Please enable JavaScript.

Coggle requires JavaScript to display documents.

PG 1 JPOL (mapę wygenerowano: 14-11-2018 13:39) Kultura i życie …

- - - - (1)
        Wokół pojęcia i składników komunikacji językowej
        Wyraz komunikacja, podobnie jak kilka tysięcy innych wyrazów, którymi posługują się Polacy, został zapożyczony z łaciny. W tym starożytnym języku communicatio znaczyło ‘wymiana, łączność’ i wywodziło się od czasownika communicare ‘dzielić, brać udział’. Komunikacja kojarzy się zatem z porozumieniem, ze wspólnotą oraz łącznością i jest atrybutem wszystkich istot żywych, nie tylko człowieka.
        
        Do jakiego motywu biblijnego nawiązuje poniższy obraz Pietera Bruegela namalowany w roku 1563? Co łączy porozumienie, wspólnotę i komunikację z tym motywem?
        :explode:[89524]:explode:
        MODUŁ CENTRALNY Od autora
        Wyraz komunikacja ma we współczesnym języku polskim 2 znaczenia
        :explode:[89524]:explode:
        Mając świadomość funkcjonowania różnych znaczeń rzeczownika komunikacja, skupimy się na tym ostatnim, zgodnie z którym komunikacja to dzielenie się myślami, emocjami, sądami, wyrażanie woli. W tym rozumieniu synonimem komunikacji jest porozumiewanie się. Nawiązując do obu zaprezentowanych wyżej znaczeń interesującego nas pojęcia, można powiedzieć, że komunikacja językowa to transportowanie myśli od nadawcy do odbiorcy. Obrazowo ujął to niemiecki chemik Wilhelm Ostwald, który stwierdził: „język jest środkiem transportu – tak jak pociąg przewozi towary z Lipska do Drezna, tak język przenosi myśli z jednego mózgu do innego”. Jak wspominaliśmy wcześniej, komunikować się mogą różne istoty żywe. Specyficzny typ porozumiewania się ludzi określa się mianem komunikacji międzyludzkiej (interpersonalnej). Może ona mieć charakter językowy lub pozajęzykowy, najczęściej jednak łączymy oba typy. Nasze słowa są wspomagane bowiem w mowie przez gesty, mimikę, ton głosu, a w piśmie – znaki graficzne (np. wykrzykniki, emotikony).
        1.1. Poszukaj informacji o sposobach porozumiewania się istot przedstawionych na ilustracjach. Czy znasz metody komunikowania się innych zwierząt? WOMI (trzy zdjęcia)
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        [Praca w grupach] Jakimi innymi wyrazami możecie uzupełnić listę słów pokrewnych do komunikacja z zadania 1.4?
        . [Praca w parach] Podajcie jak najwięcej synonimów rzeczownika komunał.
        Poniższy tekst, który jest fragmentem wywiadu przeprowadzonego przez Martynę Bundę z profesor Magdaleną Smoczyńską (autorką prac na temat rozwoju mowy dzieci), wykorzystaj jako pretekst do rozmowy z rodzicami, starszym rodzeństwem i dziadkami na temat twoich sposobów (indywidualnych strategii) porozumiewania się z otoczeniem w okresie niemowlęcym (do 1 roku życia) i poniemowlęcym (do 3 roku życia).
        Droga do słowa (fragmenty) Martyna Bunda: Kiedy człowiek zaczyna operować językiem? Magdalena Smoczyńska: Większość dzieci mówi pierwsze słowa około pierwszych urodzin. Ale nim to nastąpi, wiele musi się wydarzyć. Opanowanie języka to bardzo złożony proces zaczynający się dużo wcześniej niż samo mówienie. Niemowlęctwo, kiedy na pozór niewiele się dzieje, to okres kluczowy dla całego późniejszego rozwoju człowieka (...). M.B. A co konkretnie się dzieje, zanim padnie to pierwsze słowo? M.S. Dziecko uczy się różnicować słyszane dźwięki, w tym dźwięki mowy (...); potrafi odróżnić głos matki od głosu innej kobiety, odróżnia dźwięki swojego języka od nieswojego (...). Z drugiej strony badania np. dowodzą, że rozwojowi podlega też gaworzenie, czyli czynność polegająca na używaniu aparatu artykulacyjnego do ekspresji, ale jeszcze niejęzykowej: dziecko komunikuje ogólnie swoje stany, w tym emocjonalne, ale brak jeszcze przypisani
      - (2)
        a dźwiękom konkretnego odniesienia, odsyłania do przedmiotów, osób lub pojęć. Otóż, dzieci początkowo gaworzą podobnie, produkując dźwięki z bardzo szerokiego spektrum, później ich repertuar się zawęża do głosek tego języka, który słyszą wkoło (...). M.B. Co się musi stać, by dziecko przeszło od gaworzenia do mówienia? M.S. (...) Żeby móc się posługiwać jakimś wyrazem, trzeba nie tylko rozpoznać go ze słuchu i skojarzyć ze znaczeniem: odróżnić np. „kurę” od „góry”, ale także umieć ten wyraz wytworzyć, czyli zbudować plan artykulacyjny: ile wyraz zawiera sylab, jakie fonemy tworzą każdą z sylab i w jakiej kolejności je ułożyć. To wszystko trzeba umieć wykonać w ułamkach sekundy. By temu podołać, dziecko na pewnym etapie tworzy sobie coś jak podręczny zbiór klocków – fonemów, z których buduje wyrazy. Ale nim to nastąpi, w pierwszej fazie rozwoju mowy, w stadium jednowyrazowym, dzieci mają jedynie pewien ograniczony zestaw najpotrzebniejszych słów, które potrafią wypowiadać tylko po jednym – i te słowa nie są swobodnie wytwarzane, budowane ad hoc z fonemów, tylko niejako wyuczone na pamięć. Przyrost tego pierwotnego słownictwa jest bardzo powolny. Gdy dziecko ma około 50 słów, dokonuje się ta ogromna rewolucja: dzieci opanowują system fonologiczny, reguły budowania wyrazów z fonemów i to pozwala im na wiele innych rzeczy: na opanowywanie wielu nowych słów, łączenie wyrazów, czyli opanowywanie składni, odmianę wyrazów. To wszystko następuje w drugiej połowie drugiego roku życia. M.B. Skomplikowane zadanie – stworzyć własne klocki. M.S. Dlatego, ucząc się budować wyrazy z fonemów, dzieci stosują przejściowo różne ułatwienia. Może być na przykład tak, że samogłoski są wiernie odtwarzane, ale wszystkie miejsca na spółgłoski wypełnione zostają przez jedną głoskę, na przykład „m”. Dziecko mówi „momem” zamiast „smoczek”. Inne dzieci radzą sobie tak, że np. wszystkie wyrazy na literę „p” realizują w taki sam sposób. Piesek to „pa”, ptaszek to też „pa”. Wiele jest takich indywidualnych strategii (...). Droga do słowa, rozmowa z Magdaleną Smoczyńską („Polityka. Niezbędnik Inteligenta” 11/2012, s.48-49).
        1.8. U. Przeczytaj poniższy tekst i odpowiedz na pytanie: czy z literatury lub filmów znasz inne pomysły na komunikowanie się z istotami pozaziemskimi? Jeśli tak, to krótko je zreferuj. Lingua cosmica Nie ma pewności, kiedy padły pierwsze konkretne propozycje nawiązania kontaktu z mieszkańcami innych planet. Carlowi Friedrichowi Gaussowi, niemieckiemu uczonemu wielu talentów, przypisuje się na przykład pomysł, by w syberyjskiej tundrze uprawiać, dosłownie, figury geometryczne. Drzewa i zboże sadzone tak, by utworzyły ilustrację twierdzenia Pitagorasa (trójkąt i trzy prostokąty), miałyby dawać dobrze widoczne z kosmosu świadectwo naszego istnienia oraz inteligencji. Podobnych propozycji było co najmniej kilka – większość z nich przywodziła na myśl rysunki na peruwiańskim płaskowyżu Nasca (...). Sposób myślenia o komunikacji z kosmitami zmienił raz na zawsze artykuł opublikowany w tygodniku „Nature” jesienią 1959 r. Włoski fizyk cząstek elementarnych Giuseppe Cocconi i jego amerykański kolega Philip Morrison zaproponowali, by ewentualne kontakty prowadzić na falach radiowych – o częstości 1420 MHz. Karol Jałochowski Węgrzy z Kosmosu („Polityka. Niezbędnik Inteligenta” 11/2012, s. 105).
        Od autora Podstawową jednostką komunikacji językowej jest akt komunikacji, czyli użycie języka do porozumiewania się, czynność mówienia lub pisania wraz z intencją (zamiarem) nadawcy. Do składników aktu komunikacji językowej (warunków współtworzących zdarzenie komunika
      - (3)
        cyjne) zaliczamy: nadawcę, odbiorcę, kontakt, kod, komunikat i kontekst. Nadawca to osoba wypowiadająca tekst, ale również jego twórca, czyli autor lub redaktor. Kiedy opowiadamy znajomym o naszych przygodach wakacyjnych, jednocześnie tworzymy i przekazujemy wypowiedź. Zdarzają się jednak bardzo skomplikowane sytuacje, w których zauważamy „rozwarstwienie” nadawcy. Na przykład nadawcami wiadomości składającej się na serwis informacyjny emitowany w telewizji są: 1) prezenter odczytujący tekst, 2) dziennikarz tworzący informację, 3) redaktor korygujący tekst pod względem językowym, 4) agencja informacyjna udostępniająca wiadomość,
        5) w końcu możemy też mówić o nadawcy instytucjonalnym, czyli kanale telewizyjnym, który nadał ten serwis informacyjny.W przypadku niektórych tekstów możemy też wyróżnić nadawcę pierwotnego i wtórnego, który ten tekst powtarza. Z taką sytuacją mamy do czynienia np. w modlitwie. Liczna grupa ludzi wypowiada jej tekst, który został napisany nawet kilkadziesiąt lub kilkaset lat wcześniej. Niedopuszczalne jest jednak reprodukowanie (powtarzanie) cudzego tekstu i opatrywanie go własnym nazwiskiem. Taką sytuację – naganną z punktu widzenia etyki oraz niedopuszczalną i karaną z punktu widzenia prawa – nazywamy plagiatem. Warto pamiętać, że we współczesnych czasach daleko posuniętej cyfryzacji, sprawnie działających wyszukiwarek internetowych i skutecznych programów antyplagiatowych, wykrycie plagiatu jest stosunkowo proste. Nie warto więc posuwać się do tego procederu, w ten sposób ryzykując swoją przyszłości i dobre imię. Nie oznacza to oczywiście, że nie możemy sięgać do cudzych tekstów. Wręcz przeciwnie – powinniśmy jednak traktować je jako źródło wiedzy oraz inspiracji i nie wstydzić się przywoływania ich w przypisach i bibliografii.
        Warto dodać, że nadawcą wypowiedzi może być jedna osoba (nadawca indywidualny) lub grupa osób (nadawca zbiorowy). Ta druga kategoria uwidacznia się w takich gatunkach, jak list otwarty lub memoriał. Czasami autor tekstu ukrywa swoją tożsamość pod pseudonimem (np. Aleksander Głowacki znany jest jako Bolesław Prus) albo nie zdradza jej w żaden sposób – wówczas nazywamy go anonimowym. Dotychczasowe spostrzeżenia na temat nadawcy obrazują poniższe wykresy.
        :explode:[89524]:explode:
        Odbiorca to osoba (odbiorca indywidualny) lub grupa osób (odbiorca zbiorowy), które odbierają komunikat przekazywany przez nadawcę. Zamierzonego przez nadawcę odbiorcę, czyli takiego, do którego nadawca świadomie kieruje komunikat, nazywamy adresatem. Pojęcie adresata jest zatem węższe od pojęcia odbiorcy. Czasami jednak wypowiedź trafia do osób, dla których nie jest przeznaczona. Z taką sytuacją mamy do czynienia np. w przypadku podsłuchu. Cechy odbiorcy, a także liczebność grupy, na którą składają się odbiorcy, przesądzają o formie komunikatu. Tę samą treść inaczej wyrazimy w stosunku do nauczyciela, rodzica, kolegi, a inaczej, kierując ją do kilkusetosobowego grona audytorium wykładu lub wielomilionowej widowni telewizyjnej. W tym ostatnim przypadku możemy mówić o odbiorcy masowym, charakterystycznym dla komunikacji medialnej, która ma miejsce w prasie, radiu, telewizji czy internecie. Umiejętność dostosowania komunikatu do właściwości odbiorcy jest niezbędna w komunikacji, a brak kompetencji w tym zakresie staje się przyczyną błędów stylistycznych i rozmaitych nieporozumień. Warto pamiętać, że nadawca i odbiorca mogą wymieniać się swoimi rolami, co obserwujemy np. w rozmowie, czyli w sytuacji dialogu. Taki charakter coraz częściej ma też komunikacja medialna, zwłaszcza internetowa, co przejawia się m.in.
      - (4)
        w tym, że odbiorca jakiegoś tekstu może go skomentować, w ten sposób przyjmując rolę nadawcy. Powyższe wiadomości na temat odbiorcy można zaprezentowane na następujących wykresach.
        :explode:[89524]:explode:
        Aby komunikacja była udana, między nadawcą a odbiorcą musi wytworzyć się kontakt psychiczny, co oznacza, że obaj muszą mieć wolę współdziałania. Ważne jest też, by w komunikacji mówionej nadawca nawiązał i utrzymywał z odbiorcą kontakt fizyczny, czyli wzrokowy i/lub słuchowy. Niedopuszczalne jest, by mówiący przez całą swoją wypowiedź patrzył w podłogę, w sufit lub w dal. Komunikacja nie będzie też udana, gdy odbiorca na przykład pod wpływem czynników zewnętrznych, takich jak hałas lub ciemność, nie będzie mógł usłyszeć lub odczytać przekazywanej przez nadawcę treści. Komunikat to treść przekazywana odbiorcy przez nadawcę. Komunikat musi być o czymś, czyli ważne jest, by miał odniesienie do jakiejś rzeczywistości, by był osadzony w kontekście. Wypowiedź musi się przecież odnosić do pojęć i wartości wspólnych nadawcy i odbiorcy, musi być osadzona w określonym miejscu i czasie, a więc w konkretnej sytuacji komunikacyjnej. Dzięki temu część informacji można pominąć, ponieważ sugeruje je sytuacja. Warto dodać, że komunikat jest przekazywany przez nadawcę do odbiorcy kanałem komunikacyjnym: wzrokowym (np. artykuły zamieszczane w prasie, publikacje książkowe, komunikacja przy użyciu języka migowego), słuchowym (audycje radiowe), wzrokowo-słuchowym (np. program telewizyjny, rozmowa z sugestywną gestykulacją) oraz dotykowym (alfabet Braille`a). Każdy komunikat musi być sformułowany w jakimś języku, a więc jego tworzywem jest konkretny kod. Jak wspominaliśmy wcześniej, wyróżniamy kody werbalne, czyli językowe (ich podstawą są słowa) oraz kody pozawerbalane, wśród których najważniejsze to: a) kod kinezyczny, czyli gesty, położenie i ruchy naszego ciała, b) kod prozodyczny, czyli ton głosu, jego siła, intonacja, c) kod proksemiczny, czyli odległość między mówiącym a słuchającym, d) kod graficzny, na który składają się emotikony, charakter pisma, rodzaj i wielkość zastosowanej czcionki. Więcej na ten temat dowiesz się podczas lekcji: „Pojęcie znaków i systemu znaków...” oraz „Ewolucja modelu komunikacji...”.
        Omówione wyżej składniki aktu komunikacji tworzą model komunikacji językowej, którego autorem jest Roman Jakobson. Jego propozycja została opublikowana w 1960 roku w książce „Poetyka w świetle językoznawstwa” i przybiera formę poniższego schematu. WOMI Wykres Kontekst Komunikat Nadawca Odbiorca Kontakt Kod
        Przedstawiona tu propozycja, choć najbardziej rozpowszechniona, nie jest jedyna. Autorzy innych, znanych modeli komunikacji to: Bühler, Lasswell (eksponujący perswazyjność komunikacji), Schram (zwracający uwagę na sprzężenie zwrotne w komunikacji), Shannon i Weaver (akcentujący rolę szumów, czyli zakłóceń w porozumiewaniu się, uniemożliwiających zrozumienie nadawcy przez odbiorcę – mogą to być zakłócenia zewnętrzne, np. hałas, lub wewnętrzne, np. przeżycia), McCombs i Show (którzy uwzględnili sytuację komunikowania sie w mediach).
        2.1 Omów problem „rozwarstwienia” nadawcy na przykładzie: a) dowolnego tekstu literackiego, b) wybranej reklamy emitowanej w telewizji, w której występuje znany aktor.
        2.2. Wyjaśnij różnicę między nadawcą pierwotnym a nadawcą wtórnym na przykładzie tekstu Biblii. 2.3. Podaj przykłady tekstów literackich, których nadawca (autor) jest anonimowy. 2.4. Omów sytuację (inną niż podsłuch), w której komunikat trafia do niezamierzonego odbiorcy.
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        Określ sytuację, w któr
      - (5)
        ej użyjesz poniższych formuł podziękowań, i podaj przykład odbiorcy, do którego możesz je skierować. Bóg zapłać, składam podziękowania, kieruję wyrazy wdzięczności, jestem bardzo wdzięczny/wdzięczna, serdecznie dziękuję, wielkie podziękowania, jestem niezmiernie zobowiązana/zobowiązany, szalenie dziękuję, dziękuję, dzięki, dzienks, thanks,
        :explode:[89524]:explode:
        Zgromadź jak najwięcej wyrażeń, które pomogą ci nawiązać kontakt z rozmówcą w sytuacji, kiedy masz wrażenie, że „mówisz, jak do ściany”, np. Czy ty mnie słuchasz?
        2.12. [Praca w parach] Porozmawiajcie o roli gestykulacji w komunikowaniu, odpowiadając na poniższe pytania.
        
        Jakie treści i emocje ludzie wyrażają gestami za pomocą rąk?
        
