt, omdat het hart krachtiger pompt;
  - - - 19.5 De eilandjes van Langerhans
        
        19.5 De eilandjes van Langerhans
        
        Glucagon werkt tegengesteld (antagonistisch) aan insuline. Het zorgt ervoor dat de als glycogeen opgeslagen glucose weer beschikbaar komt. Glucagon stimuleert in de cellen de omzetting van glycogeen in glucose en de afgifte van glucose aan de bloedbaan. De eilandjes van Langerhans produceren de hormonen op geleide van de glucoseconcentratie van het bloed, die door sensoren in de eilandjes zelf geregistreerd wordt.
        
        De eilandjes van Langerhans hebben een endocriene werking: ze geven hormonen af aan het bloed. Ze produceren de hormonen insuline en glucagon. Insuline werkt verlagend op de bloedsuikerspiegel. Het hormoon bevordert in de lever en de skeletspieren de omzetting van glucose in glycogeen. Bovendien stimuleert het de opname van glucose in de lichaamscellen. De cellen hebben dus een receptor voor insuline.
  - - - 19.4 De schildklier
        
        19.4 De schildklier
        
        De schildklier werkt onder invloed van het TSH .
        
        De schildklier ligt in de hals op de grens tussen het strottenhoofd en de luchtpijp en produceert het schildklierhormoon thyroxine. Bij de vorming van thyroxine is jodium nodig. Thyroxine stimuleert de verbranding in de lichaamscellen en heeft daardoor ook invloed op de celstofwisseling en de groei.
  - - - 19.3.2 De hypofysevoorkwab
        
        19.3.2 De hypofysevoorkwab
        
        De hypofysevoorkwab produceert een aantal hormonen. De productie en afgifte staan, zoals eerder gezegd, onder controle van de hypothalamus.
        
        Prolactine bevordert, samen met het groeihormoon, de ontwikkeling van de borsten bij een zwangere vrouw. Als er na de bevalling borstvoeding gegeven wordt, stimuleert prolactine de melkproductie (= lactatie).
        
        Het luteïniserend hormoon (LH) stimuleert bij de vrouw de eirijping en de eisprong. Na de eisprong stimuleert het de verdere ontwikkeling van het gele lichaam (corpus luteum). Het gele lichaam ontwikkelt zich tot een hormoonklier, dat vrouwelijke hormonen gaat produceren. Deze hormonen zijn: progesteron en de oestrogenen (oestradiol en oestron). Ook bij mannen wordt LH door de hypofyse geproduceerd. Het heeft invloed op bepaalde cellen in de testes. Deze cellen worden gestimuleerd tot de vorming van het mannelijke hormoon testosteron. De hoeveelheid vrouwelijke/mannelijke hormonen in het bloed bepaalt de LH-afgifte door de hypofyse (negatieve terugkoppeling).
        
        Het follikelstimulerend hormoon (FSH) is een geslachtshormoon en het stimuleert bij de vrouw de ontwikkeling van eicellen in de ovaria. Bij de man bevordert FSH de vorming van zaadcellen in de testes. Bepaalde andere geslachtshormonen remmen de hypofyse in de afgifte van FSH (negatieve terugkoppeling).
        
        Het bijnierschorsstimulerend hormoon (adrenocorticotroop hormoon, ACTH) bevordert in de bijnieren de aanmaak van bijnierschorshormonen (corticoïden), die op hun beurt weer remmend werken op de ACTH-productie.
        
        Het schildklierstimulerendhormoon (TSH) zet de schildklier aan tot de vorming van het schildklierhormoon. Een (te) hoge concentratie schildklierhormoon in het bloed remt de hypofyse in de productie van TSH (negatieve terugkoppeling).
        
        Het groeihormoon stimuleert stofwisselingsprocessen en de eiwitaanmaak in lichaamscellen in veel typen weefsels. Het stimuleert zo de groei in het hele lichaam.
      - 19.3.1 De hypofyseachterkwab
        
        19.3.1 De hypofyseachterkwab
        
        De hypofyseachterkwab is het 'doorgeefluik' van de twee hormonen die in de hypothalamus zijn geproduceerd: het anti-diuretisch hormoon en oxytocine.
        
        Het hormoon oxytocine wordt het eind van de zwangerschap aangemaakt. Het veroorzaakt samentrekkingen van glad spierweefsel, vooral in de baarmoederwand. Tijdens de zwangerschap is een verhoogde concentratie van het geslachtshormoon progesteron aanwezig in het bloed van de moeder, waardoor verhinderd wordt dat oxytocine voortijdig zijn invloed op de baarmoederwand gaat uitoefenen. De bevalling begint wanneer het progesterongehalte daalt en de oxytocine zich kan laten gelden: de baarmoederwand gaat samentrekken en de weeën beginnen. Dit is een voorbeeld van positieve terugkoppeling. In de regelkring zitten alleen maar stimulansen (+).
        
        Het anti-diuretisch hormoon (ADH) wordt aangemaakt wanneer osmosensoren in de hypothalamus een te hoge osmotische waarde van het bloed registreren.
      - 19.3 Het hypothalamus-hypofyse-systeem
        
        19.3 Het hypothalamus-hypofyse-systeem
        
        De hypothalamus maakt deel uit van het centrale zenuwstelsel en heeft veel ´touwtjes in handen´ bij de hormonale regeling in het hele lichaam. De hypothalamus handhaaft de normwaarden van veel fysiologische processen in het lichaam.
        
        De werking van de hypothalamus is tweeërlei.
        
