Please enable JavaScript.

Coggle requires JavaScript to display documents.

Biologie hoofdstuk 9 en 18 (Hoofdstuk 9: Gedragsbiologie (9.0 (9.0…

- - - - gedragsbiologie
        
        gedragsbiologie
        
        ethologie;studie van het gedrag van dieren .
        
        nature; aangeboren
        
        nurture; aangeleerd
  - - - 9.1 Wat is gedrag?
        
        9.1 Wat is gedrag?
        
        waarom dit gedrag? De vraag naar het waarom kan weer uitgesplitst worden in de drie hoofdvragen:
        
        Vraag 2. Wat is het doel van dit gedrag?
        Subvraag:
        
        Op welke manier helpt het gedrag het dier te overleven of voor nakomelingen te zorgen?
        
        Vraag 1. Waardoor wordt het gedrag veroorzaakt?
        Subvragen:
        
        Door welke prikkels wordt het gedrag opgewekt? Door inwendige prikkels als honger, of uitwendige prikkels, zoals het waarnemen van een prooi of een mogelijke partner?
        
        Is het overgeërfd? Gedrag kan erfelijk bepaald zijn of aangeleerd; heel vaak is beide het geval. Veel dieren kunnen hun aangeboren gedrag tot op zekere hoogte aanpassen aan de omstandigheden, met andere woorden: leren van hun ervaringen.
        
        Door welke processen in het zenuwstelsel komt het gedrag tot stand?
        
        Wat is de rol van hormonen?
        
        Vraag 3. Hoe en waarom is gedrag ontstaan?
        Subvragen:
        
        Hoe en waarom is dit gedrag ontstaan in de evolutie?
        
        Hoe is het verder ontwikkeld?
      - 9.1.1 Motivatie en fitness
        
        9.1.1 Motivatie en fitness
        
        De functies van gedrag zijn:
        
        de eigen overlevingskansen vergroten;
        
        voor nakomelingschap zorgen en de kans op nakomelingen vergroten;
        
        de nakomelingen verzorgen of beschermen.
        
        fitness; de mate, waarin het dier zijn genen kan doorgeven aan het nageslacht.
      - 9.1.2 Gedragsonderzoek
        
        9.1.2 Gedragsonderzoek
        
        Gedragsonderzoek bestaat uit drie componenten: het ethogram, observeren en experimenteren.
        
        Observeren
        
        Een wezenlijk deel van het ethologisch onderzoek bestaat uit het natuurlijke gedrag observeren en beschrijven.
        
        Ethogram
        
        Om gedrag te analyseren, is het nodig de verschillende gedragselementen afzonderlijk te noteren. Door voor ieder gedragselement (iedere beweging) een code vast te stellen, kun je snel en effectief het gedrag beschrijven. Een ethogram is een gecodeerde beschrijving van het gedrag van een dier in een bepaalde situatie.
        
        Experimenten
        
        experimenten uitvoeren zodat men kan kijken wat de reactie is op de dieren.
      - 9.1.3 Gedragssystemen
        
        9.1.3 Gedragssystemen
        
        Men spreekt van gedragssystemen als het gaat over reeksen van handelingen die met elkaar samenhangen, en die hetzelfde doel dienen. Voorbeelden zijn voortplantingsgedrag, territoriumgedrag en vluchtgedrag.
        
        vluchtgedrag,
        
        territoriumgedrag:
        
        voortplantingsgedrag
        
        Conflictsituaties
        
        Ambivalent gedrag:
        
        Omgericht gedrag:
        
        Overspronggedrag:
  - - - 9.2.4 Operant conditioneren
        
        9.2.4 Operant conditioneren
        
        Het dier probeert van alles en leert, ook door zijn fouten. Dit soort leren wordt trial and error oftewel operant conditioneren genoemd.
      - 9.2.3 Klassiek conditioneren en gewenning
        
        9.2.3 Klassiek conditioneren en gewenning
        
        Leren kan op verschillende manieren gebeuren: door conditionering en door gewenning.
        
        gewenning
        
        Bij gewenning leert het dier uit ervaring, zonder dat er een nieuwe reflex bij ontstaat.
        