        Które z tych gestów świadczą o pozytywnych, a które o negatywnych emocjach?
        
        Które z nich są niegrzeczne?
        :explode:[89524]:explode:
        2.14. Przeczytaj fragmenty zamieszczonego w „Polityce” (i opublikowanego w internecie pod adresem: ) artykułu pt. Wakacje ze zwierzętami, którego autorem jest prof. Jerzy Axer – filolog klasyczny i kulturoznawca. Zapoznaj się ze zdaniami znajdującymi się pod artykułem i zaznacz P (jeśli zdanie jest prawdziwe) lub F (jeśli zdanie jest fałszywe). Jerzy Axer Wakacje ze zwierzętami (fragmenty) Należę do pokolenia, które do późnej dojrzałości żyło w systemie sowieckim sztucznie podtrzymującym w naszej części Europy XIX-wieczne hasła walki człowieka z przyrodą. (...) Chęć rozmawiania ze zwierzętami była moim najwcześniejszym – i pozostała najsilniejszym – pragnieniem. Doktor Dolittle, którego poznałem z głośnej lektury Matki, zanim nauczyłem się czytać, stał się od razu niedościgłym wzorem. Rozbudził nadzieję, że można rozumieć, co mówią zwierzęta, i wiarę w to, że można zostać przez nie zaakceptowanym. Odkąd pamiętam, starałem się, jak mogłem, o nawiązanie takiego kontaktu. Ogrody zoologiczne wydawały mi się bramą do zaczarowanego Królestwa Zwierząt. Były w świecie zewnętrznym odpowiednikiem Domu. (...) Wbrew opiniom wielu widzę w nich nie więzienia dla zwierząt, lecz przestrzeń publiczną, w której nasza kultura zdaje jeden z najważniejszych testów – test na dojrzałość społeczności miasta do odpowiedzialnych i niepozbawionych empatii relacji ze zwierzętami. (...) Uczeni zajmujący się retoryką coraz częściej składają wizyty w Królestwie Zwierząt. George A. Kennedy w podręczniku „Comparative Rhetoric” poświęcił pierwszy rozdział retoryce zwierząt społecznych, traktując to jako właściwe wprowadzenie do rozważań o historii języka ludzkiego i retoryki dawnych społeczeństw, z grecko-rzymskim włącznie. (...) Poczucie pokrewieństwa z małpami zaczyna być dość powszechne. Od czasu przełomowych prac Jane Goodall o życiu społecznym szympansów nasza wrażliwość zmienia się szybko. Dotyczy to zarówno obcowania z nimi w ogrodach zoologicznych, jak też coraz szerszego zainteresowania postępem badań nad naczelnymi prowadzonych w wolnej przyrodzie. Rośnie pragnienie nawiązania jak najbliższego kontaktu, oczekiwanie na przemianę naczelnych z Obcych w Innych, z nadzieją na autentyczny dialog. Domy goryli, szympansów i orangutanów w ogrodach zoologicznych stają się swoistymi rozmównicami, w których rodziny ludzkie spotykają się z rodzinami małpimi. Coraz częściej widać, jak bardzo zadowoleni wychodzą ludzie z takich spotkań. (...) Dane nam jest (...) od blisko 10 lat – mnie i mojej żonie Annie – spędzać kilka tygodni rocznie w towarzystwie zupełnie dzikich małp. (...) W bezpośrednim sąsiedztwie żyje około 50 pawianów i dobrze ponad sto koczkodanów białogardłych, gromady werwet (odmiana koczkodanów z czarnymi twarz
      - (6)
        ami), kilka rodzin gerez, a także kilkanaście klanów nocnych galago. Przychodzą one po drzewach na nasz balkon, cztery metry nad ziemią, siedzimy razem godzinami, wchodząc z każdym rokiem w coraz bliższe relacje. Przekazują z pokolenia na pokolenie wiedzę o tym, że z nami „można się dogadać”. Młodsze pawiany składają nam skomplikowany ukłon, fachowo nazywany social presentation i należny członkom stada stojącym wyżej w hierarchii. Oto przepis na taki ukłon: odwrócić się tyłem, ogon skierować na prawo, pysk na lewo i dygnąć, uginając wszystkie cztery łapy. Jeśli potrafimy odpowiednio na to zareagować (na przykład mówiąc ciepło: Doceniamy, doceniamy – może być po polsku), wtedy może pawian powróci następnego wieczoru, żeby znowu trochę z nami pobyć. Dorosłe małpy kładą się obok nas na fotelach i w zamyśleniu popluwają łupinami nasion zgromadzonych w policzkach. Jesteśmy Inni, ale nie Obcy, z innego gatunku, ale akceptowani. Okazujemy sobie nawzajem sympatię i tolerancję. Natomiast w kontaktach z koczkodanami przekroczyliśmy kolejną granicę. Stado uznało nas za Swoich. Iskają nas i same pozwalają się iskać; zajęte matki przyprowadzają dzieci i zostawiają pod naszą opieką. Uczymy się nawzajem swoich zabaw: w łapki i w berka. Młody, ambitny samczyk lokuje się na gzymsie i obrzuca kamykami po równo swoich krewnych i nas, sprawdzając szansę awansu w grupie. Samiec przywódca odpoczywa w naszym towarzystwie od obowiązków wobec stada; zdarza się, że po pół godzinie wspólnej kontemplacji losu samca alfa kładzie mi łapę na ramieniu gestem oznaczającym wspólnotę doświadczeń. Mała nocna małpka galago, przypominająca dużą wiewiórkę, wygraża nam, używając języka gestów swojego plemienia, tzn. podnosząc wyprężone lewe ramię z zaciśniętą pięścią i lewą tylną nogę, jeśli spóźniamy się na wieczorne spotkanie. Gerezy, które według podręczników nie schodzą nigdy z drzew, jak czarne kule z rozwianą białą grzywą turlają się po ścieżkach pod nasze nogi. Werwety, przechodząc przez ogród hotelowy, obsiadają nas kołem, aby uzgodnić plan kolejnej rabunkowej wyprawy. To miejsce w kenijskim buszu spełnia wszystkie warunki locus amoenus – miejsca błogosławionego. (...) Jak widać po moim doświadczeniu, każdy z nas może doznać tego, co jeszcze ćwierć wieku temu było dane tylko nielicznym pionierom przełamywania granicy między człowiekiem i naczelnymi. To znak, że współbycie ze zwierzętami jest możliwe.
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        2.16. U. Podaj po jednym przykładzie każdego rodzaju pseudonimu z zadania 2.15.
        2.17. U. Wyobraź sobie, że chcesz podpisać tekst, którego jesteś autorem, używając ananimu. Jak będzie on brzmiał?
  - - - (1)
        Wskaźniki, ikony, symbole
        Od autora
        :explode:[89524]:explode:
        
        odsyła do myśli o niebezpieczeństwie, która sprawia, że ludzie się zatrzymują.
        Co ciekawe, znaki mogą nas odsyłać do innych obiektów czy zjawisk na trzy sposoby. Z tego powodu dzielimy je na: wskaźniki (indeksy), ikony i symbole. Znaki-wskaźniki odsyłają nas do czegoś innego w sposób bezpośredni i naturalny. Najczęściej są one po prostu z tym czymś w bliskości (przestrzennej, czasowej) lub w relacji przyczyny i skutku. Oto przykłady kilku wskaźników: Dym z komina wskazuje na ogień (dym i ogień są w tym samym czasie) Spalona trawa wskazuje na pożar (pożar był przyczyną spalonej trawy) Pukanie do drzwi wskazuje osobę, która za nimi stoi (odgłos pukania, który słyszymy, i gościa dzielą tylko drzwi). We wszystkich tych przypadkach zarówno znak, jak i zjawisko, do którego on odsyła, znajdują się w bliskości przestrzennej, czasowej lub w relacji przyczyna-skutek.
        Znaki ikoniczne odsyłają nas do czegoś, bo to coś przypominają kształtem lub wewnętrzną budową (strukturą). A zatem: fotografia człowieka jest ikoną (obrazem) fotografowanej osoby rysunek mężczyzny na drzwiach WC jest ikoną (obrazem) typowego mężczyzny
        Wyraz „kukuryku” jest ikoną (obrazem) dźwięku wydawanego przez koguta. Ostatni przykład pokazuje, że znaki ikony nie zawsze są wizualne (por. takie ikony: łup, bęc, chrum, kwik, klik itp.). Ikony nie są znakami naturalnymi, tylko umownymi. To znaki umowne najczęściej biorą udział w procesie komunikacji i zawsze wymagają nadawcy, który chce komuś coś zakomunikować. Jeszcze bardziej umowne są znaki symbole – w tym wypadku umowa między ludźmi jest zupełnie arbitralna. Oto kilka przykładów znaków-symboli: Wyraz „dom” jest symbolem (znakiem umownym) rzeczywistego budynku Trójkątny kształt jest symbolem ostrzegawczych znaków drogowych. Co ciekawe, funkcja wskaźnika, ikony i symbolu może współwystępować w jednym znaku. Na przykład znak drogowy:
        
        jest wskaźnikiem zakrętu w prawo, bo za znakiem droga rzeczywiście zakręci,
        
        jest też symbolem ostrzeżenia, ponieważ ludzie umówili się, że będą komunikować niebezpieczeństwo dla szybko jadących samochodów kształtem trójkątnym i żółtym tłem (a nie w inny sposób),
        
        jest wreszcie ikoną, ponieważ zawiera bardzo schematyczny obraz zakręcającej drogi. Podobnie jest z pukaniem do drzwi. Wiemy już, że pukanie jest wskaźnikiem osoby, która za drzwiami stoi. Ale jest to też znak symboliczny o znaczeniu ‘czy możesz otworzyć drzwi?’. Jest to znak umowny i do tego arbitralny, ponieważ w drzwi moglibyśmy też drapać (jak psy i koty) lub moglibyśmy je pocierać. Ciekawie znak ‘czy możesz otworzyć drzwi?’ wygląda w komunikacji osób głuchych. Służy do tego sygnał świetlny (miganie światłem, a nawet specjalne dzwonki świetlne).
        Oto schemat, który podsumowuje naszą klasyfikację znaków:
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        Kody Zbiór znaków oraz zasady ich łączenia i używania nazywamy kodem. Niektóre kody mogą być bardzo proste. Na przykład kod świateł ulicznych ma trzy znaki (zielone – pomarańczowe – czerwone) i trzy proste reguły ich używania (znaki zmieniają się w kolejności, wszystkie są wyłączone lub tylko miga pomarańczowe). O wiele bardziej skomplikowany jest kod ubraniowy (o ile ktoś się ubiera, świadomie coś komunikując). Gdybyśmy sposób komponowania ubrania porównali do ludzkiego języka, to okaże się, że ten kod ma już trzy „części mowy” (ubranie od pasa w górę, ubranie od pasa w dół, buty) i bardzo skomplikowane reguły (np. reguła dopasowania ubrania do pogody, dopasowania garderoby pod względem koloru, mate
      - (2)
        riału itp.). Ba, istnieje w nim nawet – jak w języku – moda! Niektóre kody są bardzo skomplikowane – dzięki temu pozwalają komunikować się ludziom na każdy temat. Takie kody nazywamy językami. Kod-język zawiera w sobie różnego rodzaju znaki, np. morfemy, wyrazy i zdania, i jest umowny (częściowo ikoniczny, głównie arbitralny). Aby zrozumieć, na czym polega umowny charakter języka, wystarczy zdać sobie sprawę z tego, że dany element znaczący w różnych językach może mieć inne znaczenie (czyli inną treść oznaczaną), np. znak C oznacza inną głoskę i literę w języku polskim, a inną w języku angielskim. Poza tym dana treść oznaczana może być wyrażana za pomocą innych znaków (innej formy oznaczającej) w różnych językach, np.:
        :explode:[89524]:explode:
        W 1972 roku naukowcy z NASA wpadli na dość dziwny pomysł. Postanowili wysłać w kosmos pozłacaną płytkę z informacją o ludziach i ich planecie. Obraz ten stał się niemal natychmiast przedmiotem wielkiej krytyki. Obejrzyj dokładnie ten rysunek, a następnie wykonaj kilka zadań:
        :explode:[89524]:explode:
        Rysunek jest głównie znakiem ikonicznym. Czy widzisz jednak na nim jakieś wskaźniki i symbole?
        
        Czego znakiem miałyby być: Nagość mężczyzny i kobiety Podniesiona ręka mężczyzny Opuszczone ręce kobiety Odchylona noga kobiety Umieszczenie rysunku jakiegoś obiektu za plecami mężczyzny i kobiety Czy każdy z tych znaków był przez autora zamierzony? ]
        
        Odszukaj w internecie informacje o tym rysunku. Co chcieli zakomunikować autorzy? Jakie zarzuty podnosili krytycy?
        
        Gdybyśmy mieli taką informację wysłać w formie listu, jak brzmiałaby jego treść? Spróbujcie „przetłumaczyć” obrazek NASA na język polski. Pamiętajcie o formie listu.
        Do nauczyciela Zadanie czwarte można wykorzystać do dyskusji naukowo-światopoglądowej (dyskusja: jakie są szanse, że istnieje pozaziemska cywilizacja?) lub na lekcji o literaturze fantastycznonaukowej (por. S. Lem). Warto też zwrócić uwagę na konwencje gatunkowe listu.
        Czy podane znaki: człowiek mówiący zachrypniętym głosem, płacz nastolatki, emotikony, zinterpretujesz jako intencjonalne (celowo nadawane)? Wyjaśnij swoje stanowisko i uzasadnij ewentualne wątpliwości. Kody, których nie widać
        Od autora Komunikując się, wykorzystujemy różne systemy znaków. Niektóre z nich nie są tak jednoznacznie i oczywiste jak ludzka mowa. Kody takie nazywamy niewerbalnymi, najważniejsze zaś z nich to kody: kinezyczny, prozodyczny, proksemiczny, sytuacyjny, które mają szczególne znaczenie w komunikacji bezpośredniej, a także kod kulturowy – ważny w kontaktach międzykulturowych. Kod kinezyczny to gesty i mimika (np. w naszej kulturze ruch głowy z prawej strony do lewej i z lewej do prawej oznacza przeczenie, a zmarszczone brwi – mogą oznaczać gniew lub zamyślenie). Kod prozodyczny, zwany inaczej kodem intonacyjnym lub parajęzykiem, pozwala nam wyrażać rozmaite uczucia, emocje – na przykład za pomocą akcentu wyrazowego, siły, głośności i tempa mówienia, tonu, modulacji, wysokości i barwy głosu. Kod proksemiczny nadaje znaczenie przestrzeni w komunikacji – liczą się tu np. odległości między nadawcą a odbiorcą. Im komunikacja bardziej formalna, tym odległość między uczestnikami rozmowy większa. W naszej kulturze - najdłuższy dystans dzieli nadawcę od odbiorcy w sytuacjach publicznych (ponad 3,5 metra), ale zmniejsza się on w sytuacjach społecznych, zawodowych (od 1,2 do 3,5 metra) i prywatnych, czyli osobistych (od 50 cm do 1,2 metra). Najmniejsza odległość charakterystyczna jest dla strefy intymnej (od kilkunastu centymetrów do pół metra). Kod sytuacyjny zaś
      - (3)
        bardzo pomaga w interpretacji wypowiedzi, ponieważ część informacji wynika z sytuacyjnych uwarunkowań wypowiedzi i nadawca nie musi ich werbalizować, np. kiedy dziecko stłucze szklankę na oczach rodzica, mówi: „Przepraszam”. Ze słów komunikatu nie wynika wprawdzie, za co przeprasza, ale sytuacja sugeruje, że pełna wersja zdania brzmi: „Przepraszam, że zbiłem szklankę”. Warto dodać, że wymienione kody pozawerbalne mogą towarzyszyć komunikacji werbalnej lub pełnić funkcje samodzielnych aktów komunikacji. Kod kulturowy natomiast wspomaga zarówno wypowiedzi ustne, jak i pisemne. Pojmujemy go jako system symboli, wartości i przekonań charakterystycznych dla konkretnej społeczności, np. tekst „ostatnie pożegnanie” umieszczony na szarfie przy wiązance kwiatów wśród osób komunikujących się w języku polskim wywołuje skojarzenia z pogrzebem, a nie na przykład pożegnaniem pary zakochanych na dworcu kolejowym. To wyrażenie dosłownie przetłumaczone na inne języki nie musi już wywoływać takich skojarzeń. Podobnie wyrażenie „okrągły stół” Polacy odczytują w kontekście wydarzeń 1989 roku, a Anglicy łączą z historią rycerzy króla Artura.
        :explode:[89524]:explode:
        Kody graficzne Warto jeszcze kilka słów poświęcić kodom graficznym, wśród których najważniejsze jest pismo, definiowane jako system znaków służących utrwalaniu mowy. Najpopularniejszym systemem znaków wyspecjalizowanych do zapisywania mowy jest alfabet. Obecnie na świecie ludzie posługują się różnymi alfabetami, np. użytkownicy języka polskiego, podobnie jak mieszkańcy większości krajów europejskich korzystają z systemu znaków opartych na alfabecie łacińskim. Aby odzwierciedlić w piśmie wszystkie dźwięki naszego języka musimy litery łączyć ze znakami diakrytycznymi, czyli kreskami (np. ś, ń, ó), kropkami (ż) i „ogonkami” (ą, ę). Poniżej zestaw liter służących do zapisu języka polskiego.
        :explode:[89524]:explode:
        Duża część mieszkańców XXI-wiecznej Europy (np. Bułgarzy, Macedończycy, Rosjanie, Ukraińcy) posługuje się natomiast współczesną, uproszczoną wersją cyrylicy, a ta z kolei powstała w wyniku przekształcenia głagolicy (najstarszego alfabetu Słowian, stworzonego przez Cyryla). Oto znaki współczesnego alfabetu rosyjskiego.
        :explode:[89524]:explode:
        Alfabet nie jest jedynym kodem graficznym wykorzystywanym w komunikacji. Dużą popularność, zwłaszcza w esemesach i e-mailach zdobyły emotikony. Przytoczmy fragment artykułu Cezarego Kowandy, wyjaśniającego, jaka jest geneza tych „komunikatów w obrazku”.
        Był 19 września 1982 r., godz. 11.44. W tym momencie narodziły się dwa najsłynniejsze emotikony, czyli kombinacje znaków wyrażających emocje w sieci. Ojcem okazał się Scott Elliott Fahlman, choć wówczas z pewnością nie zdawał sobie sprawy ze znaczenia krótkiego wpisu w grupie dyskusyjnej. Uczestnicy tej preinternetowej rozmowy zastanawiali się, jak wyróżnić post (wpis) nie całkiem serio, aby czytający od razu mógł oddzielić propozycje poważne od tych rzucanych dla rozluźnienia atmosfery. Inni chcieli opatrywać takie wpisy znakiem &albo #. Fahlman zaproponował kombinację :-). Zaraz jednak dodał, że chyba lepiej zaznaczać tylko te poważne, bo przecież jest ich zdecydowanie mniej. One mogłyby wyróżnić się ciągiem znaków :-(. I na tym stanęło. Dziś trudno sobie wyobrazić Internet bez licznych emotikonów. C. Kowanda, Komunikat w obrazku, („Polityka. Niezbędnik Inteligenta” 11/2012, s. 101).
        Do zrobienia 2 2.1. Wypowiadając zdanie Dziś wieczorem Cię odwiedzę, zastosuj taką intonację, by wyrażało ono: a) obietnicę, b) groźbę, c) wątpliwość, d) błaganie.
        2.2. Zastanów się, jak używając kodów pozawer
      - (4)
        balnych (głównie kinezycznego, proksemicznego i kulturowego), możesz wyrazić następujące treści: a) Bardzo Cię lubię. b) Podobasz mi się. c) Bardzo Cię proszę.
        :explode:[89524]:explode:
        Zgromadź jak najwięcej frazeologizmów z wyrazem „wilk” i powiedz, jakie wyobrażenia o tym zwierzęciu składają się na kod kulturowy języka polskiego.
        Przeanalizuj esemesy, e-maile i internetowe rozmowy, których jesteś nadawcą lub odbiorcą, a następnie odpowiedz na poniższe pytania.
        