        Bepaalde cellen in de hypothalamus maken hormonen die via zenuwceluitlopers naar de hypofyse worden vervoerd. Het zijn de zogeheten releasing hormonen en inhibiting hormonen die een stimulerende respectievelijk remmende invloed op de hypofyse hebben.
        
        Bepaalde zenuwcellen in de hypothalamus produceren twee hormonen: antidiuretisch hormoon en oxytocine. Deze hormonen worden opgeslagen in de hypofyse en zo nodig aan het bloed afgegeven. De hormoonafgifte door zenuwcellen noem je neurosecretie. .
  - - - 19.2 Regelkringen
        
        19.2 Regelkringen
        
        positieve- en negatieve regelkringen.
        
        sensor-hormoonklier-hormoon-doelwitorgaan.
        
        Regelprocessen in hormoon- en zenuwstelsel kun je weergeven in regelkringen. Een regelkring in het hormoonstelsel heeft altijd een sensor (ofwel receptor), een hormoonklier en een hormoon. De afgifte van een hormoon kan daardoor heel precies geregeld worden. Veel hormoonklieren staan ook onder invloed van het zenuwstelsel.
  - - - 19.1 Algemene werking van hormonen
        
        19.1 Algemene werking van hormonen
        
        Het celmembraan van cellen van het doelwitorgaan hebben receptoren waaraan het hormoon kan hechten, waarna het hormoon invloed kan uitoefenen op de celstofwisseling. Hoewel hormonen via het inwendige milieu bij alle cellen terecht kunnen, worden alleen cellen beïnvloed die een geschikte receptor hebben.
        
        Op grond van hun werking kun je hormonen in twee groepen indelen:
        
        peptiden, deze hormonen zijn meestal (poly)peptiden en soms ‘omgebouwde’ aminozuren (zogeheten aminozuurderivaten).
        
        Het antidiuretisch hormoon (ADH), oxytocine en insuline zijn voorbeelden van peptide-hormonen. Dit type hormonen is oplosbaar in water en kan het celmembraan van hun doelwitcellen niet passeren. Vanaf de buitenkant van het celmembraan oefent het hormoon toch invloed uit op het celmetabolisme. Deze invloed kan stimulerend of remmend zijn. Het hormoon, in dit proces first messenger genoemd, bindt aan een voor dat hormoon gevoelige receptor in het celmembraan. Deze binding is het startsein voor een reeks opeenvolgende reacties in de cel. Het eindresultaat hiervan is toename van cAMP (cyclisch adenosinemonofosfaat), gevormd uit ATP. cAMP, second messenger genoemd, heeft invloed op de celactiviteit
        
        steroïden, deze zogeheten steroïdhormonen zijn chemisch verwant aan cholesterol;
        
        Voorbeelden van steroïdhormonen zijn de geslachtshormonen en de bijnierschorshormonen. Steroïden zijn niet oplosbaar in water, ze zijn dus waterafstotend. Ze worden voor het transport in het (waterige) bloed gebonden aan bepaalde bloedeiwitten. Steroïden dringen eenvoudig door het celmembraan (die is immers ook waterafstotend) van doelwitorganen heen en binden in het cytoplasma aan een bepaald eiwitmolecuul. Dit eiwitmolecuul is de receptor voor het hormoon. Het hormoon-receptor-complex dringt door tot in de kern, waar zich het DNA bevindt. Het complex gaat op bepaalde plaatsen een binding aan met het DNA. Deze binding kan genexpressie stimuleren of juist remmen. Genexpressie leidt tot de aanmaak van bepaalde eiwitten, zoals enzymen die dan weer een stofwisselingsproces beïnvloeden. Zo stuurt het hormoon-receptor-complex de activiteiten van de cel aan.
        
        Door een aantal hormoonklieren wordt bovendien meer dan één hormoon gemaakt. Daardoor kan het gebeuren dat er op een bepaald moment wel tien verschillende hormonen circuleren in het bloed. Bij elk hormoon hoort minstens één doelwitorgaan .
  - - - Hoofdstuk 19: Hormonale regulatie
        
        Hoofdstuk 19: Hormonale regulatie
        
        Het hormoonstelsel werkt nauw samen met het zenuwstelsel, vooral bij de groei en stofwisseling. Ook de werking en ontwikkeling van de voortplantingsorganen worden sterk beïnvloed door hormonen.
        
        Hormoonklieren worden dan ook vaak endocriene klieren genoemd.
        
        Het hormoonstelsel ofwel endocriene stelsel, dat met chemische boodschapperstoffen, de hormonen, werkt.
  - - - 19.7 De ovaria
        
        19.7 De ovaria
        
        De ovaria (eierstokken) zijn geslachtsklieren die de vrouwelijke geslachtscellen (de eicellen) produceren. Ovaria hebben daarnaast ook hormoonproducerende cellen.
        
        Onder invloed van het follikelstimulerend hormoon (FSH) uit de hypofyse gaan follikelcellen in de ovaria oestrogenen produceren. Oestrogenen is een verzamelnaam voor drie verschillende verbindingen: oestron, oestradiol en oestriol.
        
        Oestrogenen, met name oestradiol en oestron, beïnvloeden een aantal processen:
        
        (1) Vanaf een jaar of tien, elf komen onder invloed van oestrogenen de secundaire geslachtskenmerken tot ontwikkeling: groei en rijping van de geslachtsorganen, beharing in de oksels en de schaamstreek, borstontwikkeling en bredere heupen (door verwijding van het bekken en extra vetafzetting onder de huid).
        
        (2) Oestrogenen spelen een belangrijke rol in de menstruatiecyclus.
        