        conditioneren
        
        Er was blijkbaar een nieuwe reflexboog ontstaan. De onder nieuwe omstandigheden (condities) verkregen reflex wordt een geconditioneerde reflex genoemd; het proces heet klassiek conditioneren.
      - 9.2.2 Sleutelprikkels en supranormale prikkels
        
        9.2.2 Sleutelprikkels en supranormale prikkels
        
        Supranormale prikkels; Wanneer sleutelprikkels worden aangeboden, die sterker zijn dan normaal, heten deze supranormale prikkels
        
        sleutelprikkel.; signaal uit de omgeving.
      - 9.2.1 Graafwespen van Tinbergen
        
        9.2.1 Graafwespen van Tinbergen
        
        Deze dieren letten op hun omgeving om hun nest te vinden.
      - 9.2 Leren
        
        9.2 Leren
        
        instinct ; Je hebt het dan over gedrag dat vrij automatisch wordt uitgevoerd en waar geen leerproces aan te pas komt.
        
        reflex,waarbij de impuls direct of bijna direct overspringt van een sensorische naar een motorische zenuw.
        
        aangeboren gedrag.; erfelijk bepaald gedrag voor.
      - 9.2.5 Inprenting
        
        9.2.5 Inprenting
        
        inprenting, leerproces (meestal) in de vroege jeugd, het geleerde wordt niet meer afgeleerd.
        
        Inprenting gebeurt uitsluitend tijdens de zogenoemde kritische periode.
      - 9.2.6 Aangeleerd of aangeboren?
        
        9.2.6 Aangeleerd of aangeboren?
        
        imitaties
        
        Terreinkennis
        
        Aangeleerd of aangeboren?
  - - - 9.4 Sociaal gedrag
        
        9.4 Sociaal gedrag
        
        Sociaal gedrag is het gedrag van soortgenoten tegenover elkaar.
        
        Leven in groepen heeft een aantal voordelen:
        
        voor sommige soorten voedsel moet je ook kunnen samenwerken (een grote prooi bijvoorbeeld).
        
        een predator (roofdier) wordt eerder opgemerkt en kan door een groep beter verjaagd worden dan door een individu;
        
        je kunt samen beter je jongen beschermen;
        
        Toch zitten er ook nadelen aan:
        
        je moet het aanwezige voedsel delen met je groepsgenoten
        
        er is een grotere kans op het oplopen van een besmettelijke ziekte of parasieten;
        
        je moet er maar op vertrouwen, dat je groepsgenoten je niet bedriegen (bijvoorbeeld hun eieren in jouw nest leggen of de eieren uit jouw nest opeten of paren met jouw partner).
        
        Er zijn meerdere soorten sociaal levende groepen:
        
        1. Anonieme groepen:Ze zoeken alleen elkaars gezelschap, doordat ze dezelfde plekken opzoeken en omdat het veiliger is.
        
        2. Hiërarchische groepen en familiegroepen, . Ze bestaan uit dieren die elkaar kennen en waarvan vaak een de leid(st)er is.
        
        3. sociale insecten
      - 9.4.1 Altruïsme
        
        9.4.1 Altruïsme
        
        altruïstisch gedrag: ze offeren zich op voor soortgenoten.
  - - - Binnen de volken heerst een strakke taakverdeling en een intensieve communicatie.
        
        Algemene kenmerken van de volken van sociale insecten zijn:
        
        meerdere dieren zorgen samen voor het nageslacht;
        
        er is een taakverdeling, waarbij slechts een of enkele dieren in de groep nakomelingen voortbrengen en de andere – onvruchtbare – dieren de verzorging op zich nemen;
        
        er zijn minstens twee generaties in het nest aanwezig, zodat nakomelingen hun ouders kunnen helpen bij het werk.
  - - - 9.6.1 Baltsen: de beste partner
        
        9.6.1 Baltsen: de beste partner
        
        Vaak gaat er aan de paring een ingewikkeld gedrag vooraf; dat is de balts. De balts is een onmisbare component van het voortplantingsgedrag. Het baltsen heeft twee functies.
        
        Het baltsen heeft tot doel de bereidheid om te paren bij de twee partners te vergroten.
        
        Baltsen geeft de dieren de kans om de beste partner te kiezen.
      - 9.6.2 Welke man is het best?
        