        Za pomocą jakich znaków graficznych nadawcy kierowanych do Ciebie SMS-ów wyrażają emocje?
        
        Czy wszystkie stosowane przez nich znaki są dla Ciebie zrozumiałe?
        
        Jakich elementów pozawerbalnych najczęściej używasz dla wyrażenia ekspresji?
    - - (1)
        Zamiast mowy?
        Gdy komunikacja językowa w wersji mówionej lub pisanej, wykorzystująca opisane przez nas wcześniej kody jest niemożliwa lub utrudniona, wówczas stosuje się inne systemy. Wymieńmy je i krótko scharakteryzujmy.
        
        Kod Morse’a – to system znaków stworzony w 1840 przez Samuela Morse’a i Alfreda Vaila. Litery alfabetu, cyfry i inne znaki prezentowane są za pomocą różnych kombinacji kresek i kropek. Tym pierwszym odpowiadają sygnały długie, tym drugim – krótkie. Sygnały mogą mieć charakter dźwięków, błysków światła lub impulsów elektrycznych. Omawiany kod wykorzystuje zatem kanał wzrokowy lub słuchowy. Poniższa tabela prezentuje kod Morse`a.
        :explode:[89524]:explode:
        
        Alfabet Braillea, uczącego się w Paryżu, jest kombinacja sześciu wypukłych punków ustawionych w dwóch kolumnach (w każdej kolumnie po 3 punkty). Każdej literze i cyfrze odpowiada inna kombinacja punktów, np. literę A tworzy tylko jeden punkt (kolumna lewa, pierwszy wers), a literę P – kombinacja czterech punktów. Wynalazek Braille`a umożliwił niewidomym czytanie książek.
        
        Język migany i alfabet palcowy składa się ze znaków migowych i tzw. daktylogramów, czyli znaków odpowiadających poszczególnym literom alfabetu języka, którymi naśladuje się wypowiedzi w języku polskim. W każdej kulturze osoby słyszące próbują nauczyć osoby głuche języka fonicznego. W tym celu wymyślony został właśnie język migany (w Polsce w latach 60. XX wieku, nazywamy go SJM – systemem językowo-migowym). Tymczasem głusi około 200 lat temu wytworzyli swój własny język, którym się porozumiewają w sposób naturalny – język migowy (w Polsce – Polski Język Migowy). Trzeba wyraźnie oddzielić te dwa sposoby komunikacji. Języka migowego uczą się głuche dzieci od swoich rodziców, językiem miganym mogą się posługiwać głównie osoby, które wcześniej poznały polską gramatykę. Język migany jest więc miganą odmianą polszczyzny. Język migowy zaś – naturalnym językiem głuchych – językiem o odrębnej gramatyce. Jak je od siebie odróżnić? Rzecz nie jest łatwa, ale najważniejsza różnica dotyczy zachowania ust. W języku miganym pokazuje się znaki rękoma i równocześnie mówi po polsku. W języku migowym nie da się migać i mówić po polsku, bo to dwie różne gramatyki.
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        [Praca w parach] Przed wykonaniem zadania w parach – pracujcie w domu indywidualnie. Najpierw zgromadźcie pięć opakowań po lekach, na których nazwy zapisane są również alfabetem Braillea, spróbujcie odszyfrować nazwy leków.
        Na podstawie poniższego fragmentu artykułu sformułuj wypowiedź (składającą się z około 50 słów) na temat wad i zalet alfabetu Brailleego Pottera (250 stron w czarnym druku) to 4 tomy, druga – 5, a trzecia – 9 tomów. „Ulisses” Jamesa Joyce`a w wersji, jaką znamy z księgarni, ma 780 stron; niewidomi muszą przebrnąć przez 11 tomów, które ważą 15 kg. Ale są inne przyjemności, z których można korzystać: oznakowane brajlem kości do gry, domino, kostka Rubika, warcaby, szachy, mapy i przewodniki.” [Paweł Walewski, Litery spod opuszek, „Polityka. Niezbędnik Inteligenta” 2012 nr 11, s. 56]
        3.5. [Praca w parach] Wykorzystując latarkę i kod Morse`a, nadaj koledze komunikat – niech będzie nim dowolny frazeologizm pochodzenia antycznego, np. stajnia Augiasza lub pięta Achillesa. Po wykonaniu zadania zamieńcie się rolami.
        U. Odszukaj w internecie stronę Pracowni Lingwistyki Migowej. Zbierz dodatkowe informacje o języku migowym. Obejrzyj kilka dowolnych filmów i spróbuj ustalić, jak się miga znak
      - (2)
        „polski język migowy”. Do nauczyciela:
        [Praca w parach] Przeczytajcie poniższy tekst i potraktujcie go jako pretekst do rozmowy na temat roli gestykulacji w codziennym życiu. Zastanówcie się, w jakich sytuacjach posługujecie się gestami i które z nich wykorzystujecie najczęściej.
        Krystyna Jarząbek Życie w milczeniu
        W codziennych kontaktach umowne gesty odgrywają rolę skromną: po prostu towarzyszą mowie. W niektórych społecznościach gestykulacja stanowi jednak czasem główną bądź jedyną formę komunikacji. Bywa tak wówczas, gdy ich członkowie muszą z pewnych przyczyn zrezygnować z pośrednictwa mowy. Tak właśnie dzieje się wśród mnichów trapistów. W wielu wypadkach systemu skonwencjonalizowanych gestów musiały używać plemiona indiańskie, żyjące na preriach Ameryki Północnej, mówiły bowiem tak licznymi językami i dialektami, że często nawet ludy sąsiadujące ze sobą nie mogły się porozumieć. Ten bezsłowny język prerii jeszcze niezupełnie został zapomniany. Na całkowite wymarcie nie pozwalają mu nieliczni, starzy już Indianie i uczeni interesujący się ich kulturą. Swoisty język ciała, głównie rąk, bywał w przeszłości przydatny plemionom łowieckim, żyjącym w Australii. Wynikało to z tego, że gesty były dobrze widoczne podczas polowań na otwartej przestrzeni. (...) Wśród niektórych plemion australijskich panuje ponadto zwyczaj, który zmusza kobiety do milczenia przez długi czas po stracie męża bądź bliskich im mężczyzn. Nabywają one wówczas takiej wprawy w "konwersacji" prowadzonej za pomocą rąk, że często nie chcą z niej zrezygnować nawet wtedy, gdy nic ich już do tego nie zmusza. (...) Najbardziej charakterystyczną cechą reguły trapistów jest życie we wspólnocie. Oznacza to, że wszyscy zakonnicy, zarówno kapłani, jak i niemający święceń bracia zakonni, tworzą jedną wspólną rodzinę. Zawsze są razem: razem wychodzą do pracy, razem modlą się i śpiewają w kościele, razem czytają i spożywają posiłki. (...) Mimo wspólnego życia, każdy trapista podobny jest do pustelnika wskutek obowiązku zachowania milczenia. (...) Nie oznacza to, że nigdy i do nikogo nie wolno im się odzywać. Mówią podczas spowiedzi. Mogą też rozmawiać ze swoimi przełożonymi: opatem, przeorem lub tak zwanym kierownikiem duchowym. (...) Na wymianę myśli dotyczącą spraw osobistych trzeba mieć za każdym razem pozwolenie, które jest udzielane bardzo oszczędnie. (...) Zasada milczenia obowiązuje trapistów od kilkuset lat do dziś. Dlatego funkcję mowy przejął w ich życiu system umownych gestów. Zdaniem badaczy system ten liczy ponad 1300 gestów, z których 500 używa się najczęściej. Mnisi radzą sobie z nimi ponoć równie łatwo, jak ludzie z rozmową. W bezgłośnym języku trapistów występują przede wszystkim znaki ideograficzne, odpowiadające różnym pojęciom. I tak, na przykład, znak krzyża towarzyszący przebieraniu palcami oznacza procesję, a rozłożone ręce i wskazywanie na drzewo to stół. Aby wyrazić określenie opat, trapista wykonuje kciukiem prawej ręki mały znak krzyża na piersi, a chcąc bezgłośnie "powiedzieć" przeor pokazuje kciuk prawej dłoni. Dotknięcie palcem wskazującym prawej dłoni koniuszka języka oznacza sól, a słowo pracować wyraża się, uderzając kilkakrotnie zamkniętymi dłońmi o siebie. [„Wiedza i Życie” nr 4/1996 lub ]
  - - - (1)
        MODUŁ CENTRALNY
        Od autora Zgodnie z ustaleniami Romana Jakobsona, autora najpopularniejszego schematu aktu komunikacji językowej, jego poszczególnym składnikom, którymi – przypomnijmy – są: nadawca, odbiorca, komunikat, kontekst, kontakt i kod, można przyporządkować konkretne funkcje języka. Dziś – po kilkudziesięciu latach od opublikowaniu książki przez Jakobsona funkcje te odnosimy do konkretnych wypowiedzi, a nie do języka w ogóle. Nazywamy je zatem funkcjami tekstu (wypowiedzi), a nie funkcjami języka.
        :explode:[89524]:explode:
        Z powyższego wykresu wynika, że sześciu składnikom aktu komunikacji odpowiada sześć funkcji wypowiedzi, to znaczy:
        
        Nadawcy – funkcja ekspresywna (emotywna), której istotą jest wyrażanie emocji nadawcy, powiadamianie o uczuciach i stosunku do rzeczywistości. Dominuje ona w gratulacjach, kondolencjach, może się pojawić w pamiętnikach, blogach, listach, reportażach. Typowym przykładem realizacji tej funkcji są wykrzyknienia i utwory liryczne.
        
        Odbiorcy – funkcja impresywna (konatywna), czyli nakłaniająca odbiorcę do jakiś działań, reakcji, umożliwiająca kształtowanie jego poglądów, wpływanie na jego postawy i zachowania. Realizuje się w prośbach, poleceniach, nakazach, zakazach, komendach, żądaniach, apelach. Dominuje w reklamach, poradnikach, instrukcjach oraz tekstach argumentacyjnych, których celem jest przekonanie odbiorcy do racji nadawcy (mowach sądowych, wystąpieniach polityków, kazaniach). Ma również duże znaczenie w publicystyce. Jeśli cel nadawcy ogranicza się do wpływania na poglądy i postawy odbiorcy, a nie na jego zachowania, to taką funkcję wypowiedzi określa się też jako perswazyjną.
        
        Kontekstowi – funkcja komunikatywna (informatywna, przedstawieniowa, symboliczna), której celem jest przekazanie jakiejś informacji o myślach, uczuciach, faktach. Inaczej mówiąc, celem nadawcy jest poinformowanie odbiorcy o czymś. Charakterystyczna jest ona dla stylu naukowego i popularnonaukowego (artykuł naukowy, hasło encyklopedyczne, teksty w podręczniku), eksponowana jest też w ogłoszeniach czy notatkach prasowych.
        
        Kodowi – funkcja metajęzykowa, dominująca w wypowiedziach, których tematem jest sam język, a więc koncentrująca się na samym kodzie, opisująca język, np. (Odnosząc się do poprzedniej mojej wypowiedzi; Na wstępie chcę zaznaczyć, że...; Ujmując rzecz najprościej...; Rzeczownik odmienia się przez przypadki i liczby).
        
        Kontaktowi – funkcja fatyczna, służąca nawiązaniu, podtrzymaniu lub zakończeniu kontaktu z odbiorcą. Realizowana jest ona w powitaniach (Dzień dobry; Cześć; Halo; Hejka), pożegnaniach (Dobranoc; Do zobaczenia; No to pa; Na razie), wyrażeniach podtrzymujących uwagę adresata (Czy dobrze mnie słychać?; Tak, tak; No słucham) lub służących zainicjowaniu rozmowy (Co u Ciebie?; Jak się masz?, Jak leci?). Nastawiona jest ona na sam fakt rozmowy, a nie na jej treść. Można zatem powiedzieć, że wyrażenia o funkcji fatycznej mają charakter rytualny.
        
        Komunikatowi – funkcja poetycka (estetyczna), która zwraca uwagę odbiorcy na sam tekst. Nastawiona jest ona zatem na oryginalność, kreację dzieła sztuki i estetykę przekazu, który ma zaskoczyć i zachwycić. W tekstach realizujących tę funkcję (głównie w literaturze, ale też w żartach, codziennych rozmowach) nie dziwi więc obecność metafor oraz dążność do przełamywania szablonu.
        Analizując komunikację językową, dochodzimy do wniosku, że propozycja Jakobsona nie wyczerpuje wszystkich intencji nadawcy. Możemy bowiem wyróżnić dodatkowo funkcje sprawczą (magiczną i performatywną), charakteryzującą, lud
      - (2)
        yczną i rytualną. Istotą funkcji sprawczej jest stwarzanie stanów rzeczy, a nie informowanie o nich. Stwarzanie rzeczywistości może być związane z wyznawaną wiara (akty sakramentalne, np. rozgrzeszenie, wyznanie grzechów, przeistoczenie chleba w ciało Chrystusa) lub przesądem, wiarą w magię (zaklęcia, klątwy, czary), czyli jest efektem przekonania człowieka, że za pomocą słów można oddziaływać na ludzi i przedmioty. Tak rozumianą funkcję sprawczą określa się też jako magiczną. Funkcja sprawcza może teponadto mieć charakter performatywny, a więc stanowiący, to znaczy, że prowadzi do stwarzania stanów społecznych. Taką funkcję pełnią m.in. obietnice, przeprosiny i mianowania. Funkcja charakteryzująca (prezentatywna) nie jest natomiast zamierzona przez nadawcę. Wyróżniając tę funkcję, wychodzimy z założenia, że dzięki wypowiedziom nadawca mimo woli ujawnia pewne swe cechy, np. wiek, płeć, wykształcenie, region zamieszkania. Na przykład tekst napisany gwarą podhalańską informuje nas, że nadawca jest mieszkańcem Zakopanego lub okolic. Cechy nadawcy zdradzają m.in. dobór słownictwa, konstrukcje składniowe, a także sposób wymowy niektórych głosek i połączeń głosek oraz barwa głosu. Funkcję tę wyzyskują pisarze, stylizując język postaci literackich na język grupy, do której należą, np. Cośta takie markotne? (...) Biednieńki wy moje! (...) Głodniśta moze? (...) Kupi taki sceniaka kasik we Zakopanem i potem kie do dumu trza jechać, zostawia! (...) Bez nijakiego serca ludziska (wypowiedź góralki z powieści Krystyny Boglar, Każdy pies ma dwa końce). Funkcja ludyczna natomiast przejawia się w dowcipach, zagadkach, rebusach, a jej celem jest dostarczenie rozrywki odbiorcy, wprowadzenie go w dobry humor, w świat zabawy.
        Większość wypowiedzi pełni jednocześnie kilka funkcji, to znaczy, że nadawca może łączyć różne zamiary w jednej wypowiedzi. W niektórych tekstach jedne funkcje możemy też uznać za podporządkowane innym, np. funkcja ekspresywna często pozostaje na usługach funkcji perswazyjnej.
        R. Poza przedstawionymi funkcjami wypowiedzi możemy też wskazać funkcje, które pełni język w ogóle, a dokładniej mówiąc – system językowy. W związku z tym wyróżniamy poniższe funkcje.
        
        Funkcja socjalizująca ma na celu jednoczenie członków danej społeczności. Umiejętność posługiwania się pewnym językiem oznacza przynależność do konkretnej wspólnoty. Jeśli ktoś mówi tak jak my, to odbieramy go jako jednego z nas. Takie funkcje realizują gwary i języki konkretnych środowisk, np. młodzieży.
        
        Funkcja kulturotwórcza polega na gromadzeniu i przechowywaniu przez teksty wiedzy i doświadczeń pokoleń oraz utrwalaniu systemu wartości. W języku są „zapisane” wszelkie symbole i stereotypy. Odnajdujemy je m.in. w przenośnych znaczeniach nazw narodowości, np. Grek to obywatel Grecji, ale też człowiek, który udaje, że nie rozumie, o co chodzi – a w istocie jest bardzo dobrze zorientowany. Świadczą o tym takie frazeologizmy, jak udawać Greka, zgrywać Greka. Język jest też „księgą”, która utrwala obyczaje, historię i specyfikę życia poszczególnych społeczeństw.
        