        (3) Oestrogenen houden het slijm, dat zich in de baarmoedermond bevindt, dun. Dit vergemakkelijkt de weg die zaadcellen moeten afleggen om een eventuele bevruchting tot stand te brengen
        
        (4) Ook hebben oestrogenen een gunstig effect op de stofwisseling in de vagina, waardoor de daar symbiontische bacteriën (de zogeheten bacillen van Döderlein) goed kunnen leven.
        
        Na de ovulatie (eisprong) ontwikkelt het achtergebleven blaasje in het ovarium, de follikel zich - onder invloed van LH - tot het gele lichaam (corpus luteum). Het gele lichaam wordt een hormoonklier dat de oestrogenenproductie voortzet en een tweede hormoon gaat vormen: progesteron.
        
        Progesteron heeft de volgende effecten:
        
        2 more items...
      - 19.7.1 Menstruatiecyclus
        
        19.7.1 Menstruatiecyclus
        
        2de fase: proliferatiefase
        
        ndertussen komen onder invloed van FSH en LH een aantal primaire follikels in de eierstok tot ontwikkeling. Uiteindelijk komt er één eicel tot volledige ontwikkeling. De onrijpe follikels hebben aan de buitenkant receptoren voor FSH en niet voor LH. Hierdoor stimuleert alleen FSH de groei van de zich ontwikkelende follikel.
        De groeiende follikel geeft op zijn beurt oestrogenen af. Door de toename van de oestrogenen-concentratie wordt de hypofysevoorkwab geremd in de afgifte van FSH en LH. De follikel gaat door met de afgifte van oestrogenen en boven een bepaalde concentratie in het bloed activeren oestrogenen de hypothalamus om meer RF (= releasing factor) af te geven. Een direct gevolg hiervan is dat de hypofysevoorkwab weer méér FSH en LH gaat produceren. Opvallend is dus dat oestrogenen bij lagere concentraties een remmend effect hebben op de afgifte van FSH en LH en bij hogere concentraties juist het omgekeerde doen. Intussen bezitten de follikels receptoren voor LH, zodat binding met dit hormoon mogelijk is. De follikel gaat nu versneld rijpen, totdat deze openbarst en de eicel vrijkomt. Dit moment heet de ovulatie.
        
        1ste fase: menstruatiefase
        
        Gemiddeld duurt deze fase drie tot vijf dagen. Deze treedt op wanneer geen bevruchting heeft plaatsgevonden. De productie van progesteron is sterk gedaald, doordat het gele lichaam te gronde is gegaan. De daling van de progesteronconcentratie in het bloed leidt tot vaatkrampen in bloedvaten in de baarmoederwand, waardoor het verdikte slijmvlies afsterft en uitgestoten wordt.
        
        3de fase: secretiefase
        
        Het aanwezige LH zorgt er voor dat het restant van de follikel omgevormd wordt tot het gele lichaam (corpus luteum). Dit gaat (behalve de oestrogenen) ook het hormoon progesteron uitscheiden. Progesteron veroorzaakt een nog sterkere doorbloeding van het baarmoederslijmvlies. In de baarmoederwand gaan bepaalde kliercellen glycogeen opslaan, een voedingsstof voor de eventueel ingenestelde eicel. Omdat deze fase van de cyclus op een (beginnende) zwangerschap is gericht, wordt zij ook progestagene fase genoemd.
      - 19.7.2 Zwangerschap
        
        19.7.2 Zwangerschap
        
        Als een eicel bevrucht wordt, zal deze zich innestelen in het verdikte en goed doorbloede baarmoederslijmvlies. Hiermee begint de zwangerschap.
        
        Hoe is dat mogelijk, nu door negatieve terugkoppeling de LH-productie afneemt? Al vrij snel tijdens zijn bestaan blijkt het embryo bepaalde hormonen te produceren, die het gele lichaam in stand houden, waardoor de progesteronconcentratie op peil blijft. Dit zwangerschapshormoon heet humane chorion gonadotrofine, ofwel HCG, dat al snel aantoonbaar is in de urine van de vrouw. Veel zwangerschapstesten zijn gebaseerd op de aanwezigheid van HCG in de urine.
  - - - 19.8 De testes
        
        19.8 De testes
        
        Vanaf het begin van de puberteit vormt de hypofyse ook bij jongens de hormonen FSH en LH. Tussen de zaadvormende cellen in de testes (teelballen) bevinden zich cellen met receptoren voor FSH (cellen van Sertoli). Deze reageren op FSH door de zaadcelproductie in gang te zetten. In de zaadkanaaltjes liggen cellen die onder invloed zijn van LH het mannelijk geslachtshormoon testosteron (cellen van Leydig).
        
        Testosteron beïnvloedt een aantal processen in het lichaam:
        
        1.Het bevordert de verdere groei en ontwikkeling van de geslachtsorganen en het stimuleert de ontwikkeling van de secundaire geslachtskenmerken:
        
        2.
        Testosteron heeft een anabole werking: het stimuleert de eiwitsynthese waardoor onder andere de spierontwikkeling bevorderd wordt.
        
        Het hormoon stimuleert de zaadproductie en de werking van zaadblaasjes en prostaat.
        
        Het hormoon zorgt er door negatieve terugkoppeling voor dat de FSH- en de LH-productie door de hypofyse rond een bepaalde waarde blijven schommelen.
  - - - 19.9 Weefselhormonen
        
        19.9 Weefselhormonen
        
        Wanneer sensoren in de nieren een te lage zuurstofconcentratie registreren, wordt door cellen in de nieren het hormoon erytropoëtine (epo) gevormd. Epo bevordert in het rode beenmerg de aanmaak van rode bloedcellen. Een lage zuurstofconcentratie wordt op deze manier gecompenseerd door een hogere hoeveelheid rode bloedcellen.
        