        9.6.2 Welke man is het best?
        
        Territoriumgedrag;
        
        Geschenken;
        
        Grootte van de man;
        
        Bizarre uitwassen
- - - - Hoofdstuk 18: Zenuwstelsel en beweging
        
        Hoofdstuk 18: Zenuwstelsel en beweging
        
        wee regelsystemen zorgen ervoor dat je lichaam als één geheel werkt:
        
        het hormoonstelsel.
        
        het zenuwstelsel
  - - - 18.1 Het zenuwstelsel
        
        18.1 Het zenuwstelsel
        
        Het zenuwstelsel heeft vier belangrijke functies, namelijk:
        
        (1) Regeling van de homeostase. Inwendige weefsels en organen worden in hun activiteit aangestuurd door het zenuwstelsel.
        
        (2) Coördinatie van de activiteiten van organen. Wanneer meerdere organen tegelijk werken, moeten ze goed op elkaar afgestemd zijn. Bijvoorbeeld: spreken is een samenspel van borst, stembanden, keel- en mondholte, tong en wangen.
        
        (3) Coördinatie van de contacten met de buitenwereld. Waarnemen en daarop reageren, zijn noodzakelijk om je te kunnen handhaven. Dan moet je niet alleen denken aan bijvoorbeeld vluchten, voedsel verzamelen, maar ook aan sociale activiteiten als communiceren en in groepsverband functioneren.
        
        (4) Coördinatie van psychische functies. De werking van het zenuwstelsel heeft te maken met bewustzijn en zaken als leren en herinneren, stemmingen en emoties, denken, muzikaliteit en creativiteit.
        
        Het zenuwstelsel wordt qua anatomie (bouw en ligging) verdeeld in het centrale en het perifere deel.
        
        Het centrale zenuwstelsel, bestaande uit de hersenen en het ruggenmerg, ligt in een benig omhulsel, respectievelijk de schedel en de wervelkolom.
        
        Het perifere zenuwstelsel bestaat uit de zenuwen die de organen van het lichaam met hersenen en ruggenmerg verbinden.
        
        Het zenuwstelsel kan ook naar functie worden ingedeeld.
        
        Het animale zenuwstelsel regelt de wisselwerking tussen het individu en de omgeving.
        
        Het autonome zenuwstelsel regelt en coördineert de organen die te maken hebben met het levensonderhoud van de cellen; het regelt de hartwerking, de spijsvertering, de uitscheiding, enzovoort.
      - 18.1.1 Steuncellen
        
        18.1.1 Steuncellen
        
        Het zenuwstelsel bestaat uit goed geordend en herkenbaar zenuwweefsel. In het zenuwweefsel zijn (maar) twee typen cellen te onderscheiden: neuronen (zenuwcellen) en steuncellen
        
        Steuncellen dienen vooral het onderhoud en bescherming van de neuronen. Ze spelen tevens een rol bij het verhogen van de snelheid van de impulsgeleiding.
        
        In het centrale zenuwstelsel bevinden zich drie typen steuncellen. Ze worden met een verzamelnaam gliacellen genoemd.
        
        Oligodendrocyten zijn vrij klein. Elke cel heeft zo’n vijftig lange uitlopers, die elk rond de neuronuitloper van een neuron gewikkeld zijn. Zo ontstaat een relatief dikke koker, die gevuld is met een vetachtige stof, myeline. Deze koker wordt myelineschede genoemd. De schede is regelmatig onderbroken. Deze onderbrekingen zijn de zogenoemde insnoeringen van Ranvier.
        
        De astrocyten zijn ongeveer even groot als neuronen. Ze voorzien de neuronen van voedingsstoffen en voeren afvalstoffen af. Ze zijn heel belangrijk voor het bewaken van de homeostase in de hersenen.
        
        Microglyocyten (microglia) zijn kleine spinachtige cellen die zich tussen het zenuwweefsel kunnen verplaatsen. Ze ruimen vooral lichaamsvreemde en aangetaste cellen (door fagocytose) op. Je kunt ze vergelijken met witte bloedcellen. Microglia vormen het immuunsysteem van het centrale zenuwstelsel.
        