        Funkcja generatywna została wyodrębniona na podstawie przeświadczenia, zgodnie z którym mówienie i pisanie służą wytwarzaniu, czyli generowaniu tekstów.
        
        Funkcja poznawcza przejawia się w wyodrębnianiu i nazywaniu elementów otaczającej nas rzeczywistości.
        
        Funkcja komunikatywna wyrasta z przekonania, że język służy ludziom do porozumiewania się, przekazywania sobie wiedzy i doświadczeń.
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        dr Andrzej Koz
      - (3)
        łowski Akademia Bydgoska
        2.
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        . Korzystając ze wszelkich dostępnych źródeł, zgromadź po jednym tekście reprezentującym następujące funkcje wypowiedzi: poznawczą, impresywną, ekspresywną, poetycką, metajęzykową, fatyczną, magiczną, stanowiącą, ludyczną i charakteryzującą.
        [Praca w parach] Zapoznajcie się z fragmentami blogu Cztery Żywioły (), który zdobył tytuł najlepszego blogu w kategorii teen (blog nastolatków) w roku 2012. Wypiszcie kilkanaście wypowiedzeń, w których realizowana jest funkcja ekspresywna.
        1.6. We współczesnych formach komunikacji (np. w esemesach, e-mailach) emocje wyraża się nie tylko werbalnie. W poniższych fragmentach wypowiedzi wskaż środki, dzięki którym ekspresje wyrażono elementami pozawerbalnym,i i objaśnij ich znaczenie.
        
        DLACZEGO NIE ODPISUJESZ NA MOJE SMS-Y?
        
        Zdałam!!! Dostałam czwórkę!!!!!!
        
        Przepraszam... Wybaczysz?
        
        Dobrze!!!UFFFF!!! ze szczesliwie dojechalas
        
        U nas od godziny pada deszcz ze sniegiem. Brrr!
        
        Pozdrawiam z białej sali :-/ i życzę spełnienia marzeń
        
        Aura dziś paskudna :(
        
        Zdalam  mialam 72 pkt na 74 mozliwe 
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        Jeśli wypowiadanemu komplementowi, poza celem ekspresywnym towarzyszy impresywny, to wówczas mamy już do czynienia z pochlebstwem. Podaj przykład wypowiedzi ilustrującej to zjawisko i zarysuj sytuację komunikacyjną, w której pojawia się ten tekst.
        1.10. Zredaguj i zapisz a) krótkie kondolencje, które skierujesz ustnie do ciotki tuż po pogrzebie jej męża; b) przeprosiny adresowane do kolegi.
        1.11. Z dowolnego numeru czasopisma wybierz 10 tekstów i zdecyduj, która funkcja wypowiedzi dominuje w każdym z nich.
        1.12. R. Pogłębiając wiedzę na temat kulturotwórczej funkcji języka, zapoznaj się z poniższym fragmentem książki Czesława Lachura Zarys językoznawstwa ogólnego (Opole 2004, s. 54). Należy zaznaczyć, że proces spostrzegania przedmiotów i różnicowania ich nazw zależy od obiektywnych właściwości konkretnej sytuacji i od właściwości spostrzegającego podmiotu. Stąd np. kilkanaście nazw foki w języku eskimoskim w zależności od wieku, zewnętrznego wyglądu skóry itp. tego ssaka. W tymże języku eskimoskim znajdujemy 18 wyrazów na oznaczenie różnych rodzajów śniegu. Berberowie mają 14 różnych wyrazów na oznaczenie piasku (...). W języku hausa z centralnego Sudanu stwierdzono istnienie 311 odpowiedników naszego wyrazu wielki. (...) Język warunkuje więc sposób widzenia przez nas rzeczywistości. W Anglii mglisty klimat zrodził potrzebę nazywania różnych odmian mgły ujętych wyrazami fog, mist, haze (a także smog). W polszczyźnie na określenie tego zjawiska atmosferycznego jest tylko jeden rzeczownik mgła. Podobnie jest w innych językach.
        1.13. R. Wykorzystując wiedzę o funkcji socjalizującej i kulturotwórczej języka, zredaguj kilkuzdaniową wypowiedź, będącą komentarzem do poniższych sentencji. Granice mojego języka oznaczają granice mojego świata (Ludwig Wittgenstein). Mówiąc do człowieka w języku, który rozumie, trafiasz do jego głowy. Mówiąc w jego własnym języku, trafiasz do jego serca (Nelson Mandela). Inny język to inna wizja życia (Federico Fellini).
        1.14. R. [Praca w grupach] Zgromadźcie jak najwięcej frazeologizmów, które utrwalają dawne obyczaje. Wasz
      - (4)
        ą listę mogą zaczynać takie zwroty, jak np.: kruszyć o coś kopie, podjąć rękawicę, stawiać kogoś pod pręgierzem.
  - - - (1)
        MODUŁ CENTRALNY
        Od autora Rozwój cywilizacji doprowadza do zmian w sposobie komunikowania się, którego podstawą, pierwotną formą, jest język mówiony. Komunikowanie się przez kanał pisany jest wtórne wobec mówienia. Natomiast najmłodszą, niezwykle dynamicznie rozwijającą się formą jest komunikacja internetowa. Przez amerykańskich językoznawców określana jest ona jako piśmienna konwersacja, ponieważ łączy cechy porozumiewania się za pomocą obu tych kanałów komunikacyjnych (stąd można też nazywać ją mieszaną). Komunikacja ustna, to inaczej ustny wariant/ ustna odmiana języka. Oto cechy komunikacji mówionej (ustnej). WOMI Ikonka mówienia, np. twarz z otwartymi ustami Jej tworzywem jest znak dźwiękowy. Jest naturalną umiejętnością człowieka. Nadawanie i odbieranie komunikatu odbywa się w tym samym miejscu i w tym samym czasie. Jest spontaniczna – czyli mniej przemyślana i uporządkowana. Nadawca i odbiorca zamieniają się rolami (jej cechą jest dialogiczność). Odwołuje się do okoliczności towarzyszących komunikacji (jej właściwością jest sytuacyjność). Wspomagana jest kodami pozawerbalnymi: prozodycznym (intonacją, akcentem i siłą głosu), proksemicznym (istotną rolę w komunikacji odgrywa odległość między nadawcą a odbiorcą) i kinezycznym (mimiką i gestykulacją). Ma w zasadzie charakter ulotny, ale od momentu wynalezienia fonografu (1877), a później gramofonu, magnetofonu i płyty kompaktowej można ją również utrwalić. Komunikacji mówionej nie należy jednak utożsamiać z brakiem oficjalności. Wprawdzie rozmowa towarzyska może być pozbawiona tej cechy, ale już porozumiewanie się nauczyciela z uczniem powinno mieć charakter oficjalny. Komunikacja pisana, to inaczej pisany wariant/ pisana odmiana języka. Cechy komunikacji pisemnej (pisanej). WOMI Ikonka pisania, np. długopis i kartka papieru Jej tworzywem jest znak graficzny. Jest umiejętnością, której trzeba się nauczyć; nadawca w przygotowanie komunikatu wkłada pewien wysiłek. Nadawanie i odbieranie komunikatu dokonuje się w innym miejscu i w innym czasie. Jest bardziej przemyślana i uporządkowana. Nadawca ma możliwość dłuższego namysłu i korekty tekstu. Wymiana ról między nadawcą a odbiorcą w jednym akcie komunikacji jest niemożliwa (ma ona charakter monologowy). Komunikat musi być precyzyjny, ponieważ nie może zostać powiązany ze znakami sytuacyjnymi. Wspomagana jest kodami graficznymi, do których zaliczamy np. interpunkcję, rozróżnienie między wielką a małą literą, charakter pisma. Jest trwała.
        :explode:[89524]:explode:
        Wymieńmy teraz leksykalne, gramatyczne i formalne wykładniki różniące oba typy komunikacji.
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        1.1. [Praca w parach] W podanym tekście reprezentującym ustną odmianę języka wskaż jej cechy leksykalne i gramatyczne. Chciałam powiedzieć, że mam mnóstwo znajomych, a najbardziej to lubię spotkania z moją przyjaciółką. Chodzi jak ja do gastronomika, tutaj u nas i jest młodsza ode mnie, coś około pół roku, ale chodzi do tej samej klasy co ja. Mamy jakieś eee dwa kilometry do szkoły, no to nie chce nam się chodzić na nogach, no to jeździmy tramwajem. A jej mama mówi, że to bliziutko i niedobrze robimy, bo to niezdrowe i w ogóle. Co powiedzieć? Hmm, racja, ale my zawsze do tej szkoły na ostatnią chwilę, więc ten tramwaj ratuje nam życie, bo inaczej, to spóźnienie murowane.
        1.2. Wypowiedź z zadania 1.1 przekształć w taki sposób, aby była właściwa dla odmiany pisanej.
        1.3. Dlaczego poniższe wypowiedzi były zrozumiałe dla ich adresata (czyli zamierzonego odbiorcy), a dla Ciebie są całkowicie lub częściowo nieczy
      - (2)
        telne?
        
        Przepraszam, że tak długo mi to zajęło, ale mogłam się tym zająć dopiero od początku sierpnia.
        
        Póki co Michał nie się odzywa. Mam nadzieję, że uda mi się uzgodnić z nim jakiś kompromis w tej sprawie.
        
        Dzisiaj zawiozę Nelę. Mam na dziewiątą.
        1.4. Wybierz dowolny wiersz dla dzieci i za pomocą mimiki, gestykulacji i modulacji głosu, oddaj emocje towarzyszące bohaterom utworu.
        :explode:[89524]:explode:
        Od autora Komunikacja ludzka pierwotnie miała postać żywej mowy. Pismo ma zatem wobec niej charakter wtórny. Narodziło się ono kilkanaście tysięcy lat temu i na początku przybierało formę rysunków w jaskiniach i na tabliczkach glinianych. Taka forma nosi nazwę pisma piktograficznego. WOMI Zdjęcie pisma piktograficznego. Na wiki commons – brak. Może za K. Blookfield, Pismo, Warszawa 1996, s. 8 (piktogram znaleziony na skale w Ameryce Północnej). Kolejną fazą w dziejach jest pismo ideograficzne, składające się z jednostek symbolizujących morfemy i wyrazy. Taką postać mają hieroglify egipskie i pismo chińskie.
        :explode:[89524]:explode:
        Następnie pojawia się pismo fonetyczne (znaki odzwierciedlają dźwięki) – najpierw sylabiczne, a potem alfabetyczne. Ponadto można wyróżnić pismo złożone, czyli mieszane, łączące wymienione wcześniej systemy. Oto wykres obrazujący typy pisma.
        :explode:[89524]:explode:
        piktograficzne ideograficzne fonetyczne złożone
        sylabiczne alfabetyczne Pismo alfabetyczne stworzyli Grecy ok. 1000 r. p.n.e., wykorzystując fenickie zapisy spółgłosek sporządzone na tabliczkach klinowych. Dodali do nich samogłoski, a także zmienili kierunek pisma na od lewej strony do prawej. Z greckiego alfabetu powstał alfabet łaciński, który pierwotnie składał się z 21 znaków. Oto one: A, B, C, D, E, F, G, H, I, K, L, M, N, O, P, Q, R, S, T, V, X. Później dodano Y i Z, w końcu również J, U oraz W.
        2.1. Przeczytaj fragmenty tekstu Agnieszki Krzemińskiej pt. Od liczydła po alfabet, a następnie zapoznaj się ze zdaniami znajdującymi się pod tekstem i zaznacz P (jeśli zdanie jest prawdziwe), F (jeśli zdanie jest fałszywe) lub BI (jeśli w tekście brak informacji na ten temat).
        „W IV w. p.n.e. w Grecji zaczął obowiązywać jeden alfabet: 24-literowy joński. To on rozpowszechnił się na terenach podbitych przez Aleksandra Wielkiego, z czasem zaś w cesarstwie wschodnim, a później bizantyjskim. Na podstawie jednej z odmian alfabetu greckiego powstała cyrylica. Natomiast do powstania alfabetu łacińskiego doszło w wyniku wielkiej kolonizacji. Gdy Grecy osiedlali się w zachodniej części Morza Śródziemnego, umieli już pisać. W Italii znajomość pisma przejęli najpierw Etruskowie, od nich zaś zaadaptowali ją mieszkańcy Lacjum. Stworzonym przez ten mały lud italski alfabetem łacińskim posługuje się dziś najwięcej ludzi na świecie.” (A. Krzemińska, Od liczydła po alfabet, „Polityka. Niezbędnik Inteligenta” 11/2012, s. 22)
        :explode:[89524]:explode:
        Zapoznaj się z artykułem Rafała Kolińskiego Niezwykła kariera alfabetu („Wiedza i Życie” nr 10/1996 lub ), a następnie na podstawie tego tekstu zredaguj 3 ciekawostki dotyczące pisma. Każda z nich powinna składać się z maksymalnie 25 wyrazów.
        Wraz z rodzicami lub nauczycielem zaplanujcie wycieczkę do Centrum Nauki Kopernik w Warszawie. Podczas prowadzonych tam warsztatów „Pismo” możecie m.in. poznać różne nośniki pisma lub zapoznać się z jego dawnymi formami.
        Od autora Najważniejsze właściwości komunikacji internetowej, odróżniające ją od innych metod porozumiewania się to: łatwy i powszechny dostęp, szybkość, anonimowość, automatyzacja, interaktywność (dynamiczność) oraz multimedialność
      - (3)
        . Dla języka internetu charakterystyczna jest skrótowość, a także występowanie akronimów (słów utworzonych przez skrócenie wyrażeń wielowyrazowych) i emotikonów (znaków graficznych używanych do wyrażenia nastroju). Komunikujący się tym kanałem niestandardowo posługują się interpunkcją (pomijają znaki przestankowe lub zwielokrotniają je), nie stosują wielkich liter zgodnie z zasadami pisowni i często ignorują znaki diakrytyczne (zamiast np. ę, ś, ż, ń stosują e, s, z, n). Niektóre spośród wymienionych właściwości charakterystyczne są też dla komunikacji esemesowej.
        3.1. [Praca w parach] Komunikacja internetowa nazywana jest inaczej mieszaną, to znaczy że część cech ma wspólnych z odmianą ustną, a inne z pisemną. Przeczytajcie jeszcze raz charakterystykę obu wariantów i zdecydujcie, które właściwości każdego z nich można przypisać komunikacji internetowej.
        3.2. Połącz kolumnę A, w której wymieniono uczestników komunikacji, z kolumną B, w której znajdują się właściwe im czynności.
        :explode:[89524]:explode:
        [Praca w grupach] Podajcie jak najwięcej przykładów takich gatunków wypowiedzi, które równie dobrze mogą pojawić się w komunikacji ustnej, jak i pisemnej lub internetowej. Po wykonaniu zadania porównajcie wyniki prac wszystkich grup.
        Skorzystaj ze strony Poradni Językowej PWN (www.poradnia.pwn.pl). W oknie dialogowym „znajdź słowa” wpisz „mail”, w oknie dialogowym „w kategorii” wybierz „pragmatyka”. W ten sposób wyświetlisz kilkanaście pytań i odpowiedzi na temat grzeczności w komunikacji internetowej. Potraktuj ten materiał jako wskazówki, które wykorzystasz, redagując e-maile.
        Która wersja jest poprawna: internet czy Internet; skype czy Skype, gadu-gadu czy Gadu-Gadu? Jak odmieniać wyraz mail/ e-mail? Aby odpowiedzieć na te pytania, skorzystaj z internetowej wersji Wielkiego słownika ortograficznego PWN lub wyszukiwarki Poradni Językowej PWN (www.poradnia.pwn.pl).
        Zapoznaj się z treścią poniższego tekstu, a następnie wyróżnione słowa zastąp synonimami. „Analitycy McKinsey Global Institute wyliczyli, że Amerykanie wymieniają obecnie pomiędzy sobą o połowę więcej komunikatów niż przed dekadą. Za ten skokowy wzrost odpowiada oczywiście ekspansja Internetu, a wraz z nim prostych, szybkich oraz darmowych narzędzi porozumiewania się. (...) Karkołomną składnię esemesów czy maili zwykło się uznawać za zapowiedź rychłej śmierci formalnego języka pisanego. W rzeczywistości swoboda oraz kreatywność, z jakimi podchodzimy do nowych sposobów porozumiewania się, są tylko świadectwem naszego wyrafinowania w tej dziedzinie – przekonuje tymczasem na łamach „New York Timesa” amerykański lingwista John Mc Whorter.” [Mariusz Herma, Pisany język mówiony, „Polityka. Niezbędnik Inteligenta” 11/2012, s. 108.]
        3.8. Oto esemesy, które są odpowiedzią na otrzymane wiadomości. Czy domyślasz się, jak one brzmiały? Czy poniższe wypowiedzi są zrozumiałe dla odbiorcy, do którego były adresowane?
        
        Wiem, znalazłem trochę czasu, żeby obejrzeć.
        
        Jeszcze pół godziny.
        
        Dzięki. Uff!
        
        Ech! Po prostu za słabo skręciłam.
        
        Smutne... Będzie miała jak pojechać?
        
        Co za ulga! Ale i tak już nie zdążę.
        
        Wszystko da się rozpoznać. U nas hitem gruszka i brzoskwinia.
        3.9. Oto cztery przykłady życzeń świątecznych. Porównaj zastosowane w nich kody werbalne i pozawerbalne.
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        3.10. Porównaj hasło esperanto zamieszczone w Wikipedii i dowolnej współczesnej encyklopedii opublikowanej w formie książkowej. Jakie kody zastosowane są w obu
      - (4)
        źródłach? Dzięki czemu dane pozyskane z Wikipedii są bogatsze?
        3.11. Wykonaj poniższe polecenia
        
        Napisz odręcznie na ozdobnym papierze zaproszenie na swoje urodziny skierowane do przyjaciół.
        