        Er zijn enkele spijsverteringshormonen die door de darmwand worden geproduceerd, zoals gastrine, secretine, CCK en enterohormonen:
        
        Gastrine wordt gevormd door bepaalde cellen in de maagwand. Dit gebeurt, nadat dit deel van de maag in contact komt met voedsel en erdoor opgerekt wordt. Gastrine komt in de bloedbaan terecht en komt via de bloedcirculatie weer terug in de maagwand. Daar stimuleert het de productie van maagsap.
        
        Zodra zure spijsbrij de twaalfvingerige darm passeert, worden bepaalde cellen in de darmwand gestimuleerd tot de productie van het hormoon secretine. Dit hormoon prikkelt de alvleesklier tot de afgifte van een natriumbicarbonaat, dat de zure spijsbrij helpt neutraliseren.
        
        Ook cholecystokinine (CCK) wordt door de twaalfvingerige darmwand geproduceerd, ook op geleide van de zuurgraad van het passerende voedsel. Dit hormoon veroorzaakt samentrekking van de galblaas met galafgifte tot gevolg. CCK stimuleert de alvleesklier tot de afgifte van alvleessap.
        
        de zogeheten enterohormonen, ook door de twaalfvingerige darmwand geproduceerd, remmen de peristaltiek van de maagwand, waardoor er genoeg tijd is om de spijsbrok daar te bewerken.
        
        Op veel plaatsen in je lichaam wordt histamine geproduceerd. Dit weefselhormoon komt onder bepaalde omstandigheden vrij, bijvoorbeeld na beschadiging van weefsels. Histamine veroorzaakt ter plekke bloedvatverwijding en een grotere bloeddoorstroming. In de huid stimuleert histamine celdelingactiviteit in de kiemlaag van de huid. Ook reparatie en onderhoud van andere weefsels worden bevorderd door histamine.
  - - - 19.11 Suikerziekte
        
        19.11 Suikerziekte
        
        Er zijn twee typen suikerziekte:
        
        De type-I-diabetes, ofwel jeugdsuikerziekte,
        
        De tweede vorm van suikerziekte is de type-II-diabetes of ouderdomssuikerziekte
- - - - 21.1 Immunologie
        
        21.1 Immunologie
        
        immuun; Als je ziek bent geworden door een bepaald soort ziekteverwekker, word je er niet nog een keer ziek door.
        
        De processen die leiden tot immuniteit zijn in de 19de en 20ste eeuw opgehelderd. Bepaalde typen witte bloedcellen blijken bij die immuniteit betrokken te zijn.
  - - - 21.2 Afweerlinies
        
        21.2 Afweerlinies
        
        Een ziekteverwekker die je lichaam wil binnendringen, krijgt achtereenvolgens te maken drie afweerlinies.
        
        Eerste afweerlinie
        
        Deze eerste afweerlinie aan de buitenkant van het lichaam wordt externe aspecifieke afweer genoemd. De eerste afweerlinie is aangeboren.
        
        Tweede afweerlinie
        
        Een ziekteverwekker die door de eerste afweerlinie heen gebroken is, wordt aangepakt door de tweede afweerlinie. De tweede afweerlinie bestaat uit acties van bepaalde witte bloedcellen (macrofagen, granulocyten, dendritische cellen en 'natural killer'-cellen). Het zijn fagocyten die ofwel de ziekteverwekkers zelf ofwel aangetaste lichaamscellen opruimen door ze op te eten ('fagocyteren'). Verder zijn er eiwitten in het bloedplasma en weefselvocht bij betrokken (complementeiwitten en interferonen). Ontstekingsreacties en koorts helpen bij het bestrijden van de ziekteverwekkers. Ook deze afweer is niet-specifiek. Je noemt het de interne aspecifieke afweer. Ook de tweede afweerlinie is aangeboren.
        
        Derde afweerlinie, het immuunsysteem
        
        de specifieke afweer. De derde afweerlinie is verworven (= wordt tijdens het leven opgebouwd). Een antigeen, bijvoorbeeld het waterpokkenvirus, dat in contact komt met de derde afweerlinie wordt door lymfocyten (bepaalde witte bloedcellen) uitgeschakeld. De derde afweerlinie reageert met de activering en vermeerdering van antigeenspecifieke T- en B-lymfocyten. Behalve directe uitschakeling van de T-cellen, zorgen de B-cellen voor de vorming van antistoffen. De antistoffen zijn gericht tegen het specifieke antigeen. De weerstand tegen een bepaalde ziekteverwekker neemt toe bij herhaalde infectie, doordat er geheugencellen gevormd worden.
  - - - 21.3 De eerste afweerlinie
        
        21.3 De eerste afweerlinie
        
        de mond
        
        In de mond wordt de bacterie aangevallen door het enzym lysozym dat in het speeksel zit. Lysozym is een enzym dat de celwand van de bacterie afbreekt.
        
        de maag
        
        in de maag heerst een extreem ongunstig milieu voor bacteriën. Ten eerste heerst daar een lage pH, tussen 1,5 en 2,5. Ten tweede zijn daar eiwitverterende enzymen aanwezig die het celmembraan van bacteriën beschadigen.
        