        In het perifere zenuwstelsel zijn de meeste neuronuitlopers omwikkeld door steuncellen, de cellen van Schwann. Deze bevatten ook myeline, net als de uitlopers van de oligodendrocyten van het centrale zenuwstelsel. De cellen van Schwann zijn meerdere keren om het axon gerold en voorzien het axon zo van zijn myelineschede.
      - 18.1.2 Neuronen
        
        18.1.2 Neuronen
        
        de bouw
        
        Hoewel er verschillende typen neuronen zijn, is de bouw van elk neuron ongeveer hetzelfde. Een neuron heeft een relatief groot cellichaam, met veel korte celuitlopers. Dit zijn dendrieten die impulsen naar het cellichaam toe geleiden. Er is één (meestal lange) celuitloper die impulsen van het cellichaam wegvoert naar een ander neuron, een spier of een klier. Deze celuitloper is het axon. De meeste lange axonen zijn omhuld door een myelineschede met geregeld een insnoering van Ranvier.
        
        Op grond van hun functie onderscheid je drie typen neuronen:
        
        Motorische neuronen. Ze vervoeren impulsen van het centraal zenuwstelsel naar de rest van het lichaam. Ze verbinden het centraal zenuwstelsel met de uitvoerders: de spieren en de klieren. Deze neuronen hebben een groot cellichaam, meerdere korte dendrieten en één lang axon. Het axon eindigt in een verbreding of vertakking.
        
        Sensorische neuronen. Ze vervoeren impulsen van de sensoren in het lichaam naar het centraal zenuwstelsel. Ze hebben maar één dendriet, die heel lang kan zijn; het axon kan ook lang zijn. Bij uitzondering bezit de dendriet ook een myelineschede. Axon en dendriet lijken dus veel op elkaar; alleen aan de functie zie je het verschil: de impulsrichting in de dendriet is van periferie (bijvoorbeeld huid, ingewanden, spieren) naar cellichaam. Het axon stuurt de impulsen naar het centraal zenuwstelsel (meestal het ruggenmerg).
        
        Schakelneuronen (ofwel schakelcellen). Ze dragen impulsen over van het ene op het andere neuron. Dendrieten en axon zijn meestal kort. De meeste neuronen in het ruggenmerg en in de hersenen zijn schakelcellen.
      - 18.1.3 Zenuwen
        
        18.1.3 Zenuwen
        
        Een zenuw is opgebouwd uit honderden celuitlopers. Zenuwen maken deel uit van het perifere zenuwstelsel. Motorische zenuwen lopen van het ruggenmerg naar de spieren. Ze bestaan alleen uit axonen. Zenuwen en hun axonen zijn goed ingepakt: elke axon is omgeven door een laagje myeline met daar omheen een bindweefsellaagje. Honderden axonen vormen een zenuwbundel, die omgeven wordt door een vrij dikke bindweefselmantel. Meerdere zenuwbundels bij elkaar vormen de zenuw, die op zijn beurt ook weer een bindweefseljasje heeft. Sensorische zenuwen lopen vanuit de zintuigen naar het ruggenmerg. Ze bevatten alleen dendrieten. Er zijn ook zenuwen met zowel sensorische als motorische celuitlopers; ze worden gemengde zenuwen genoemd.
  - - - 18.2 Algemene werking
        
        18.2 Algemene werking
        
        De werking van het zenuwstelsel verloopt in een bepaald patroon, dat uit drie functionele fasen bestaat:
        sensorische input (perifeer zenuwstelsel)- verwerking (centraal zenuwstelsel) - motorische output (perifeer).
      - 18.2.1 Membraanpotentiaal
        
        18.2.1 Membraanpotentiaal
        
        Bij alle levende cellen bestaat een meetbaar potentiaalverschil tussen de binnenkant en de buitenkant van het celmembraan. Dat spanningsverschil noem je de membraanpotentiaal. ' Het wordt veroorzaakt, doordat de lading binnen de cel negatiever is dan buiten de cel. De membraanpotentiaal varieert tussen de -50 en -100 mV. Er is een ladingsverschil, doordat in de cel meer negatieve deeltjes in oplossing zijn dan buiten de cel.
        