        Zaprojektuj przy użyciu komputera zaproszenie na swoje urodziny skierowane do przyjaciół, a następnie wydrukuj je na ozdobnym papierze.
        
        Zaprojektuj przy użyciu komputera zaproszenie na swoje urodziny, które wyślesz do przyjaciół w postaci załącznika do e-maila.
        
        Zredaguj zaproszenie na swoje urodziny, które wyślesz do przyjaciół esemesem.
        
        [Praca w parach] Wykorzystując kanał głosowo-słuchowy, zaproś kolegę lub koleżankę na swoje urodziny.
        3.12. R. [Praca w parach] Przeczytajcie tekst Jana Grzeni Co język polski zawdzięcza Internetowi? (), a następnie w kilku punktach wymieńcie zmiany w języku polskim, które dokonały się pod wpływem internetu.
  - - - (1)
        Miniwykład
        Informacje możemy zdobywać w różnych celach: zawodowych, naukowych, rozrywkowych, związanych z codziennym życiem lub zainteresowaniami. Współczesny człowiek korzysta z wielu źródeł informacji, odbierając je kanałem wzrokowym (przybierają one wówczas formę rękopiśmienną, drukowaną lub elektroniczną), a także słuchowym. Bezpośrednim źródłem informacji może być człowiek lub dokument, który również został stworzony przez człowieka (zob. zad. 25). Zanim zaczniemy poszukiwać informacji, powinniśmy zdać sobie sprawę z tego, czego szukamy i co już wiemy na dany temat. Następnie dobrze jest przygotować listę źródeł, z których możemy skorzystać. Ważne jest, byśmy w tym przebogatym zbiorze rozmaitych tekstów potrafili ocenić ich przydatność w konkretnych sytuacjach oraz żebyśmy umieli odróżnić opisy faktów od ich interpretacji, czyli od opinii (zob. zad. 3, 4, 9, 11, 13,14). Choć nie ma uniwersalnych źródeł informacji, to jednak warto wspomnieć o pewnych ważnych zasadach wyboru źródła. Powinno ono cechować się aktualnością, wiarygodnością (zob. zad. 8), zrozumiałością, rzetelnością w przedstawianiu faktów, a także dążnością do obiektywizmu. Ta ostatnia cecha w idealny sposób rzadko możliwa jest do spełnienia, mimo to jest szczególnie ważna, gdy informacje chcemy wykorzystać w celach naukowych lub zawodowych. Kiedy natomiast poszukujemy informacji w celach rozrywkowych, to brak obiektywizmu nie uznajemy za przeszkodę. Często właśnie zaletą takich materiałów jest ich subiektywizm, umożliwiający poznanie indywidualnych opinii na dany temat (zob. zad. 1). Warto zdać sobie sprawę z tego, jakie są etapy wyszukiwania informacji. Wymieńmy je zatem (zob. zad. 11, 12).
        :explode:[89524]:explode:
        Oto wykaz przykładowych źródeł informacji, czyli obiektów przekazujących informacje (zob. zad. 7). WOMI Poniższy tekst w ramce, a dookoła (ewentualnie poniżej i powyżej) następujące ilustracje: gruba książka z napisem encyklopedia, gazeta, telewizor, radio, mapa drogowa, komputer, zdjęcie strony www.google.pl, Wikipedia, słownik, encyklopedia drukowana, podręcznik, artykuł w prasie codziennej, artykuł w czasopiśmie, artykuł w czasopiśmie naukowym, artykuł w czasopiśmie popularnonaukowym, monografia naukowa, internetowe forum dyskusyjne, poradnik opublikowany w formie książkowej, blog, portal internetowy, internetowy portal społecznościowy, strona www, audycja radiowa, program telewizyjny, opinia eksperta, rada znajomych, instrukcja obsługi, ulotka o leku, mapa drogowa, etykieta na opakowaniu produktu, rocznik statystyczny, księga parafialna, afisz teatralny, menu, plakat.
        Kiedy szukamy informacji w sieci, możemy skorzystać z katalogu stron internetowych. Oto kilka adresów portali zawierających katalogi: www.onet.pl; www.wp.pl; www.gazeta.pl. Natomiast stawiając konkretne pytania, korzystamy z wyszukiwarek. Wpisujemy wtedy kluczowe słowo lub frazę i uzyskujemy listę stron, na których one wystąpiły. Najbardziej popularne wyszukiwarki to: www.szukaj.onet.pl; www.szukaj.wp.pl; www.google.com. Warto pamiętać, by wpisywać kilka słów (najlepiej rzeczowników) w jednym zapytaniu, używając małych liter i cudzysłowu. Lepiej też maksymalnie skonkretyzować swoje zapytanie, co oznacza, że słowa wpisywane w wyszukiwarce powinny być dość szczegółowe. Polecane jest posługiwanie się operatorami logicznymi, np. „and” i „not” są pomocne w formułowaniu pytań w wyszukiwarkach. Dzięki operatorowi „end” można połączyć dwa elementy w jeden zbiór, a dzięki operatorowi „not” wykluczyć któryś z elementów (zob. zad. 15).
        Bardzo ważną umiejętnością jest gromadzenie wiedzy. Pomocne
      - (2)
        może okazać się tu sporządzanie map myśli (zob. zad. 16, 17, 18). Mapy myśli to specjalny rodzaj notowania, w którym wykorzystuje się słowa hasła, czyli słowa klucze, wywołujące skojarzenia z pewnym zagadnieniem, liczby oraz rozmaite obrazki i symbole graficzne. W mapach myśli stosuje się wiele kolorów (oczywiście każdy z nich pełni jakąś funkcję, więc nie mogą pojawiać się przypadkowo), a szczególne znaczenie jest przypisywane przestrzennemu rozplanowaniu tekstu oraz różnorodności stylów i wielkości czcionki. W centrum umieszcza się najważniejsze słowo (temat danej mapy myśli), od którego promieniście odchodzą linie ze słowami kojarzącymi się z nim (na jednej linii umieszcza się jedno słowo). Wykorzystujemy tu więc schemat od ogółu do szczegółu. W mapach myśli stosuje się różne skróty i symbole. Ważne jest to, by po pewnym czasie były one czytelne i zrozumiałe dla osoby, która je tworzy. Mapy myśli są pomocą dla uczniów, studentów, nauczycieli, wykładowców, biznesmenów, polityków, projektantów, konstruktorów oraz przedstawicieli wielu innych profesji. Mogą być przydatne w różnych sytuacjach: podczas sporządzania notatek, powtarzania wiadomości, zapamiętywania ważnych informacji, planowania spotkań lub tygodniowego rozkładu zajęć, a także podczas burzy mózgów. Oto najważniejsze zalety mapy myśli: przejrzystość, atrakcyjność, oszczędność czasu w przygotowaniu notatki i jej przyswojeniu (ikonka zegara), możliwość dopisania w każdej chwili dodatkowych elementów, pobudzanie mózgu do kreatywności, czyli uruchamianie twórczego i logicznego myślenia, wykorzystanie intuicji, pamięci (ikonka dyskietki), skuteczność. Oto jak za pomocą mapy myśli możemy zaprezentować walory tej metody.
        :explode:[89524]:explode:
        Tworząc mapę myśli, możesz wykorzystać następujące programy komputerowe: FreeMind, Compendium, VUE, Blumind.
        Zarządzanie wiedzą to umiejętność wykorzystania wiedzy do rozwiązywania rozmaitych problemów i tworzenia nowej wiedzy, to zdolność przetwarzania informacji (zob. zad. 20, 21, 22). Przyswajający wiedzę uczeń powinien zdawać sobie sprawę z konieczności łączenia wiadomości z różnych przedmiotów (z różnych dziedzin wiedzy). Rozwiązywanie zadań z fizyki wymaga wiedzy matematycznej, właściwa interpretacja utworów literackich jest możliwa często tylko dzięki znajomości historii. Umiejętności zdobyte na informatyce wykorzystujecie na różnych innych przedmiotach, np. przygotowując na nie prezentacje, wyszukując informacji w internecie, projektując tabele i wykresy (zob. zad. 23). Pamiętaj: wiedza to umiejętność wykorzystania informacji.
        :explode:[89524]:explode:
        Rozwiń skróty nazw instytucji zajmujących się badaniem opinii publicznej: OBOP, CBOS. Jakie znasz inne tego typu instytucje?
        Wyjeżdżasz na kilkudniową wycieczkę do Krakowa. Jeden z wieczorów chcesz spędzić w teatrze. Masz zamiar obejrzeć współczesną adaptację dowolnego dzieła klasycznego. Które źródło informacji może pomóc Ci w wyborze konkretnego teatru i tytułu sztuki, na którą się wybierzesz?
        :explode:[89524]:explode:
        
        Ustal, które książki ubiegłorocznego zdobywcy/ ubiegłorocznej zdobywczyni Nagrody Nike można wypożyczyć: a) w Twojej bibliotece szkolnej, b) w najbliższej bibliotece miejskiej.
        
        Ustal, które tomiki wierszy polskiej noblistki można: a) kupić w księgarni, która znajduje się najbliżej Twojego domu, b) wypożyczyć w Twojej bibliotece szkolnej, c) wypożyczyć w najbliższej bibliotece miejskiej.
        
        Przykładowe źródła informacji wymienione w części „Od autora” podziel na takie, z których: a) korzystasz najczęściej, b) korzystasz sporadycznie, c) ni
      - (3)
        gdy jeszcze nie korzystałeś/ korzystałaś.
        
        Spośród podanych niżej źródeł informacji wypisz te, które: a) uznajesz za najbardziej wiarygodne, b) mogą być przydatne podczas wykonywania zadań domowych. felieton w „Rzeczpospolitej”; notatka prasowa w dzienniku „Fakt”; podręcznik historii dla szkół średnich wydany w latach 70. XX wieku; podręcznik biologii dla szkół ponadgimnazjalnych wydany dwa lata temu; słownik poprawnościowy wydany przez PWN; internetowe forum dyskusyjne na temat przyczyn katastrofy smoleńskiej; www.pudelek.pl; blog Leszka Millera; praca naukowa opublikowana w Wydawnictwie Uniwersytetu Wrocławskiego; artykuł popularnonaukowy opublikowany w czasopiśmie „Poradnik Językowy”; www.gov.pl; artykuł pochodzący z „Wiedzy i Życia”; audycja Studia reportażu i dokumentu w radiowej Jedynce; opinia Rady Języka Polskiego na temat formy żeńskiej rzeczownika marynarz; dane liczbowe na temat bezrobocia w Polsce opublikowane w roczniku statystycznym.
        
        Z jakich źródeł skorzystasz, przygotowując referat na temat: „Rynek prasy w Polsce po roku 1989”?
        
        Jakich informacji i materiałów będziesz szukał/ szukała, przygotowując: a) prezentację na lekcję geografii nt. „Parki narodowe w Polsce”; b) referat na lekcję historii nt. kultury sarmackiej; c) rozprawkę nt. „Czy język polski należy chronić?”; d) na lekcję języka polskiego obronę Antygony?
        :explode:[89524]:explode:
        
        Jakich informacji potrzebujesz, by doradzić koledze, jaką książkę powinien zabrać ze sobą na wakacje?
        
        Z jakich źródeł informacji skorzystasz w poniższych sytuacjach? a) Postanowiłaś/ postanowiłeś wzmocnić swoje ciało. Chcesz więc zapisać się na jakieś ciekawe zajęcia sportowe organizowane poza Twoją szkołą. b) W sobotni wieczór chcesz obejrzeć ciekawy film. c) Wybierasz się z rodziną na wakacje na Mazury. Szukasz dla Was niedrogiego noclegu. d) Chcesz dowiedzieć się, jakie są możliwości dotarcia pociągiem z miejscowości, w której mieszkasz, do Szczecina.
        
        Z jakich źródeł możesz skorzystać, chcąc odpowiedzieć na poniższe pytania? Podaj źródło informacji i odpowiedz na pytanie. a) Jakie jest dzienne zapotrzebowanie dorosłego człowieka na witaminę C? b) Jaki jest wzór chemiczny metylocykloheksanu? c) Który pierwiastek chemiczny ma symbol Pt? d) Kto i kiedy wynalazł radio?
        
        Jakie frazy należy wpisać do wyszukiwarki internetowej, by zdobyć informacje poszukiwane w zadaniach 13 i 14?
        
        Wykorzystując mapę myśli, przygotuj swój plan tygodnia. Hasłami przy poszczególnych dniach tygodnia mogą być nazwy zajęć lub kojarzące się z nimi nazwy przedmiotów.
        
        Skorzystaj z internetu, by zapoznać się z kilkoma przykładowymi mapami myśli. Potraktuj ten materiał jako inspirację do tworzenia własnych map myśli, np. podczas powtórek materiału i przygotowań do sprawdzianów.
        
        Przejrzyj notatki z geografii lub biologii. Wybierz jedno zagadnienie i opracuj je w formie mapy myśli.
        
        Zbierz informacje o jakiejś ciekawej osobie (żyjącej lub nieżyjącej) ze swojej rodziny i przygotuj kilku-, kilkunastozdaniowy tekst, który mógłby pełnić funkcję sylwetki prasowej tej osoby.
        
        Zweryfikuj swój wizerunek zamieszczony na Facebooku i powiedz, które informacje o Tobie mogą być niekorzystne w oczach Twojego przyszłego pracodawcy. Podobne zadanie wykonaj, analizując wizerunek swoich znajomych.
        
        Przejrzyj jeden numer czasopisma, które regularnie czytasz. Wynotuj z niego 5 całkowicie nowych dla Ciebie informacji, a następnie powiedz, w jakiej sytuacji i w jaki sposób możesz je wykorzystać?
        
        *
      - (4)
        
        Sporządź listę tych informacji zdobytych przez Ciebie w ostatnim tygodniu z mediów, które wzbogaciły Twoją wiedzę: a) humanistyczną, b) przyrodniczą, c) na temat sztuki.
        
        W ciągu 5 minut zaprezentuj w jak najatrakcyjniejszej formie swoją wiedzę na temat: a) Polski Piastów; b) twórczości Jana Kochanowskiego; c) frazeologizmów pochodzenia biblijnego i mitologicznego.
        
        Przeczytaj poniższy tekst i potraktuj go jako pretekst do poszukiwania informacji na temat współczesnych praw i przywilejów osób niesłyszących w Polsce. Olga Woźniak Migiem do mnie mów (fragmenty)
        
        Języki migowe często traktowane są jako gorsze. W wielu krajach europejskich (...) głuchym dzieciom zabraniano migać, każąc im uczyć się języka słyszącej większości i odczytywać go z ruchu ust (...). Zmiana nastawienia przyszła z USA w latach 80. XX w. Za przełomowe wydarzenie uważa się strajk niesłyszących studentów na waszyngtońskim Uniwersytecie Gallaudeta dla głuchych, którzy zaprotestowali przeciwko mianowaniu rektorem osoby słyszącej. Wygrali. Dziś Uniwersytet Gallaudeta ma głuchego rektora i głuchych dziekanów, głuchych wykładowców i głuchy samorząd studencki. Tu prowadzi się największe badania nad społecznością głuchych. Ich językiem i obyczajami. Innym krajem, w którym głusi wywalczyli swoje prawa, jest Szwecja. W latach 70. powstał tam ruch Deaf Power, który uświadamiał słyszące społeczeństwo w sprawach dotyczących głuchych. To pierwszy kraj na świecie, w którym głuchych wpisano do konstytucji jako mniejszość językową (...). W każdej instytucji publicznej: urzędzie, przychodni, większym sklepie – jest człowiek, który miga i może służyć za tłumacza. („Polityka. Niezbędnik Inteligenta” 11/2012, s. 55)
        
        Kto z Twojego otoczenia może być dla Ciebie źródłem wiedzy: a) historycznej, b) językowej, c) informatycznej?
  - - - (1)
        Warto korzystać ze słowników i leksykonów
        Trudno byłoby znaleźć osobę, która nigdy nie miała wątpliwości związanych z poprawnym użyciem wyrazów w mowie lub w piśmie. Nawet najwspanialsi mówcy oraz najwięksi znawcy języka czasami sięgają do różnych słowników, by zyskać pewność, że słowo, którym się posłużą, lub jego forma są właściwe.
        Przygotuj listę słowników, które znajdują się w twojej domowej biblioteczce.
        Dziedzina wiedzy, która zajmuje się opisem słowników, to leksykografia. Słownik natomiast to zbiór wyrazów lub wyrażeń, najczęściej ułożonych alfabetycznie, pomagający użytkownikom polszczyzny rozstrzygnąć wątpliwości językowe lub ułatwiający im uzupełnienie wiedzy na temat języka.
        Na początku trzeba odróżnić słowniki jednojęzyczne (które zawierają informacje na temat słów występujących w konkretnym języku) od słowników dwujęzycznych, których istotą jest gromadzenie wyrazów używanych w jakimś języku obcym i tłumaczenie ich znaczeń w języku rodzimym (np. słownik angielsko-polski) lub podawanie obcych odpowiedników wyrazów rodzimych (np. słownik polsko-angielski).
        Wśród słowników jednojęzycznych można wyróżnić: słowniki ogólne i specjalistyczne.
        Te pierwsze gromadzą słowa charakterystyczne dla danego języka i podają ich znaczenia, ilustrują je przykładami wypowiedzi, w których dany wyraz został użyty, a także objaśniają właściwości gramatyczne odnotowanych słów.
        Biorąc pod uwagę liczbę haseł, słowniki ogólne można podzielić na:
        
        wielkie – ich autorzy i redaktorzy dążą do zarejestrowania całości słownictwa;
        