        In de dikke darm komt de bacterie allerlei autochtone bacteriën van je darmflora tegen. Deze autochtone bacteriën leven in de dikke darm en helpen onder andere met de vertering van cellulose. De autochtone bacteriën scheiden stoffen uit om de vreemde bacterie te bestrijden.
        
        de huid
        
        Je huid bestaat uit een aaneengesloten laag van dode, verhoornde cellen. De laag is ondoordringbaar voor de meeste micro-organismen. Het is een zogeheten fysische barrière. Zweetklieren en talgklieren scheiden melkzuren en vetzuren af.
  - - - 21.4 De tweede afweerlinie
        
        21.4 De tweede afweerlinie
        
        algemene informatie
        
        Ondanks de barrières van de eerste afweerlinie lukt het toch veel ziekteverwekkers om je lichaam binnen te komen. Dit kan bijvoorbeeld gebeuren via een wondje in de huid of via de slijmvliezen van het ademhalingsstelsel. Zodra een ziekteverwekkend micro-organisme je lichaam is binnengedrongen, spreken we van een besmetting. Als de ziekteverwekker de kans krijgt om zich te vermenigvuldigen in het lichaam, ontstaat er een infectie (ontsteking). De tijd vanaf de besmetting tot het optreden van de eerste ziekteverschijnselen heet incubatietijd.
        
        Bij een besmetting zorgen witte bloedcellen (leukocyten) voor de verdediging. Je hebt ongeveer 5000 - 10.000 leukocyten per mm3 bloed. Er zijn verschillende typen leukocyten die door vorm en functie van elkaar verschillen:
        
        lymfocyten (27%)
        
        dendritische cellen en monocyten (4%); wanneer monocyten vanuit het bloed in de weefsels terechtkomen, veranderen ze van vorm en worden ze macrofagen genoemd
        
        granulocyten (64%)
        
        'natural killer'-cellen (4%)
        
        mestcellen (1%)
      - 21.4.1 Fagocyten, dendritische cellen en natural killer cellen
        
        21.4.1 Fagocyten, dendritische cellen en natural killer cellen
        
        Dendritische cellen bevinden zich op plaatsen daar waar ziekteverwekkers kunnen binnendringen, zoals de huid (ze worden daar Langerhanscellen genoemd) en de slijmvliezen. Zij controleren het lichaam voortdurend op de aanwezigheid van antigenen. Zodra een dendritische cel een antigeen tegenkomt, wordt hij geactiveerd en gaat hij de aanwezigheid van het antigeen op twee manieren ‘melden’: door stoffen te maken (cytokines en chemokines) die de derde afweerlinie activeren en ook door het antigeen te presenteren aan de cellen in de derde afweerlinie die het vervolgens onschadelijk kunnen maken.
        
        Granulocyten en monocyten kunnen amoeboïde bewegingen maken en van vorm veranderen. Hierdoor kunnen ze het bloedvat verlaten op de geïnfecteerde plek. Monocyten buiten de bloedvaten worden macrofagen genoemd. De bacteriën worden door granulocyten en macrofagen 'opgegeten' (fagocytose), zie figuur 4 en het NPO-filmpje eronder. Deze witte bloedcellen worden daarom ook wel fagocyten genoemd. De granulocyten zijn vaak de eerste cellen die reageren op binnendringers, maar ze gaan door de fagocytose meestal zelf ook dood. Het pus in geïnfecteerde wonden bestaat voornamelijk uit dode granulocyten.
        
        Macrofagen blijven echter ongedeerd (macrofaag betekent letterlijk 'veelvraat') en kunnen meerdere keren fagocyteren. Zij zijn wat langzamer bij een 'aanval' dan granulocyten. Maar ze zijn groter, leven langer en hebben een veel grotere capaciteit. Ze waarschuwen de rest van het afweersysteem dat er een 'aanval' bezig is.
        
        De macrofaag bindt zich aan een ziekteverwekkend micro-organisme. Vervolgens omsluit hij
        deze ziekteverwekker (het antigeen) en vormt een fagosoom (voedselvacuole). Na fusie van
        het fagosoom met de lysosomen wordt het micro-organisme door enzymen afgebroken.
        
        de natural killer cellen, die geïnfecteerde lichaamscellen op een andere manier aanvallen. Als een virus een lichaamscel binnendringt, laat hij viruseiwitten achter aan de buitenkant van het celmembraan. Natural killer cellen kunnen deze lichaamsvreemde eiwitten opsporen en vallen daarna de cel aan. Ze maken contact met het andere celmembraan en scheiden membraandoorborende stoffen en agressieve enzymen af. De met virussen besmette cel raakt ‘lek’ en de enzymen dringen binnen. Deze enzymen maken de cel van binnen kapot. De cel gaat dood, waardoor de virussen zich niet meer kunnen vermenigvuldigen.
      - 21.4.2 Ontsteking en koorts
        
        21.4.2 Ontsteking en koorts
        
        De eerste opruimers zijn granulocyten en monocyten (ofwel macrofagen). Deze witte bloedcellen worden gelokt door signaalmoleculen die de beschadigde cellen van de huid afgeven. Dit verschijnsel heet chemotaxis.
        
        De beschadigde huidcellen geven naast de genoemde signaalmoleculen ook bloedvatverwijdende moleculen af, zoals het weefselhormoon histamine. De bloedvaten verwijden zich en de doorbloeding van de beschadigde plek neemt toe. Hierdoor wordt je huid op de geprikte plek rood en zwelt hij op. Het mechanisme van chemotaxis en bloedvatverwijding samen noem je een ontstekingsreactie.
        
        Ook lichaamscellen zelf kunnen andere lichaamscellen helpen met de verdediging tegen virussen. Een cel die door een virus geïnfecteerd is, produceert namelijk een bepaald eiwit, interferon, dat de nog gezonde buurcellen tegen het virus beschermt.
        