        In een neuron in rust is de concentratie K+-ionen binnen de cel hoger dan daarbuiten. Voor de Na+-ionen geldt het omgekeerde: er zijn meer Na+-ionen buiten dan binnen de cel. Binnen de cel bevinden zich veel negatief geladen eiwitmoleculen en relatief weinig Cl- -ionen. Buiten de cel zijn er juist heel veel Cl--ionen en weinig negatief geladen eitwitmoleculen. De concentratiegradiënten van de verschillende soorten ionen rondom het celmembraan veroorzaken een negatieve binnenkant en een positieve buitenkant, resulterend in een potentiaalverschil. In rust is de binnenzijde van de cel dus negatief geladen ten opzichte van de buitenzijde. Dit ladingsverschil is te meten: het bedraagt -70 mV. Je noemt het de rustpotentiaal.
        
        Op den duur zou het rustpotentiaal verdwijnen, maar dat wordt door twee mechanismen verhinderd.
        
        Het eerste mechanisme wordt veroorzaakt door de doorlaatbaarheid (permeabiliteit) van het celmembraan
        
        Het tweede mechanisme is een enzymatische pomp in het celmembraan, die ervoor zorgt dat de Na/K-verhouding constant blijft
      - 18.2.2 Depolarisatie, actiepotentiaal en repolarisatie
        
        18.2.2 Depolarisatie, actiepotentiaal en repolarisatie
        
        Depolarisatie; De verkleining van het potentiaalverschil wordt depolarisatie genoemd.
        
        https://www.bioplek.org/animaties/zenuwstelsel/axonmembraanx.html
        
        Actiepotentiaal; Wanneer de drempelwaarde overschreden wordt, is het proces niet meer te stoppen. Er ontstaat dan een impuls. De daarbij optredende, totale ladingsverandering wordt actiepotentiaal genoemd.
        
        Repolarisatie
      - 18.2.3 Impulsgeleiding
        
        18.2.3 Impulsgeleiding
        
        De ompoling van de membraanpotentiaal leidt, zoals je zag, tot een actiepotentiaal, waarna zich op die plaats de oorspronkelijke toestand herstelt. Tijdens de actiepotentiaal is er een spanningsverschil tussen dit stukje van het celmembraan en de stukjes celmembraan ter weerszijden ervan. Hierdoor gaan er elektrische stroompjes lopen tussen het geprikkelde deel van het celmembraan en de nog niet geprikkelde delen
        
        Hoe kan het nu dat in het centrale zenuwstelsel informatie kan binnenkomen over verschillende prikkelsterkten, terwijl er toch sprake is van een alles-of-niets-wet? De sterkte van elke individuele impuls is toch altijd hetzelfde? Dat is ook zo, maar de impulsfrequentie kan wel variëren. n de sterkte van de prikkel 'vertalen' in het aantal actiepotentialen per tijdseenheid, dus in de impulsfrequentie. Sterke prikkels leiden tot een hogere impulsfrequentie (= actiepotentiaalfrequentie) dan zwakke prikkels.
        
        Een tweede factor die invloed heeft op de snelheid van de impulsgeleiding, is de aan- of afwezigheid van een myelineschede. Deze sprongsgewijze geleiding noem je saltatoire geleiding.
      - 18.2.4 Impulsoverdracht
        
        18.2.4 Impulsoverdracht
        
        De impulsoverdracht gebeurt op een gespecialiseerde contactplaats, de synaps. De neuron die een impuls overdraagt op een volgende neuron, heet de presynaptische neuron; de cel die de impuls ontvangt, wordt de postsynaptische cel genoemd. De ruimte tussen pre- en postsynaptische cel is de synapsspleet.
        
        lees gewoon de paragraaf!
      - 18.2.5 Neurotransmitters
        
        18.2.5 Neurotransmitters
        
        Dat een synaps niet zomaar een 'doorgeefluik' van impulsen is, blijkt uit het feit dat actiepotentialen - die in de presynaptische membraan ontstaan - soms juist geen aanleiding geven tot een postsynaptische depolarisatie. Dat komt doordat er ook remmende, ofwel inhiberende neurotransmitters zijn, die niet depolariserend, maar hyperpolariserend op de postsynaptische membraan werken. Bij hyperpolarisatie wordt het potentiaalverschil niet verlaagd, maar juist verhoogd (binnen het membraan wordt het nog negatiever). Hierdoor wordt het celmembraan minder prikkelbaar. De synapsen die er voor zorgen dat er in de volgende cel weer een actiepotentiaal ontstaat, produceren exciterende neurotransmitters.
  - - - 18.3.5 Tussenhersenen
        
        18.3.5 Tussenhersenen
        
        Tussen de hersenstam en de grote hersenen liggen twee regelcentra: de thalamus en de hypothalamus. Dat deel van de hersenen noem je de tussenhersenen.
        