        średnie – notujące słownictwo ogólne, a także niektóre wyrazy należące do innych odmian języka;
        
        małe (podręczne) – uwzględniające tylko słowa najpotrzebniejsze, bo najczęściej używane w języku.
        Do najważniejszych słowników specjalistycznych należy natomiast zaliczyć poniższe typy.
        1) Słowniki poprawnościowe – zawierają informacje na temat możliwości użycia wyrazu w konkretnych sytuacjach, a także na temat jego odmiany, wymowy i pisowni. Typ ten reprezentuje również słownik ortograficzny, wskazujący na poprawny zapis wyrazu.
        2) Słowniki frazeologiczne – gromadzą związki frazeologiczne i objaśniają ich znaczenia.
        3) Słowniki synonimów i wyrazów bliskoznacznych – pomagają w zastępowaniu wyrazów słowami o identycznym lub podobnym znaczeniu.
        4) Słowniki antonimów zawierają wyrazy o przeciwstawnych znaczeniach.
        5) Słowniki wyrazów obcych – gromadzą wyrazy obce używane w danym języku, a także zawierają informacje na temat ich znaczenia, wymowy, pochodzenia i właściwości gramatycznych.
        6) Słowniki etymologiczne – opisują pierwotne, najstarsze znaczenie wyrazu, wskazują też na jego pochodzenie.
        7) Słowniki odmian języka, czyli związane z określonym stylem języka (np. potocznym), odmianą środowiskową (np. gwarą młodzieżową) lub terytorialną (np. dialektem), a także konkretną sferą słownictwa (np. wulgaryzmami lub eufemizmami).
        8) Słowniki historyczne – rejestrują wyrazy używane dawniej i podają ich znaczenie. Dzięki nim możemy na przykład zdobyć informacje na temat polszczyzny staropolskiej lub używanej w XVI wieku.
        9) Słowniki frekwencyjne – informują o tym, jak często używa się poszczególnych wyrazów. Inaczej mówiąc, z tego typu słowników możemy się dowiedzieć, które wyrazy są najpowszechniejsze w polszczyźnie.
        10) Słowniki języka pisarzy – zawierają słowa użyte w dziełach wybranego pisarza. Do tej pory powstały m.in. słowniki języka: Adama Mickiewicza, Cypriana Norwida, Jana Kochanowskiego i Stefana Żeromskiego.
        11) Słowniki a tergo– rejestrują wyrazy ułożone alfabetycznie, ale według liter końcowych, a nie początk
      - (2)
        owych. Tego typu słowniki powstają zwykle jako indeksy do słowników ogólnych języka polskiego.
        12) Słowniki encyklopedyczne – zawierają informacje o charakterze encyklopedycznym. Do tej grupy można zaliczyć np. słowniki symboli.
        13) Słowniki terminologiczne – to zbiory wyrazów charakterystycznych dla danej dziedziny, np. prawa, medycyny, astronomii.
  - - - (1)
        MODUŁ CENTRALNY
        Od autora Wybór środków językowych zależy od sytuacji komunikacyjnej, na którą składają się takie czynniki, jak: liczba osób biorących udział w komunikacji, relacje (równorzędne, nierównorzędne) łączące nadawcę/ nadawców z odbiorcą/ odbiorcami, temat wypowiedzi, jej forma, czyli gatunek, miejsce komunikacji (dom, szkoła, urząd, kawiarnia, zakład pracy). Na tej podstawie możemy wyróżnić dwa przeciwstawne warianty komunikacji: oficjalny i nieoficjalny. Odmiana oficjalna używana jest w sytuacjach formalnych, gdy nadawca i odbiorca nie znają się, łączą ich więzy formalne lub jeden z nich reprezentuje jakąś instytucję. Odmiana nieoficjalna używana jest w sytuacjach nieformalnych, gdy uczestnicy komunikacji są bliskimi sobie osobami. W obu odmianach używamy słów neutralnych, w komunikacji nieoficjalnej ponadto możemy stosować kolokwializmy, słownictwo charakterystyczne dla slangów, a w wariancie oficjalnym – w zależności od sytuacji – terminologię (np. morfem, biosystem, termodynamika), kancelaryzmy (wyrazy i wyrażenia charakterystyczne dla stylu urzędowego, np. interesant, niniejszy, godziny urzędowania), a także słowa podniosłe (niebiosa, piastować, przedwieczny) i książkowe (definitywny, ignorować). Odmiany oficjalnej nie należy utożsamiać z komunikacją pisaną, a nieoficjalnej z mówioną. Każdy z tych wariantów może być bowiem realizowany zarówno za pomocą kanału ustnego, jak i pisemnego. Na przykład list motywacyjny reprezentuje odmianę oficjalną w wersji pisanej, wiadomość zostawiona na kartce w kuchni i skierowana przez matkę do córki – odmianę nieoficjalną realizowaną kanałem pisanym, wykład – odmianę oficjalną mówioną, a rozmowa koleżanek w kawiarni – odmianę nieoficjalną mówioną.
        :explode:[89524]:explode:
        W odmianie nieoficjalnej (np. codziennej komunikacji potocznej, w gwarach ludowych, odmianach środowiskowych, czyli socjolektach i slangach) oraz niektórych tekstach przynależnych do odmiany oficjalnej (np. w stylu dziennikarsko-publicystycznym lub artystycznym) stosowane jest słownictwo ekspresywne, czyli nacechowane emocjonalnie, inaczej mówiąc posiadające określoną barwę uczuciową. Może być ona dodatnia, np. synuś, śniadanko, całuski, grzeczniutki, lub ujemna, np. obijać się, ciemniak, łajza, wiocha. Mówiąc o wyrazach nacechowanych emocjonalnie, mamy na myśli m.in. słowa pogardliwe, lekceważące, ironiczne, obelżywe, żartobliwe i pieszczotliwe. W słownikach języka polskiego barwę emocjonalną wyrazów wskazują kwalifikatory, np. kwalifikator pogard. umieszczony przy wyrazie kuchara oznacza, że używając tego wyrazu w stosunku do kogoś, okazujemy mu pogardę. Zabarwienie emocjonalne jest często efektem stosowania rozmaitych zabiegów słowotwórczych, zwłaszcza dodawania przyrostków zdrabniających: -ek, -ik, -ka, -uszek, -iczka//-yczka (dzionek, byczek, zeszycik, rączka, wianuszek, różyczka), spieszczających: -uś, -usia, -iś, -ula, -cia, -cio, -unia (babusia, babunia, dziadziuś, wujcio), zgrubiających: -idło, isko//-ysko (chamidło, chłopisko, ptaszysko), lub innych również nacechowanych emocjonalnie: -ica, -uch, -al (chemica, staruch, nochal). Spośród innych zabiegów słowotwórczych warto wspomnieć o zmianie budowy wyrazów, np. gruszka → grucha, mięso → mięcho, ciastko → ciacho, podstawówka → podstawówa, pigułka → piguła. Emocjonalność może być też efektem metaforycznego, przenośnego użycia wyrazu neutralnego, np. beczka ‘o człowieku otyłym’, dętka ‘żartobliwie o człowieku zmęczonym’, gleba ‘upadek, przewrócenie się’, plama ‘pomyłka, fiasko’.
        :explode:[89524]:explode:
        Otwórz swoją skrzynkę e-mailową. Przeczytaj 20 ostat
      - (2)
        nio wysłanych przez Ciebie wiadomości. Każdą z nich zakwalifikuj do odpowiedniego typu: oficjalna lub nieoficjalna.
        Przejrzyj listę kontaktów w twoim telefonie komórkowym. Wybierz z niej adresatów, z którymi prowadzisz lub powinieneś/powinnaś prowadzić komunikację oficjalną.
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        1.7. [Praca w parach] Wypiszcie jak najwięcej nazw zwierząt, których znaczenie metaforyczne charakteryzuje się zabarwieniem emocjonalnym, np. małpa w znaczeniu przenośnym ma nacechowanie obraźliwe – tak mówimy z niechęcią o niesympatycznej kobiecie.
        1.8. W poniższym utworze Mirona Białoszewskiego wskaż elementy potoczne. Jacy inni literaci chętnie posługują się kolokwializmami? Jaki jest cel tego zabiegu? Przesłuchy Co pani zwariowała na suficie i pupu - ku i pupu - ku Łapię szczotkę za sztuczny kij i walę w górę. I nic. Nasłuchuję. I nic. Wylatuję. Aż wstyd. To nie ona. Ucho do ścian. Po piętrach. Tu? Nie. Tu? Tam. I tam. Dom. Cały. Sam. Mgła.
        1.9. [Praca w parach] Do jakich gatunków muzycznych można zaliczyć piosenki, których autorzy chętnie posługują się słownictwem potocznym? Podajcie przykłady konkretnych utworów.
        1.10. Oto kilka wypowiedzi kaznodziei – ojca Adama Szustaka, zaczerpniętych ze strony internetowej (www.langustanapalmie.pl). Zaprezentowane fragmenty to teksty skierowane do młodzieży, stąd decyzja kapłana o zastosowaniu wyrazów potocznych, charakterystycznych dla języka najmłodszych pokoleń. Twoje zadanie polega na przeredagowaniu zdań w taki sposób, żeby reprezentowały oficjalną odmianę języka.
        
        Zbawiciel jest naszą ostatnią deską ratunku.
        
        Przypuszczam, że Gedeon jest wkurzony jak sto diabłów.
        
        Wcześniej się ubiera, bo on wie, że przed panem nie można stanąć na golasa.
        
        Bardzo niewielu z nas wierzy, że można podjąć takie ryzyko, żeby sobie nie zostawić furtki, że jak będzie źle, to zwieję.
        
        To te ptaki tak się zażerają tymi figami, że nie myślą już o winogronach i nie jedzą już tych winogron.
        
        To jest takie prawo, które dla nas, a szczególnie w takiej dobie feministycznej, no to jest po prostu masakra, nie?
        
        My tego dzisiaj nie jarzymy.
        
        Chciałem Wam przeczytać fragment z Księgi Ezehiela, która pokazuje, to co Bóg chce zrobić z taką bidą, która do niego przyszła, z taką bidą, która mówi: ja to się nie nadaję.
        
        Poszedł Piotr w tę wodę, bo tylko on to czaił.
        