        Alle hier genoemde stoffen (o.a. signaalstoffen, histamine en interferon) die een ontsteking of een afweerreactie uitlokken worden gezamenlijk (ontstekings)mediatoren genoemd.
  - - - 21.5.9 Primaire en secundaire immuunreactie
        
        21.5.9 Primaire en secundaire immuunreactie
        
        Bij een volgende besmetting met een waterpokkenvirus binden de virussen aan de antistoffen op de geheugen B-cellen. Hierdoor worden deze geheugen B-cellen geactiveerd om zich snel te delen en te ontwikkelen tot eveneens plasmacellen en geheugen B-cellen. Op deze manier worden bij een tweede besmetting snel veel antistoffen gemaakt - door de nieuwe plasmacellen -, waardoor je niet voor een tweede keer waterpokken zult krijgen. Dit wordt secundaire immuunreactie genoemd. De secundaire immuunreactie verloopt sneller en heftiger (meer antistoffen) dan de primaire immuunreactie.
        
        Bij het eerste contact tussen het waterpokkenvirus en B-cellen worden geheugen B-cellen en plasmacellen tegen het virus gemaakt. De plasmacellen geven de antistoffen tegen het waterpokkenvirus af aan het bloed. Dit is de primaire immuunreactie.
      - 21.5.8 Activering van de B-cellen
        
        21.5.8 Activering van de B-cellen
        
        De B-cel is dan nog niet geactiveerd. Dit gebeurt pas nadat deze B-cel een APC-cel wordt (het antigeen presenteert aan een T-helpercel) en deze T-helpercel het antigeen herkent (zie figuur 19). Door de activering gaan de B-cellen veelvuldig delen. Er ontstaan grote hoeveelheden plasmacellen die antistoffen uitscheiden en er ontstaat een grote populatie B-geheugencellen. Eén geactiveerde B-cel blijft het uitgangspunt van deze beide populaties.
        
        De B-cellen komen vooral voor in bloed en lymfe. Op inactieve B-cellen zijn antistoffen ofwel immuunglobulines (Ig's) verankerd. De inactieve B-cellen hebben slechts één soort antistoffen op hun celmembraan. Wanneer een inactieve B-cel het bijbehorende antigeen tegenkomt, binden verscheidene antistoffen op het celmembraan van de B-cel zich aan het antigeen. Vervolgens wordt het antigeen-antistof-complex in de cel opgenomen en opgeruimd.
      - 21.5.7 T-helpercellen en MHC-II
        
        21.5.7 T-helpercellen en MHC-II
        
        We herhalen nog eens wat er gebeurt: In het bloed bevinden zich veel T-helpercellen met ieder hun eigen soort receptoren op het celmembraan. Als een macrofaag een bacterie of andere ziekteverwekker gefagocyteerd heeft, plaatst hij een stukje ervan (het antigeen) in de MHC-II-receptor op zijn celmembraan.
        
        Dat zijn de T-helpercellen. T-helpercellen spelen een centrale rol in het op gang komen van de specifieke afweer. Hierbij zijn de MHCII-receptoren van groot belang; deze receptoren zitten op de afweercellen (lymfocyten en macrofagen).
      - 21.5.2 B-cellen
        
        21.5.2 B-cellen
        
        B-cellen maken antistoffen (immunoglobulinen). Antigenen zijn lichaamsvreemde stoffen, vreemde cellen of delen daarvan en worden door de antistoffen onschadelijk gemaakt. Antigenen kunnen overal in het inwendige milieu zitten: in het bloed, in de lymfe en in de weefselvloeistof. Afweer met antistoffen wordt daarom humorale immuniteit (humor = lichaamsvocht) genoemd. Deze immuniteit is vooral gericht tegen bacteriën, virussen en toxinen (giftige stoffen).
      - 21.5.1 Specificiteit, antistoffen en geheugen
        
        21.5.1 Specificiteit, antistoffen en geheugen
        
        Het geheugen van het afweersysteem wordt gevormd door zogenaamde geheugencellen. Geheugencellen worden gevormd als een lymfocyt geactiveerd wordt door een binding van zijn celreceptor aan een bepaald type antigeen. De geactiveerde lymfocyt deelt zich daarna vele malen. Dit wordt klonale expansie genoemd.
        
        Celreceptoren bestaan voor een klein deel uit koolhydraten en voor een groot deel uit eiwitten (glycoproteïnen). De receptoren van de T-cellen heten T-Cel-Receptoren (TCR). De celreceptoren van de B-cellen heten antistoffen (in het Engels antibodies). In figuur 8 zie je de celreceptoren van de T- en B-cellen vergroot en schematisch getekend. Het bijzondere van de antistoffen van de B-lymfocyten is dat ze aan het bloed kunnen worden afgegeven. Losse antistoffen in het bloed heten immunoglobulinen. T-cellen kunnen hun T-Cel-Receptoren niet aan het bloed afgeven.
        
        Een stukje antigeen dat op een celreceptor van een lymfocyt past, heet epitoop. Een lymfocyt heeft ongeveer 100.000 dezelfde celreceptoren op zijn celmembraan om 'zijn' epitopen te kunnen binden. Dit verklaart de monospecificiteit.
        