        De hypothalamus
        
        De hypothalamus bestaat uit enkele belangrijke centra voor de regeling van de homeostase: onder andere het bloeddrukcentrum, temperatuurcentrum, dorstcentrum en hongercentrum. De hypothalamus beïnvloedt bovendien de werking van de hypofyse, een belangrijke hormoonklier die aan de hypothalamus vastzit.
        
        de Thalamus
        
        De thalamus vormt een belangrijk schakelstation voor sensorische impulsen (uit de zintuigen). De thalamus werkt regulerend op de mate van geconcentreerdheid bij een bepaalde bezigheid.
      - 18.3.4 Kleine hersenen
        
        18.3.4 Kleine hersenen
        
        De kleine hersenen liggen boven en achter de hersenstam. Ze bestaan uit twee helften. Ze zijn betrokken bij de regulatie en coördinatie van de lichaamsbewegingen.
      - 18.3.3 Reflexen
        
        18.3.3 Reflexen
        
        De reflexboog is de weg die de impuls aflegt vanaf de plaats van prikkeling tot de spier of de klier.
        
        Een reflex is een onmiddellijke, automatische, motorische reactie op een of andere prikkeling. Een reflex verloopt erg snel, doordat de sensorische impulsen (vanuit het zintuig) in het ruggenmerg of in het verlengde merg direct overgeschakeld worden op motorische neuronen.
        
        Reflexen waarbij dwarsgestreepte spieren zijn betrokken, zijn we ons wel bewust en we kunnen er soms zelfs invloed op uitoefenen. Een voorbeeld is de terugtrekreflex.
      - 18.3.1 Ruggenmerg
        
        18.3.1 Ruggenmerg
        
        Het ruggenmerg is het deel van het centrale zenuwstelsel dat in de wervelkolom ligt. Het strekt zich uit van het achterhoofdsgat van de schedel tot ongeveer de eerste lendenwervel. Tussen elke wervel ontspringen vier bundels zenuwvezels. Aan de buikzijde zijn dat motorische, aan de rugzijde sensorische zenuwvezels.
      - 18.3 Centrale zenuwstelsel
        
        18.3 Centrale zenuwstelsel
        
        Het centrale zenuwstelsel bestaat uit de hersenen en het ruggenmerg en is grotendeels beschermd door botten. De hersenen liggen binnen de schedelbeenderen en het ruggenmerg ligt in het wervelkanaal van de wervelkolom.
      - 18.3.2 Hersenstam
        
        18.3.2 Hersenstam
        
        Het verlengde merg ( onderste deel van de hersenstam dat aan het ruggenmerg grenst) herbergt in de grijze stof een aantal zeer belangrijke regelcentra, die te maken hebben met de precieze afstemming van allerlei autonome processen in het lichaam. Enkele regelcentra zijn: het hartregulatiecentrum (regelt de bloeddruk), het ademcentrum (regelt de ademfrequentie) en het temperatuurregulatiecentrum
      - 18.3.6 Grote hersenen
        
        18.3.6 Grote hersenen
        
        De grote hersenen maken je bewuste handelen mogelijk. Heel veel sensorische prikkels komen hier aan, worden verwerkt en zullen al of niet aanleiding zijn om er op te reageren.
        
        De grote hersenen bestaan uit twee gelijke helften, de hemisferen. Een hersenhelft heeft de vorm van een kwart bol. De binnenkant bestaat uit witte stof (merg) en eromheen ligt de grijze stof (schors). Het oppervlak van de schors is heel sterk geplooid.
      - 18.3.7 Schorsgebieden
        
        18.3.7 Schorsgebieden
        
        Een min of meer afgegrensd schorsgedeelte met een bekende functie wordt schorsgebied genoemd.
        
        primair- en secundaire zintuigcentra
        
        Behalve primaire zintuigcentra heb je ook secundaire zintuigcentra. Met deze centra ben je in staat betekenis te hechten aan de binnengekomen prikkels. Hier kun je de prikkels interpreteren en wordt de informatie opgeslagen (geheugen) of verbonden met vroegere ervaringen (geassocieerd).
        