        Taki miły, sympatyczny gest Pana Jezusa, żeby nie było siary na weselu.
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        1.13. Podane wyrazy o nacechowaniu książkowym lub oficjalnym zamień na takie, których użyjesz w codziennej, swobodnej komunikacji. adekwatny, ambiwalentny, atrybut, aktualnie, asortyment, aspekt, efektywny, ekstremalny, kolegialny, komponent, korelować, kwestia, obligatoryjny, permanentnie, posiadać, prominentny, serwować, spektakularny
        .14. Z dowolnego numeru tygodnika opinii wypisz wyrazy i wyrażenia: a) kolokwialne, b) nacechowane emocjonalnie.
        1.15. Obejrzyj wybrany serwis informacyjny. Zanotuj pojawiające się w nim słownictwo: a) kolokwialne, b) emocjonalne.
        :explode:[89524]:explode:
        1.17. Jakie nacechowanie mają wszystkie poniższe wyrazy? Zastąp je słowami neutralnymi. aczkolwiek, zważywszy, baczyć, niepomny, dezabil
        1.18. [Praca w parach] Oto rozmaite wyrazy i wyrażenia oraz ich peryfrazy zawierające wyraz biały. Jaką funkcję pełnią peryfrazy w poszczególnych przykładach: osłabiają czy wzmacniają emocjonalność wypowiedzi, a może
      - (3)
        w ogóle jej nie modyfikują? śmierć – biała pani narciarstwo – białe szaleństwo porcelana, bawełna – białe złoto urzędnicy – białe kołnierzyki narkotyki, sól, cukier – biała śmierć siedziba prezydenta USA – Biały Dom Antarktyda – Biały Kontynent tenis – biały sport
        1.19. Każdy z podanych wyrazów – leniwy, nieinteligentny, niechlujny – zastąp dwiema peryfrazami: pierwsza powinna osłabiać negatywny ładunek emocjonalny, a druga – potęgować go.
        1.20. W podanych zwrotach wymień rzeczownik na inny tak, by ekspresywne połączenia językowe zamienić na neutralne, np. kapuściana głowa → kapuściana dieta. ptasi móżdżek, wilczy apetyt, kreci wzrok, słomiany zapał, owczy pęd
        :explode:[89524]:explode:
        1.22. Wypisz imiona członków Twojej rodziny i tworzone od nich spieszczenia. Jakie przyrostki są w tym celu najczęściej wykorzystywane?
        1.23. Zajebiście, zajebisty – to wyrazy wulgarne, kolokwialne, pospolite czy neutralne? Sprawdź, co na ten temat sądzą znawcy:
        :explode:[89524]:explode:
        1.24. Zapoznaj się z poniższymi wypowiedziami naukowców na temat wulgaryzmów (wszystkie teksty pochodzą z artykułu Sławomira Mizerskiego Polskie przekleństwo, „Polityka” nr 48, 13.11.2004, s. 3-12), a następnie zdecyduj, czy zdania pod cytatami z artykułu są prawdziwe (P), czy fałszywe (F).
        „ – Wulgaryzmy to wyrazy, które prymarnie odnosiły się do wydalania i seksu. Potem zaczęto za ich pomocą opisywać inne sfery życia. Zwłaszcza wtedy, gdy chciano widzieć rzeczywistość jako brudną, zanieczyszczoną – mówi Katarzyna Kłosińska.”
        „– Obecność rynsztokowej, chamskiej polszczyzny nasila się. Zjawisko to przekracza kolejne granice. Jest coraz mniej wstydu, autocenzury i powściągliwości – przyznaje Edward Balcerzan, profesor na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu w Poznaniu.”
        „– W wulgarnym języku dochodzi do głosu nasze lenistwo. To ucieczka w proste schematy językowe, których da się użyć bez większego wysiłku intelektualnego. Po co się silić, tracić energię na formy dyplomatyczne, omówieniowe, politycznie poprawne, kiedy zamiast tego można użyć kilku grubych słów. I na dodatek wiadomo, że nie spotka nas za to żadna kara – mówi Jacek Lewinson, autor „Słownika seksualizmów polskich”.
        „- Wulgarny język to nadawanie dwóch niedobrych komunikatów – mówi ojciec Jacek Salij, profesor i popularyzator teologii. – Ludzie używający takiego języka nieustannie informują wszystkich, w tym również swoje dzieci, że życie jest ohydne i nie ma w nim nic wzniosłego. Ludziom zaś, którym ten język się podoba, przez powtarzanie wulgarnych słów nadawany jest komunikat podobny do warczenia psa: Ty się do nas nie zbliżaj, nasz świat nigdy nie będzie twoim światem. Czy każde użycie wulgaryzmu jest grzechem i należy się z niego spowiadać? – Na to konkretne pytanie nie da się odpowiedzieć jednoznacznie, bo są przecież sytuacje, kiedy właśnie mocno słowo, nawet takie, które zwyczajnie jest odczuwane jako wulgarne, jest naprawdę usprawiedliwione – tłumaczy o. Salij.”
        „- W języku panuje chaos, zatarła się wrażliwość na to, co dozwolone, dosadne, ale poprawne, a co wulgarne, niedopuszczalne – mówi Lewinson.”
        :explode:[89524]:explode:
  - - - (1)
        MODUŁ CENTRALNY
        MINIWYKŁAD Wartościować – to inaczej ‘oceniać, przypisywać komuś lub czemuś wartości dodatnie-ujemne lub określać, że coś jest pozytywne-negatywne, dobre-złe’. Oceny w języku polskim możemy wyrażać wprost – za pomocą słów, w których znaczeniu zapisana jest informacja o wartości. Są to na przykład wyrazy typu: zły-dobry, dodatni-ujemy, godny- niegodny, wart-niewart itp. Często słowo nazywające coś pozytywnego ma swój antonim (wyraz o przeciwstawnym znaczeniu) oznaczający ocenę negatywną. Wyrazy, za pomocą których wprost wyrażamy oceny, nazywamy słowami wartościującymi wprost. Częściej jednak wartościujemy kogoś lub coś za pomocą wyrazów, które kojarzą się z ‘dobrymi-złymi’ dla nas zjawiskami, a w ich definicjach brakuje informacji o ocenie. Przykładowo, rzeczownik matka ma podstawowe znaczenie ‘kobieta, która urodziła dziecko’, częściej jednak ważniejsze jest znaczenie tego słowa, które wynika z tekstu (kontekstu). Z pojęciem ‘matki’ przecież łączą się takie wyrazy, jak miłość, troska, opiekuńczość, dobroć. Słowo to nie wartościuje wprost, ale wzbudza pozytywne skojarzenia i przywołuje nazwy innych wartości. Znaczenia, które wywołują jakieś wyrazy w kontekście, nazywamy konotacjami (lub znaczeniami pośrednimi, znaczeniami nie-wprost). Bardzo często pojawiają się one w słownictwie, za pomocą którego chcemy wyrazić oceny. Wyrazy, za pomocą których wyrażamy skojarzenia na temat ocen (pozytywnych lub negatywnych), nazywamy słowami pośrednio wartościującymi (nie-wprost/ konotacyjnie). Kiedy coś oceniamy, bardzo często się przywiązujemy do naszych sądów, opinii. Bronimy swoich racji (‘to jest lepsze, ponieważ…’) lub krytykujemy rzeczy, które zasługują na gorszą ocenę (‘to jest złe/ gorsze, ponieważ…’). Wówczas takim komunikatom mogą towarzyszyć emocje. Odzwierciedlają je słowa nacechowane uczuciowo, a zarazem konotujące oceny. Przykładowo, zamiast neutralnego słowa kłótnia w języku potocznym użyjemy wyrazu draka. Warto więc pamiętać, że wyrazy, które służą wartościowaniu (ocenianiu), mogą również wzbudzać emocje. Dlatego też nazywa się je słownictwem emotywnie-oceniającym. Wybitni filozofowie i etycy (m.in. Max Scheller czy Roman Ingarden) pokazali wiele klasyfikacji słów, które nazywają wartości, a więc mają znaczenia aksjologiczne. W dużym uproszczeniu – dotyczą one różnych sfer naszego życia – np. moralności, estetyki, pozytywnych odczuć czy reguł postępowania społecznego. Próbę takiej klasyfikacji przedstawia rysunek:
        :explode:[89524]:explode:
        Trzeba dodać, że nie zawsze to samo pojęcie jest przez ludzi tak samo oceniane. Co więcej, ludzie różnią się podejściem do wielu spraw, rozmaicie postrzegają pewne zjawiska. Inaczej mówiąc, przywiązują się do jednych wartości, a odrzucają inne (nie zgadzają się z nimi). Często można taką ocenę wynieść jedynie z kontekstu, a nie ze znaczenia wyrazu. Słowa ważne dla jakichś grup nazywa się często słowami kluczami lub słowami sztandarowymi. Szczególnie obrazowa jest ta druga nazwa – zaproponowana przez Walerego Pisarka (wybitnego językoznawcę i medioznawcę). Świat wartości grup społecznych można by porównać do słów (haseł, ważnych pojęć), które grupy te mogłyby wynieść na sztandary. Jeśli dana wspólnota podziela podobne przekonania – posługuje się hasłami (słowami wartościującymi), które można by podstawić pod treść „Niech żyje…X, Y, Z!”. Z kolei zjawiska potępiane przez daną grupę mogłyby być ilustracją do sztandarów rozpoczynających się od słów „Precz z … X, Y, Z!”.
        Wyobraź sobie, że czytasz teksty prasowe, w których odbijają się dwa przeciwstawne światopoglądy na temat jakiegoś p
      - (2)
        ojęcia, zjawiska. Wynotuj słowa pokazujące, że te dwie wspólnoty odmiennie oceniają dane zjawisko. Pomocne mogą być schematy: „Dla tej grupy wartościami pozytywnymi są słowa:….., ponieważ ludzie posługujący się nimi chętnie używają zdań (tekstów), które mogłyby zawierać osąd Niech żyje….! Przedstawiciele tej grupy nie aprobują:………………, ponieważ hasła (słowa) przez nich przekazywane można by dopisać do formuły Precz z ….!”
        DO PRZECZYTANIA Roman Tokarski, Podstawowa leksyka wartościująca
        „Gdy chce się nazwać pozytywne właściwości człowieka, przedmiotu czy zdarzenia, można posłużyć się określeniami typu X jest pomnikową postacią, otrzymać królewski upominek bądź X wspiera kogoś w działaniach. Wszystkie te wyrażenia da się sparafrazować w postaci najprostszych formuł „człowiek lub przedmiot jest dobry (pod pewnym względem)”, „działanie X-a jest dobre (pod pewnym względem)”. Analogicznie X jest rozbitkiem życiowym, książka okazała się niewypałem wydawniczym, X uzależnił się od kogoś lub czegoś oznacza, że „jakiś człowiek czy przedmiot jest zły (pod jakimś względem), a „stan uzależnienia jest zły (pod pewnym względem). Centralne w parafrazach przymiotniki dobry i zły traktowane są jako wyrazy schematyczne (jednoznaczne), które każdorazowo mogą ulegać uszczegółowieniu w zależności od kontekstów, w jakich występują. […] Antonimiczna opozycja dobry – zły tworzy podstawową i zarazem najogólniejszą oś wartościowania językowego. Z kolei leksykalne uszczegółowienie aspektu owego dobra i zła („pod pewnym względem”) rozbudowuje pary przeciwstawnych określeń wprowadzających informację o typie wartości. Można więc mówić o pozytywnym bądź negatywnym bohaterze, o moralnym bądź niemoralnym człowieku, ładnym bądź brzydkim pomniku, smacznym bądź niesmacznym obiedzie, wygodnym bądź niewygodnym posłaniu, pożytecznym bądź bezużytecznym narzędziu itp. Wszystkie te słowa wprowadzają ocenę pozytywną bądź negatywną […] Ich podstawową funkcją jest funkcja oceniająca, a sam sąd wartościujący wyrażony jest wprost. Tworzą w miarę wąską klasę leksykalną w odróżnieniu od praktycznie nieograniczonego zbioru jednostek, w których ocena może występować, ale jest pochodną, następstwem znaczenia leksykalnego. W takich wypadkach mówi się o wartościowaniu pośrednim, nie wprost. Żeby zrozumieć zasadność i jakość wartościowania występującego w pomnikowej postaci, rozbitku życiowym czy uzależnieniu się od kogoś lub czegoś, należy zinterpretować znaczenie leksykalne i konotacje słów rozbitek, pomnik, uzależnić się. We wszystkich tych wypadkach ocena formułowana jest nie wprost, pośrednio, często przez zabieg metaforyzacji.” [źródło: Ryszard Tokarski, Światy za słowami. Wykłady z semantyki leksykalnej, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2013, s. 143-144]
        Jadwiga Puzynina, Język wartości
        „Centrum kategorii nazw wartości estetycznych (pozytywnych) to piękno. Nie budzi to wątpliwości, kiedy mówimy o naturze. Natomiast sprawa komplikuje się, kiedy przechodzimy do sztuki, dla której nie zawsze pojęciem centralnym jest piękno: może je stanowić artyzm, a dla poszczególnych szkół i okresów naśladownictwo, oryginalność, ekspresja czy też wręcz antywartość estetyczna – brzydota (turpizm). Toteż związek sztuki jako całości i poszczególnych jej odmian, a także pojęć takich jak ‘artyzm’ i ‘arcydzieło’ z pięknem – dla kręgów elitarnych nie zawsze jest koniecznym. Jednakże w świadomości większości szarych ludzi sztuka – poezja, muzyka, malarstwo itd. służą stwarzaniu i wyrażaniu piękna. Znamienna jest nazwa: literatura piękna (fr. belles lettres) na oznaczenie literatury o walorach artystycznych, akademia
      - (3)
        sztuk pięknych na oznaczenie akademii sztuk plastycznych (por. fr. Acade’mie des beaux arts). Na silne konotacje pozytywne sztuki i jej odmian w języku ogólnym niewątpliwie ma wpływ jej związek z pięknem […] Dotyczy to również nazw instytucji i miejsc takich, jak akademia sztuk pięknych, muzeum, świątynia sztuki. Piękno jest też ostatecznym źródłem nacechowania wartościującego natchnienia jako nazwy stanu (procesu?) powodującego powstawanie tego, co piękne. […] Obok piękna wysoką rangę w hierarchii wartości mają […] harmonia, ład, ekspresja, artyzm, uroda. […] Warto też pamiętać, że jako wartościujące pozytywnie występują określenia o znaczeniach „wielowartościowych”, takie jak dobry, świetny (o dziele sztuki), boski, cudowny, kapitalny, bajeczny, wspaniały, fantastyczny.” [s. 152 – 155)] Centrum kategorii wartości witalnych stanowi życie, i to życie bez cierpień fizycznych, bez chorób, a więc – inaczej mówiąc – życie i zdrowie. Narodziny człowieka witamy na ogół z radością, śmierć ma silne konotacje negatywne. Walka o życie, każdy chce żyć – to wypowiedzi poświadczające z kolei dodatnie nacechowanie życia. Pozytywne konotacje życia i zdrowia przenoszą się także na leczenie, lekarstwa, lekarzy, pielęgniarki, sanatoria, szpitale itp. Negatywne konotacje śmierci rzutują na nacechowanie wartościujące pogrzebu, trumny, cmentarza, stypy, egzekwi, także poronienia (por. poroniony pomysł). Leksem żałoba ‘wyraz i/ lub oznaki smutku z powodu czyjejś śmierci’ ma w swojej treści presupozycję wartościowania negatywnego śmierci przez nosiciela żałoby. Silne nacechowanie konotacyjne ma też choroba, ból, cierpienie fizyczne […] (s. 168)” [źródło: Jadwiga Puzynina, Język wartości, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992, s. 152 – 155 oraz 168]
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        Wypisz ze słowników języka polskiego oraz ze „Słownika mitów i tradycji kultury” Władysława Kopalińskiego słowa, określenia lub metafory, które kojarzą się z wyrazem szczęście. Zastanów się, czy zawsze to pojęcie jest pozytywnie wartościowane.
  - - - (1)
        MODUŁ CENTRALNY
        MINIWYKŁAD Językowy obraz świata (JOS) – to opis zjawisk językowych (znaczeń wyrazowych, w tym frazeologizmów, metafor, stereotypów i reguł gramatycznych), w którym odbijają się właściwe danej społeczności, kulturze, tradycji potoczne (a więc nie naukowe czy encyklopedyczne) sądy o człowieku i jego świecie. Badacze zajmujący się tą gałęzią językoznawstwa nawiązują do myśli niemieckiego filozofa Wilhelma von Humboldta (1767-1835), który uważał, że nie ma jednakowych praw językowych dla wszystkich języków. To, jaką mamy gramatykę, słownictwo, zależy od kultury danego społeczeństwa (narodu). Inaczej myślimy w językach obcych niż w języku rodzimym. Ta wiedza wynika z różnej tradycji, w której się wychowaliśmy. Krótko mówiąc: kultura wpływa na język, a język zależy od kultury. Do myśli Humboldta nawiązywali również badacze amerykańscy (lingwiści oraz antropolodzy) na początku XX wieku. Zauważyli, że w języku Indian Ameryki Północnej pojawiają się pojęcia i konstrukcje (reguły) gramatyczne, których nie ma w języku angielskim (wywodzącym się przecież z kultury europejskiej) – jak również odwrotnie: języki europejskie mają znaczenia i wyrazy, które nie są przydatne dla amerykańskich autochtonów. Dwaj wybitni badacze – Edward Sapir i Benjamin L. Whorf (na podstawie prac nad językiem Indian Hopi) zauważyli, że język wpływa na nasze myślenie o rzeczywistości (kulturze), a rzeczywistość, w której wychowujemy się, żyjemy, wpływa na nasz język. Ta zależność została nazwana teorią relatywizmu językowego. Można więc powiedzieć, że językowy obraz świata – to potoczna wiedza zapisana w języku. Różni się ona od wiedzy naukowej (encyklopedycznej) zarówno zbiorem wyrazów, które nazywają zjawiska konkretne, jak również sposobem patrzenia na świat. Podstawowym środkiem przekazu jest język potoczny (styl potoczny). Nie znaczy to, że jest to styl kolokwialny, grubiański, prostacki, ale taki przekaz, w którym odbija się spojrzenie na świat zwykłego człowieka. Wiele w nim zatem potocznych metafor (np. coś kryje się za horyzontem, patrzeć na coś z lotu ptaka, widzieć coś kątem oka), stereotypowych wyobrażeń i mitów zapisanych we frazeologizmach i formach wyrazowych (np. wyskoczyć jak filip z konopi, zbaranieć, aksamitny/ chropowaty głos). Przez badaczy ten styl komunikacji nazywany jest również antropocentrycznym, czyli takim, w którego centrum jest człowiek i jego najbliższe otoczenie, albo takim, w którym świat można poznać jedynie, opisując ludzkie doświadczenia (poznawcze, myślowe, emocjonalne). Słownictwo przeważnie odnosi się do nazw konkretnych (czynności, zachowań, zjawisk przyrody, atmosferycznych itp.), a za pomocą rozmaitych metafor (metonimii) człowiek nadaje przedmiotom nazwy wywodzące się z opisu jego zachowań lub otoczenia – np. lipiec – ‘to miesiąc, w którym kwitną lipy’, kolanko – ‘jako nazwa części hydraulicznej, która swym kształtem przypomina kolano’. Wiele nazw anatomicznych w stylu potocznym odbiega od fachowych, medycznych, naukowych terminów, a znaczeniowo odnosi się do nazw przedmiotów (także codziennego użytku) lub zjawisk przyrodniczych (np. kurze łapki ‘zmarszczki’, sokoli wzrok ‘dobry, znakomity’, woreczek żółciowy ‘część ciała przypominająca swym kształtem worek’). Więcej o stylu potocznym we fragmencie opracowania Jerzego Bartmińskiego:
        TEKSTY/ do przeczytania J. Bartmiński, Styl potoczny
        „Wśród wariantów języka narodowego język potoczny zajmuje miejsce wyróżnione, wręcz wyjątkowe. Jest to przede wszystkim pierwszy w kolejności przyswajania wariant języka, ten, którego uczymy się jako dzieci i który potem długo j
      - (2)
        eszcze wystarcza nam do porozumiewania się w codziennych sytuacjach życiowych; język najprostszy, najbardziej konkretny, najbliższy. Z czasem, gdy w skomplikowanych sytuacjach o złożonych problemach musimy mówić, używając uczonej terminologii lub formuł oficjalnych i sięgamy po wyspecjalizowane style językowe, ten pierwszy język pomaga nam rozumieć i objaśniać nowe dla nas wyrazy i pojęcia, a także kontrolować wyrazy wieloznaczne, niejasne. […] Styl potoczny – jak każdy styl – przekazuje i utrwala pewien obraz świata, który Apresjan nazwał obrazem „naiwnym”. Obraz ten jest budowany z punktu widzenia „prostego człowieka”, odpowiada postawie zdroworozsądkowej, a znajduje swój wyraz zarówno w strukturze słownictwa i jego organizacji semantycznej, frazeologizmach i przysłowiach, jak w zespole kategorii gramatycznych […] Jest to obraz dany w języku i dostępny poprzez język.” [źródło: J. Bartmiński, Styl potoczny, [w:] Współczesny język polski, pod red. J. Bartmińskiego, Lublin 2001, s. 114, 119]
        :explode:[89524]:explode:
        Teoria Sapira-Whorfa pokazuje, że językowy obraz świata (a więc potoczna wiedza na temat świata) zależy od kultury, w której się komunikujemy. Formy językowe i słownictwo zależą od potocznych przekonań i codziennych potrzeb, i odwrotnie – pewne reguły kulturowe (np. dotyczące relacji między ludźmi czy zasady grzeczności) wpływają na dobór środków językowych. Przykładowo, w polskiej grzeczności językowej negatywnie ocenia się formy autoprezentacji, w których pojawia się „chwalenie”. Osoby - postrzegane są przez otoczenie jako te, które nad wyraz wprost komunikują o swych sukcesach – otrzymują często etykietkę samochwały, chwalipięty. Nie wypada się również nadmiernie chwalić w kulturach dalekowschodnich (np. w Japonii). Ale już w kulturze amerykańskiej mówienie o sobie za pomocą pochwalnych, pozytywnie wartościujących słów nie jest uznawane za naruszenie zasad grzeczności (etykiety). Różnice w językowym obrazie świata rozmaitych społeczeństw najlepiej ilustruje brak lub nadmiar wyrazów. Na ten temat piszą Edward Łuczyński i Jolanta Maćkiewicz:
        DO PRZECZYTANIA Edward Łuczyński, Jolanta Maćkiewicz, Znaczenie w aspekcie porównawczym, czyli świat widziany poprzez język
        „Znaczenia słów ukazują, w jaki sposób postrzegamy i oceniamy elementy świata, do których te słowa się odnoszą. Wieloznaczność słów odzwierciedla podobieństwa i powiązania, jakie dostrzegamy między rzeczami i zjawiskami. Uogólniając: słownictwo danego języka utrwala pewien rodzaj widzenia rzeczywistości. […] Nawet obserwowalne zjawiska wspólne wszystkim – np. zjawiska pogodowe – mogą być odmiennie opisywane i interpretowane przez przedstawicieli różnych nacji. Opisując mgłę, Polacy zwracają uwagę jedynie na jej budowę (mgła to drobne kropelki wody) i stan (zawiesina unosząca się nad ziemią czy wodą). Skąd o tym wiadomo? Po pierwsze, w języku polskim odróżnia się mgłę (statyczną) od deszczu (dynamicznego). Po drugie, nie wyróżnia się językowo (to znaczy – osobnymi nazwami) odmian mgły. Inaczej Anglicy. Jako mieszkańcy wyspy z jej morskim wilgotnym klimatem dostrzegają różnice w gęstości mgły i dlatego inaczej nazywają mgłę przeciętnie gęstą (mist), gęstszą niż przeciętna (fog) i rzadszą niż przeciętna (haze). Dla Hiszpanów, którzy od wieków żeglowali po morzach, mgła nad morzem (nazywana przez nich bruma) jest zdecydowanie inna niż mgła pojawiająca się nad lądem (niebla). Lapończycy mają 20 słów na oznaczenie lodu, 40 – na różne postacie śniegu. Amerykanie – kilka różnych określeń na autostradę, w zależności od jej szerokości, dostępności, od tego, czy jest płatn
      - (3)
        a itp. (m.in. expressway, freeway, high way, thoroughfare, thruway/ throughway). Największe różnice dotyczą pojęć abstrakcyjnych. Takie pojęcia, jak rosyjska duša, francuski esprit czy angielski mind są właściwie nieprzetłumaczalne. Rzeczowniki: liberte’, freedom i wolność – wbrew pozorom – nie są ekwiwalentami, ponieważ zawierają specyficzne dla danego języka konotacje. Konotacje wynikają ze specyficznych doświadczeń historycznych. […] Badając słownictwo różnych języków, zaczynamy dostrzegać te swoiście zarysowane kręgi, te mniej czy bardziej różniące się konceptualne światy, w jakich żyją poszczególne narody” [źródło: Edward Łuczyński, Jolanta Maćkiewicz, Językoznawstwo ogólne. Wybrane zagadnienia, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1999, s. 42-44]
    - - (1)
        KONTEKSTY
        Do przeczytania
        „JOS jest potoczną interpretacją rzeczywistości z punktu widzenia przeciętnego użytkownika języka, oddaje jego mentalność, odpowiada jego punktowi widzenia i jego potrzebom. Jest „naiwny” […], to znaczy równocześnie antropocentryczny i etnocentryczny, tworzony z punktu widzenia człowieka, mierzony ludzkimi miarami. W potocznym obrazie otaczającego człowieka i bliskiego mu świata słońce wschodzi i zachodzi, rośliny dzielą się na użyteczne i szkodzące, ptaki na złowieszcze i przyjemne, woda jest zdrowa, czyli nadająca się do picia przez człowieka, albo nieprzydatna, cuchnąca, gwiazdy mrugają, droga biegnie, coś jest zimne, ciężkie, wysokie w relacji do miar przeciętnego człowieka. JOS jest przekazywany wraz z językiem, jest zarazem praktyczny, wystarczający na potrzeby codziennej komunikacji” [źródło: Jerzy Bartmiński, Językowe podstawy obrazu świata, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2006, s. 14]
        