        Antigenen zijn lichaamsvreemde cellen of lichaamsvreemde moleculen. Uit de lymfoïde stamcellen (zie figuur 3 in paragraaf 21.4) worden continu T-cellen en B-cellen gevormd, die tegen één bepaald antigeen (= monospecifiek) zijn gericht. Ze zijn nog inactief en zwerven door het lichaam (in bloed, lymfatisch weefsel en lymfe). Als een T- of B-cel ‘zijn’ antigeen ontdekt, wat meestal in het lymfatisch weefsel gebeurt, dan vermeerdert hij zich door mitose en ontstaan er talrijke monospecifieke dochtercellen. Vervolgens differentiëren ze tot 'bewapende' T-cellen respectievelijk plasmacellen, die het antigeen gaan uitschakelen. Er zijn verschillende typen T-cellen en verschillende typen B-cellen (zie figuur 8) elk met een eigen taak.
      - 21.5 Derde afweerlinie: het immuunsysteem
        
        21.5 Derde afweerlinie: het immuunsysteem
        
        De derde afweerlinie, het immuunsysteem, berust op de activiteit van de T- en B-cellen. In tegenstelling tot de eerste en tweede afweerlinie, ontwikkelt het immuunsysteem zich tijdens je leven, waardoor je in de loop van de tijd afweer (immuniteit) opbouwt. Daarom noem je het immuunsysteem 'verworven'.
        
        Het afweersysteem is specifiek.
        
        Het afweersysteem heeft een geheugen. De blootstelling aan griepvirus type I zorgt voor een betere en snellere afweer bij een volgende blootstelling aan hetzelfde type griepvirus. De afweer heeft het type griepvirus 'onthouden'.
      - 21.5.4 Antistoffen
        
        21.5.4 Antistoffen
        
        Werking van antistoffen Antistoffen kunnen op verschillende manieren ongewenste indringers onschadelijk maken:
        
        Antistoffen die op virussen gaan zitten, voorkómen dat virussen binden aan lichaamscellen. Ze kunnen de lichaamscellen daardoor niet binnendringen.
        
        Antistoffen kunnen zich hechten aan vreemde cellen en aan bacteriën, waardoor ze gaan klonteren en herkenbaar worden voor macrofagen. De samenklontering heet agglutinatie.
        
        Antistoffen kunnen aan bepaalde giftige stoffen binden en aan elkaar koppelen, waardoor ze vlokkerig worden, neerslaan en onwerkzaam worden.
        
        Ziekteverwekkers waaraan antistoffen zitten, kunnen beter gefagocyteerd worden door macrofagen. Dit komt doordat de macrofagen receptoren op hun celmembraan hebben voor het staartdeel van de antistoffen. Zo werken derde en tweede afweerlinie samen.
      - 21.5.5 T-cellen
        
        21.5.5 T-cellen
        
        Wanneer de T-cellen in de thymus rijpen, krijgen ze hun monospecifieke receptoren. Deze T-celreceptoren vertonen een grote gelijkenis met de antistoffen van de B-cellen. Gerijpte T-cellen moeten geactiveerd worden, voordat ze hun specifieke cellulaire afweer uit kunnen voeren. De activering gebeurt door presentatie van een bewerkt antigeen aan de langskomende inactieve T-cellen. Deze presentatie gebeurt door de ‘professionele’ antigeenpresenterende cellen (de APC-cellen). Door de presentatie ‘weten’ de T-cellen om welk antigeen het gaat.
      - 21.5.6 MHC-I en Tc-cellen
        
        21.5.6 MHC-I en Tc-cellen
        
        Op de celmembranen van je lichaamscellen zitten lichaamseigen receptoreiwitten, kortweg receptoren genoemd. Dit geheel van receptoren noem je het 'Major Histocompatibility Complex' (MHC). Dit zijn je karakteristieke eigen antigenen. Je kunt het vergelijken met de bloedgroepantigenen op de rode bloedcellen. Er zijn twee typen antigenen die voor de werking van het immuunsysteem van belang zijn: MHC-I-receptoren en MHC-II-receptoren.
      - 21.5.10 Vorming van lymfocyten uit stamcellen
        
        21.5.10 Vorming van lymfocyten uit stamcellen
        
        Net als de andere bloedcellen ontstaan lymfocyten uit stamcellen in het rode beenmerg van wervels, schedelbeenderen, platte beenderen en de uiteinden van pijpbeenderen.
        
        Lymfocyten kunnen via het bloed of via de lymfe in een lymfeknoop terecht komen. De lymfevaten beginnen in weefsels en eindigen stroomafwaarts in de bovenste holle ader.
  - - - 21.6.1 Het AB0-bloedgroepensysteem
        
        21.6.1 Het AB0-bloedgroepensysteem
        
        Landsteiner gebruikte drie tekens (A, B en 0) om vier bloedgroepen te beschrijven: A, B, AB en 0 (nul). Dit AB0-bloedgroepensysteem is het eerste bloedgroepsysteem dat beschreven is en ook het bekendste. Op het celmembraan van rode bloedcellen van bloedgroep A en B zitten respectievelijk A-antigenen en B-antigenen. Iemand met bloedgroep AB heeft zowel A-antigenen als B-antigenen op elke rode bloedcel. Bloedgroep 0-bloedcellen hebben geen A- en B-antigenen. De genetische code (genoom) bepaalt welk antigeen gemaakt wordt, dus welke bloedgroep je hebt (fenotype).
        
        Deze klontering van rode bloedcellen heet agglutinatie. De klontering wordt veroorzaakt door de reactie van antistoffen met rode bloedcellen. De rode bloedcellen gaan hierbij kapot.
      - 21.6.2 Het resus-bloedgroepsysteem
        
        21.6.2 Het resus-bloedgroepsysteem
        
        Hier speelt een andere bloedgroep een rol. In 1940 ontdekten Landsteiner en Wiener namelijk het resus-bloedgroepsysteem. Ongeveer 84% van de mensen heeft antigenen op de rode bloedcellen die overeenkomen met die van de rhesusaap Macaca rhesus. Deze mensen zijn resuspositief, officieel aangegeven met RhD-positief. Ze dragen de resusfactor, ofwel het RhD-antigeen, op hun rode bloedcellen. Mensen zonder dit antigeen zijn resusnegatief (RhD-negatief).
      - 21.6.3 Bloedtransfusies
        
        21.6.3 Bloedtransfusies
        
        Met bloedtransfusie wordt doorgaans transfusie van rode bloedcellen bedoeld, maar dat hoeft niet altijd. Een patiënt kan ook een transfusie van bloedplaatjes of bloedplasma krijgen.
        