        In bepaalde delen van de schors bevinden zich primaire zintuigcentra. Hierin komen de impulsen vanuit de zintuigen aan en word je ze bewust. Elk type zintuig heeft een 'eigen' zintuigcentrum in de schors. Je hebt bijvoorbeeld een primair gezichtscentrum en een primair gehoorcentrum.
        
        primaire en secundaire motorische centra
        
        De primaire motorische schorscentra geven opdrachten voor relatief eenvoudige bewegingen.
        
        De secundaire motorische schorscentra spelen een rol bij de coördinatie van gecompliceerde bewegingen. Het gaat dan vooral over bewegingspatronen die aangeleerd zijn (geheugen!) en die snel kunnen verlopen. Voorbeelden zijn fietsen, pianospelen, typen en schrijven.
  - - - 18.4.1 Werking van het autonome zenuwstelsel
        
        18.4.1 Werking van het autonome zenuwstelsel
        
        Het autonome zenuwstelsel bestaat uit twee delen die een tegengestelde (antagonistische) werking hebben. Dat zijn het parasympathische en het orthosympathische deel. Met deze tweedeling is het mogelijk om een zeer nauwkeurige afstemming tussen allerlei organen te verkrijgen.
        
        De doelwitorganen van het autonome zenuwstelsel zijn de gladde spieren, de hartspier en de klieren.
        Elk doelwitorgaan krijgt zowel orthosympathische als parasympathische impulsen; je noemt dit een dubbele innervatie.
        
        parasympatisch
        
        Het parasympathische zenuwstelsel is juist actief wanneer je zelf passief bent, bijvoorbeeld na het eten. Dit deel stimuleert de spijsvertering, verlaagt de bloedsuikerspiegel, remt de hart- en ademhalingsactiviteiten, enzovoort.
        
        ortosympatisch
        
        Het orthosympathische zenuwstelsel is actief wanneer je zelf ook actief bezig bent, bijvoorbeeld met sporten of fietsen. Het stimuleert de hartactiviteit en de ademhaling, het verhoogt de bloedsuikerspiegel en de spanning in de skeletspieren. Het remt tegelijkertijd de werking van de spijsverteringsorganen.
      - 18.4 Autonome zenuwstelsel
        
        18.4 Autonome zenuwstelsel
        
        Het autonome zenuwstelsel regelt de werking van en de coördinatie tussen de inwendige organen. Dit houdt in dat de functies van de vijf inwendige stelsels gereguleerd en op elkaar afgestemd worden. Dit alles staat in dienst van de handhaving van de homeostase van het inwendige milieu.
        
        De vijf stelsels zijn:
        
        het circulatiestelsel (hart, bloed, bloedvaten en lymfevaten);
        
        het spijsverteringsstelsel (maagdarmkanaal, spijsverteringsklieren);
        
        het uitscheidingsstelsel (lever, nieren en urinewegen);
        
        het ademhalingsstelsel (luchtwegen en longen);
        
        de huid.
      - 18.4.2 Regelkringen
        
        18.4.2 Regelkringen
        
        Het autonome zenuwstelsel houdt zich voornamelijk bezig met de regulering van de homeostase. De regeling verloopt altijd volgens het principe van de regelkring
        
        We maken onderscheid tussen negatieve terugkoppeling voor het handhaven van evenwichten en positieve terugkoppeling voor processen.
  - - - 18.5 Bewegen
        
        18.5 Bewegen
        
        Wanneer je een spier aanspant, kan daarmee een botstuk bewogen worden. Botten en gewrichten kunnen daarom niet losgezien worden van de spieren en zenuwen. Samen vormen ze het bewegingsapparaat.
        