        Bij een transfusie met rode bloedcellen moeten vooraf in het laboratorium de volgende onderzoeken uitgevoerd worden:
        
        bepaling van de resus-D bloedgroep van donor en acceptor;
        
        bepaling AB0-bloedgroep van donor en acceptor;
        
        bepaling of in het plasma van de acceptor antistoffen tegen één van de andere rode bloedcelantigenen van de donor aanwezig zijn. Er zijn namelijk nog 14 andere bloedgroepensystemen bekend.
      - 21.6.4 Orgaantransplantaties
        
        21.6.4 Orgaantransplantaties
        
        Het risico bij een transplantatie van een orgaan is de mogelijke afstoting ervan. Dit gebeurt als leukocyten van de acceptor de antigenen op de cellen van het donororgaan als lichaamsvreemd herkennen en deze cellen aanvallen.
        
        Er worden drie vormen van afstoting onderscheiden: hyperacute afstoting, acute afstoting en chronische afstoting.
        
        Bij een acute afstoting wordt het transplantaat na enkele dagen tot enkele weken na de transplantatie afgestoten. Waarschijnlijk wordt deze afstoting in gang gezet door T-cellen. Ze zien lichaamsvreemde MHC-receptoren op cellen van het transplantaat als een vreemd antigeen. Het gevolg is dat T-helpercellen de B-cellen activeren om zich te delen en te ontwikkelen tot antistofproducerende plasmacellen. Bovendien zullen Tc-cellen deze donorcellen vernietigen.
        
        Bij hyperacute afstoting wordt het getransplanteerde orgaan binnen enkele minuten afgestoten. Dit wordt veroorzaakt door de aanwezigheid van antistoffen bij de ontvanger gericht tegen donorantigenen. Dit kan bijvoorbeeld gebeuren als de donor andere AB0-bloedgroepantigenen heeft dan de ontvanger.
        
        Bij een chronische afstoting vindt gedurende enkele maanden een geleidelijke beschadiging van het transplantaat plaats. Antistoffen spelen hierbij een rol. De oorzaken van deze afstoting zijn nog onduidelijk.
  - - - 21.7.1 Actieve immunisatie
        
        21.7.1 Actieve immunisatie
        
        Als je een keer waterpokken, bof of mazelen gehad hebt, zal je de ziekte niet nog een keer krijgen. Je maakt zelf de antistoffen, daarom is hier sprake van actieve immunisatie. Omdat je in deze situatie op een 'natuurlijke' wijze met de 'echte' ziekteverwekker geïnfecteerd bent geraakt, heet dit natuurlijke actieve immunisatie.
        
        Bij een vaccinatie krijg je een vaccin ingespoten. In het vaccin zitten of verzwakte ziekteverwekkers of (delen van) antigenen van de ziekteverwekker. Het ingespoten vaccin lokt een primaire immuunreactie uit.
      - 21.7.2 Passieve immunisatie
        
        21.7.2 Passieve immunisatie
        
        Passieve immunisatie is het toedienen van antistoffen. Het kan nodig zijn kant-en-klare antistoffen toe te dienen, bijvoorbeeld als iemand zó ziek is dat niet gewacht kan worden tot hij de antistoffen zelf heeft gemaakt. Als antiserum wordt - meestal door injectie - toegediend, is sprake van kunstmatige passieve immunisatie.
        
        Omdat de antistoffen niet kunstmatig in het kind gespoten zijn, maar een 'natuurlijke' route van moeder naar kind hebben afgelegd, heet dit natuurlijke passieve immunisatie.
      - 21.7.3 Monoklonale antistoffen
        
        21.7.3 Monoklonale antistoffen
        
        De miltcellen worden samengebracht met tumorcellen, afkomstig van een andere muis. De tumorcellen missen een enzym dat de gifstof aminopterine kan afbreken, maar de miltcellen hebben dat enzym wel. De samengebrachte miltcellen en tumorcellen worden apart op een kweekmedium gebracht waaraan de gifstof aminopterine is toegevoegd. Niet-gefuseerde tumorcellen sterven en miltcellen zullen na 1-2 weken sterven van ouderdom.
        
        De groepjes cellen die na 3 weken nog leven, zijn celklonen. Elke celkloon is ontstaan uit een gefuseerde miltcel en tumorcel. Klonen die de gewenste antistoffen produceren, worden geselecteerd. Antistoffen van een kloon die met antigeen R een positieve reactie geven, worden in het laboratorium doorgekweekt. Zo ontstaan monoklonale antistoffen.
  - - - 21.8 Antibiotica
        
        21.8 Antibiotica
        
        . Fleming noemde de door deze schimmel afgescheiden stof penicilline. Sinds penicilline op grote schaal op de markt is, kunnen veel bacteriële infecties behandeld worden. Penicilline beschadigt de celwand van bacteriën, waardoor deze sterven.
        
        Antibiotica zijn werkzaam tegen bacteriën en gisten. Ze zijn niet bruikbaar om virussen te bestrijden.
        
        De kans dat mutaties optreden is erg groot. Zo'n mutatie kan leiden tot resistentie: de bacterie is ongevoelig geworden voor het antibioticum.