        Skeletspieren worden aangestuurd door motorische neuronen van het animale (willekeurige) zenuwstelsel. De piramidebanen (fijne motoriek) en extrapiramidale banen (grove motoriek) spelen hierbij een grote rol
      - 18.5.1 Het skelet
        
        18.5.1 Het skelet
        
        Het skelet vormt een stabiel inwendig raamwerk, waaraan alle andere delen van je lichaam zijn opgehangen. Het skelet geeft steun van binnenuit en biedt tegenwicht aan de zwaartekracht.
      - 18.5.4 Dwarsgestreepte spieren
        
        18.5.4 Dwarsgestreepte spieren
        
        Botten en botverbindingen kunnen bewegen, doordat er spieren aan vastzitten. Deze spieren, de skeletspieren, heten dwarsgestreepte spieren
        
        Dwarsgestreepte spieren hebben een aantal functies:
        
        ze laten je lichaam of delen ervan bewegen;
        
        ze handhaven je lichaamshouding. Anders dan je wellicht zou denken, gaat stilstaan of zitten wel degelijk gepaard met spierarbeid. Gebeurde dat niet, dan zou je omvallen;
        
        ze vormen op verschillende plaatsen in het lichaam een (beschermende) wand, bijvoorbeeld de wang (rond de mondholte) en de buikwand (rond de buikholte);
        
        ze produceren warmte vanwege hun hoge stofwisselingsniveau. Dat ondervind je aan den lijve wanneer je het koud hebt: je gaat zelf meer bewegen, ook rillen en klappertanden veroorzaken spierwarmte.
        
        Een skeletspier is opgebouwd uit spierbundels, elk omgeven door een bindweefselvlies. Elke spierbundel bestaat uit een grote hoeveelheid spiervezels, die in de lengte van de spier lopen. Elke spiervezel is eigenlijk één hele lange veelkernige spiercel, die is ontstaan na de fusie van vele embryonale cellen. Elke vezel zit vol met - in de lengte gerangschikte - myofibrillen. En elke myofibril bestaat uit op elkaar aansluitende onderdelen die telkens dezelfde bouw hebben. Dit zijn de sarcomeren. De sarcomeer is de functionele eenheid van de dwarsgestreepte spier.
      - 18.5.5 Het sarcomeer
        
        18.5.5 Het sarcomeer
        
        Het in elkaar schuiven van de actine- en myosinefilamenten resulteert in een verkorting van de hele myofibril. Verkortingen van alle myofibrillen tegelijk heeft verkorting van de spiervezel tot gevolg. Verkorten er meerdere spiervezels tegelijk, dan trekt de spierbundel samen. Er is nu een bepaalde mate van spierspanning. Als alle spierbundels in de spier samentrekken, dan is de samentrekking (contractie) van de hele spier een feit.
        
        De actinefilamenten kunnen ten opzichte van de myosinefilamenten verschuiven. De verschuiving komt tot stand, doordat myosine, een motoreiwit, met uitstekende delen (myosinekopjes) bindingen vormt met het actine. Hoe meer bindingen, hoe verder het actine tussen het myosine in schuift (zie ook 90C in Binas).
        
        Myofibrillen bestaan uit sarcomeren, die zijn opgebouwd uit twee typen eiwitten: actine en myosine. Dit zijn draadvormige eiwitketens die heel regelmatig ten opzichte van elkaar zijn gerangschikt.
        
        lees de paragraaf :warning:
      - 18.5.6 De motorische eenheid
        
        18.5.6 De motorische eenheid
        
        Spiercontracties komen onder invloed van impulsen van een motorische zenuw tot stand. Vanuit het ruggenmerg komen de motorische axonen bij de spier aan. De motorische eindplaatjes dragen de impulsen via synapsen op de spiervezels over. De impulsen wekken schuifacties in de sarcomeren op. Een motorische axon heeft meerdere eindvertakkingen, elk met een motorisch eindplaatje, dat met een ‘eigen’ spiervezel in contact staat. Je noemt de motorische zenuwcel, samen met alle spiervezels die hij bestuurt, de motorische eenheid of motor unit.
      - 18.5.7 Actiepotentiaal in een spiervezel
        
        18.5.7 Actiepotentiaal in een spiervezel
        
        De overdracht van de impulsen van de motorische axon op de spiervezels gebeurt via een breed uitlopende presynaptische membraan, het motorisch eindplaatje. Het actiepotentiaal aldaar veroorzaakt uitstoot van de neurotransmitter (meestal acetylcholine) in de synapsspleet. Het postsynaptische membraan (dat is hier de spiervezelmembraan) wordt 1-2 milliseconde (ms) later gedepolariseerd. Wanneer de depolarisatie groot genoeg is, ontstaat een actiepotentiaal.