        Jakie informacje o świecie i człowieku zawierają frazeologizmy odwołujące się do świata roślin? Narysujcie w parach mapę myślową, na której zaznaczycie zbiory powiedzeń, które mogłyby na przykład pokazać takie kategorie, jak: uczucia, zmysły, zwyczaje, cechy, wierzenia itp. wysmukły jak topola, chłop jak dąb, na pochyłe drzewo i kozy skaczą, miły jak pieprz na języku, gorzki jak chmiel, kwaśny jak cytryna, drży jak osika, trzęsie się jak topola od wiatru, trzyma się jak rzep psiego ogona, wpadł jak śliwka w kompot, czuć się jak groch przy drodze, wyrósł jak dąb, a głupi jak dąb, śmieje się jak szkapa do osła, czerwony jak burak, od kapusty brzuch tłusty, z tej pszenicy nie będzie mąki, gdzie pieprz rośnie, sypać mak w oczy, głuchy jak pień, zna się tyle, co kura na pieprzu, śmieje się jak diabeł w suchej wierzbie, plecie, jakby się blekotu najadł, śmieje się jak szkapa do owsa, siedzi jak grzyb przy drodze, pasować jak kwiatek do kożucha [źródło przykładów: A. Nowakowska, Świat roślin w polskiej frazeologii, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2005]
        
        O jakich uczuciach, przeżyciach, stanach emocjonalnych informuje nas językowy obraz świata? Porozmawiajcie w grupach na temat nazw uczuć, których podstawą są związki frazeologiczne nawiązujące do serca i wątroby. Dlaczego w potocznym obrazie świata są one źródłem wiedzy na temat psychiki ludzkiej? ktoś idzie za głosem serca, kogoś chwyciło za serce, komuś jest ciężko na sercu, komuś twardnieje serce, komuś serce pęka, ktoś jest sercem z kimś, komuś spadł kamień z serca, ktoś jest bez serca, ktoś nie ma serca, ktoś ma serce na dłoni, ktoś traci serce dla czegoś, ktoś idzie za głosem serca, ktoś radzi się serca, ktoś ma żal w sercu, komuś serce pęka, coś przeszywa komuś serce, ktoś kogoś w głębi serca kocha, ktoś ofiaruje komuś swoje serce, robić coś, co serce dyktuje, ktoś przemawia do czyjegoś serca
        ktoś ma coś na wątrobie, coś leży komuś na wątrobie, komuś się żółć wylała, ktoś utoczył wiele żółci, coś przepełnia komuś serce żółcią, wątroba się w kimś przewraca, coś przepełnia kogoś żółcią, żółć w kimś kipi [źródło przykładów: Anna Pajdzińska, Jak mówimy o uczuciach?, [w:] Językowy obraz świata, red. J. Bartmiński, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1999, s. 91-94]
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        
        Z artykułów prasowych wypisz nagłówki, w których pojawiają się metafory polityki i gospodarki (np. Przed wyborami politycy rozdają karty = metafora POLITYKA to GRA). Zastanów się, dlaczego częściej w języku mediów o polityce i gospodarce pisze się za pomocą obrazowych sformułowań niż za pomocą stylu naukowego czy artystycznego.
      - (2)
        :explode:[89524]:explode:
- - - - (1)
        Rodzaje retoryczne
        
        Rodzaj sądowy (osądzający) – odnosi się do przeszłości, a jego celem jest oskarżenie lub obrona osoby (akt oskarżenia, mowa obrońcy).
        
        Rodzaj doradczy (deliberatywny) – odnosi się do przyszłości, a jego celem jest namawianie lub odradzanie (mowa sejmowa, wystąpienie na wiecu wyborczym, zachęta do skorzystania z oferty, list motywacyjny).
        
        Rodzaj demonstratywny (popisowy, okolicznościowy) – odnosi się do teraźniejszości, a celem jest pochwała, rzadziej zganienie (nekrolog, mowa weselna, recenzja).
        Mowy, czyli dłuższe wypowiedzi na określony temat, nazywane są też przemówieniami, wystąpieniami (wystąpieniami publicznymi) lub oracjami. Mówcy nie zawsze przyświeca ten sam zamiar komunikacyjny. W związku z tym ze względu na cel wyróżniamy następujące rodzaje wystąpień:
        
        Informacyjne, które polegają na przekazaniu w sposób uporządkowany pewnych faktów i zinterpretowaniu ich.
        
        Okolicznościowe, których zadaniem jest uświetnienie uroczystości, oddziaływanie na uczucia odbiorców.
        
        Perswazyjne, których celem jest pobudzenie odbiorców do działania lub do ukształtowania poglądów na określony temat.
        :explode:[89524]:explode:
        2.1. Który rodzaj reprezentują mowy na poniższe tematy? WOMI: Q8 Grupowanie Mowy informacyjne Mowy okolicznościowe Mowy perswazyjne 2, 3, 5 4, 6, 9, 12 1, 7, 8, 10, 11, 13 [Na czerwono właściwie przyporządkowane numery tematów]
        
        Należy zaostrzyć kary nawet za najdrobniejsze przestępstwa.
        
        O istocie świąt Bożego Narodzenia
        
        Współczesny system podatków w Polsce.
        
        Przemówienie z okazji 50-lecia szkoły.
        
        Sprawozdanie z działalności fundacji.
        
        Laudacja przed nadaniem tytułu doktora honoris causa uczelni.
        
        Wniosek o wyrażenie votum nieufności wobec ministra finansów złożony na posiedzenie Sejmu RP.
        
        List otwarty środowisk twórczych domagających się utrzymania Programu II PR.
        
        Przemówienie prezydenta PR podczas obchodów rocznicy odzyskania niepodległości.
        
        Autoprezentacja wygłoszona podczas ubiegania się o pracę.
        
        Exposé premiera RP.
        
        Mowa pogrzebowa.
        
        Współczesny system podatków w Polsce wymaga zmian.
        2.2. Zgromadź jak najwięcej wyrażeń, których możesz użyć: a) wygłaszając toast na przyjęciu z okazji 60. urodzin Twojej babci, b) wygłaszając przemówienie otwierające bal maturalny, c) zachęcając do skorzystania z jakiejś oferty. 2.3. Zgromadź cytaty i sentencje przydatne podczas: a) wygłaszania w imieniu wszystkich uczniów przemówienia na zakończenie roku szkolnego; b) wygłaszania krótkiej mowy na przyjęciu zorganizowanym z okazji pierwszych urodzin Twojego chrześniaka lub chrześnicy. Od autora Elementy kompozycji mowy, czyli stałe elementy treści to: 1) wstęp (zwany też wprowadzeniem lub exordium), 2) rozwinięcie, na które mogą składać się: opowiadanie, argumentacja i odparcie zarzutów, 3) zakończenie (podsumowanie).
        :explode:[89524]:explode:
        3.1. W 5 dowolnych mowach pochodzących ze zbioru Wielkie mowy historii (t. 1-4, wybór i opracowanie T. Zawadzki, redakcja M. Gumkowski, Warszawa 2006) wyodrębnij i nazwij poszczególne części wystąpienia. 3.2. Przeczytaj jedno z wystąpień Bronisława Komorowskiego (lub wysłuchaj je) wygłoszone z okazji rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 maja (np. 3.05.2011, 3.05.2012, 3.05.2013), a następnie wyodrębnij oraz nazwij poszczególne części wystąpienia. Teksty oraz pliki audio dostępne są na stronie: .
        :explode:[89524]:explode:
        Od autora Charakter każdej części kompozycji mowy zależy od wielu czynników – tematu wystąpienia, celu
      - (2)
        mówcy, jego wiedzy i umiejętności. Najważniejszym czynnikiem jest jednak rodzaj publiczności, czyli audytorium, słuchaczy, odbiorców, np. ich liczba, wiek, pochodzenie społeczne i wykształcenie. Mówca powinien liczyć się z tym, że zachowanie publiczności wpływa na jego wystąpienie. Powinien więc obserwować reakcje słuchaczy i uwzględniać je w trakcie wygłaszania swojej mowy. Gdy zaobserwuje znudzenie lub zniecierpliwienie audytorium, może dążyć do skupienia uwagi publiczności. Służą temu następujące zabiegi związane z: 1) treścią wystąpienia, np. posłużenie się anegdotą lub elementami humorystycznymi, wprowadzenie wątków sensacyjnych, uświadomienie słuchaczom ważności omawianych problemów; 2) formą wypowiedzi, np. zmiana intonacji, zwiększenie dynamiki wypowiedzi, zawieszenie głosu lub zmniejszenie dystansu dzielącego mówcę od audytorium.
        4.1. Oto lista gości zaproszonych na inaugurację roku szkolnego: miejscowy burmistrz, poseł na Sejm RP, przedstawiciel kuratorium oświaty, pracownik biblioteki miejskiej, dyrektor gminnego ośrodka kultury, radny, radna, komendant miejscowej policji, proboszcz parafii, na terenie której znajduje się szkoła, dyrektor zaprzyjaźnionej szkoły, przewodniczący rady rodziców, redaktor naczelny lokalnej gazety. Przemówienie wygłoszone z tej okazji należy rozpocząć od zwrotów skierowanych imiennie do poszczególnych osób lub grup osób składających się na audytorium. Ułóż listę zwrotów grzecznościowych skierowanych do słuchających, pamiętając, by wyliczenie zacząć od osób najwyższych rangą. Pamiętaj, że w gronie audytorium, poza gośćmi, są również uczniowie, nauczyciele oraz inni pracownicy szkoły.
        :explode:[89524]:explode:
        Od autora Wstęp, czyli exordium, to pierwsza część wypowiedzi, której celem jest:
        
        nawiązanie kontaktu ze słuchaczami, przyciągnięcie ich uwagi oraz wzbudzenie zainteresowania audytorium tematem wystąpienia oraz osobą mówcy;
        
        zapowiedź tematu wystąpienia, czyli uprzedzenie słuchacza o przedmiocie wystąpienia;
        
        pozyskanie życzliwości słuchaczy.
        5.1. Ze zbioru Wielkie mowy historii (t. 1-4, wybór i opracowanie T. Zawadzki, redakcja M. Gumkowski, Warszawa 2006) wynotuj po 3 przykłady przemówień reprezentujących następujące rodzaje wstępów: a) zaprezentowanie anegdoty ilustrującej tezę; b) zaprezentowanie i zinterpretowanie cytatu, sentencji wiążących się z argumentowaną tezą; c) zakwestionowanie powszechnego sądu.
        5.2. Za pośrednictwem internetu (www.langustanapalmie.pl) wysłuchaj dowolnej nauki rekolekcyjnej ojca Adama Szustaka i omów służące przyciągnięciu uwagi odbiorcy chwyty stosowane przez duszpasterza we wstępie.
        5.3. Zanalizuj wstępy w artykułach poświęconych wybranemu problemowi, zamieszczonych w różnych pismach. Jakie strategie rozpoczynania stosują autorzy? Który wstęp oceniasz jako najtrafniejszy?
        5.4. Przeanalizuj i oceń poniższe teksty, które pełnią funkcję wstępów wystąpień.
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        
        Przemówienie nad trumną zmarłego: Głupio tak mi tu stać i mówić coś o zmarłym, ale tak najlepiej chyba będzie powiedzieć coś o grzechu, bo temat ten jak najbardziej pasuje do zmarłego. Byłbym jednak niesprawiedliwy, mówiąc tylko o grzechu, bo akurat mądrością i uprzejmością zmarły nigdy nie grzeszył.
        :explode:[89524]:explode:
        5.5. Kafel: Dyskusja, pisanie, działania twórcze. Zaproponuj swoje wersje wstępów przemówień, których okoliczności zostały określone w zadaniu 5.4.
        5.6. Kafel: Dyskusja, pisanie, działania twórcze. Napisz 3 krótkie wstępy do tekstu na temat: Czy warto szczepić się przeciw grypie? Za każdym razem wykorzystaj in
      - (3)
        ny sposób rozpoczynania tekstu.
        Od autora Na rozwinięcie składa się zwykle opowiadanie, argumentacja i odparcie zarzutów. A. Opowiadanie to historia ilustrująca zaprezentowaną tezę. Może przybierać jedną z niżej wymienionych form.
        
        Stronnicze przedstawienie faktów (taka forma zwykle pojawia się w mowach sądowych).
        
        Dygresja nieodnosząca się ściśle do sprawy.
        
        Fabuła, która odnosi się do zdarzeń (jest wówczas relacją) lub osób (jest wówczas ich psychologiczną charakterystyką). Opowiadanie sprawia, że słuchacze lepiej zapamiętują treść wystąpienia, łatwiej jest im zrozumieć tok argumentacyjny. Zaletą opowiadania jest bowiem konkret, który porusza zmysły i wyobraźnię i ułatwia interpretację abstrakcji. Opowiadanie uwiarygodnia więc argumentację.
        B. Argumentacja to dowiedzenie tezy postawionej w przemówieniu. Na dowodzenie mogą składać się argumenty logiczne (wykorzystujące takie schematy wnioskowania, jak dedukcja – wnioskowanie z jakiegoś stwierdzenia, które zawiera pewną prawdę ogólną, czy indukcja – wnioskowanie od przykładów, czyli od szczegółów do ogółu), rzeczowe (opisywanie faktów, ilustrowanie ich danymi liczbowymi, powoływanie się na wypowiedzi autorytetów) lub emocjonalne (odwoływanie się do uczuć słuchaczy, np. do litości, strachu, próżności, nieśmiałości).
        :explode:[89524]:explode:
        C. Odparcie zarzutów – to część mowy, w której formułuje się argumenty przeciwne do przedstawionych w części poprzedniej (kontrargumenty) po to, by je zbić. Ten zabieg uprzedza wystąpienia oponentów. Inaczej mówiąc, orator broni swojego stanowiska przed atakami przeciwników.
        6.1. Od kilku lat na świecie duże emocje budzi żywność genetycznie modyfikowana (GMO). Poniżej znajduje się lista argumentów wysuwanych przez jej zwolenników. a) Oceń siłę i przydatność każdego z argumentów. b) Do każdego argumentu postaraj się znaleźć odpowiedni kontrargument.
        :explode:[89524]:explode:
        6.2. [Praca w parach] Zgromadźcie jak najwięcej argumentów przemawiających za jedną z dwóch tez: a) Wakacje najlepiej spędzać w Polsce. b) Wakacje najlepiej spędzać w ciepłych krajach. Następnie spróbujcie przewidzieć kontrargumenty, jakie mogą sformułować osoby, które reprezentują przeciwny pogląd na temat miejsca spędzania wakacji. 6.3. Ułóż kilkuzdaniowe opowiadanie, które uwiarygodni tezę i argumentację w wystąpieniu na jeden z poniższych tematów. W opowiadaniu wykorzystaj wątki autobiograficzne.
        
        Co dwie głowy, to nie jedna.
        
        Człowiek dla drugich ma rozum, a dla siebie głupi.
        
        I na równiej drodze można się potknąć.
        
        Jak się człowiek śpieszy, to się diabeł cieszy.
        
        Kto się czubi, ten się lubi.
        Od autora Zakończenie (w tradycji retorycznej określane jako peroratio) połączone jest często z podsumowaniem (recapitulatio) i/lub apelem do uczuć audytorium. Zakończenie wystąpienia musi być bardzo przemyślane, ponieważ najbardziej zapada w pamięć odbiorcy. Może ono przybierać jedną z podanych niżej form.
        
        Powtórzenie głównej tezy przemówienia, ale w taki sposób, by odbiorcy nie mieli wątpliwości, jakie stanowisko zajmuje mówca. Tak skonstruowany finał wystąpienia często zawiera przesłanie do audytorium.
        
        Cytat, sentencja, które pełnią funkcję podsumowania lub puenty wywodu.
        
        Nawiązanie do słów wypowiedzianych na początku przemówienia. Taką kompozycję, w której wstęp jest powiązany z zakończeniem, nazywamy klamrową.
        
        Zaprezentowanie osobistych przeżyć mówcy, mających związek z tematem wystąpienia.
        7.1. Ze zbioru Wielkie mowy historii (t. 1-4, wybór i opracowanie T. Zawadzki, redakcj
      - (4)
        a M. Gumkowski, Warszawa 2006) wynotuj po 3 przykłady przemówień reprezentujących poszczególne rodzaje zakończeń. 7.2. Zdecyduj, z jakiej okazji (wymieniono je w punktach od A do H) zostały wygłoszone przemówienia lub napisane listy, których końcowe akapity (lub ich fragmenty) znajdują się poniżej (punkty od 1 do 8). Autorem wszystkich tekstów jest Bronisław Komorowski, a pochodzą one ze strony .
        :explode:[89524]:explode:
        A. List do uczestników uroczystości w Miednoje. B. List z okazji jubileuszu 80-lecia Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego. C. Przemówienie w dniu Święta Wojska Polskiego. D. Przemówienie na Westerplatte. E. Noworoczne orędzie. F. Orędzie wygłoszone podczas wyboru na prezydenta. G. Wystąpienie podsumowujące spotkanie z samorządowcami. H. Wystąpienie na odsłonięcie pomnika Tatara RP. WOMI Q10 Wpisz w tekst [Uczeń musi przyporządkować odpowiedniej liczbie (odpowiadającej numerowi fragmentu tekstu) – odpowiednią literę (odpowiadającą okoliczności wygłoszenia tekstu). Oto prawidłowe odpowiedzi: 1 F 2 C 3A 4D 5G 6B 7 H 8E].
        Odpowiedzi 1 ..... 2 ..... 3 ..... 4 ..... 5 ..... 6 ..... 7 ..... 8 .....
        :explode:[89524]:explode:
        7.4. Do każdej kolumny tabeli z poprzedniego ćwiczenia dopisz jeszcze po kilka wyrazów i wyrażeń. 7.5. Korzystając ze strony www.burzyk.bielsko.pl zapoznaj się z kilkunastoma kazaniami księdza Eugeniusza Burzyka i wymień kilka cech charakteryzujących ich kompozycję. Zwróć na przykład uwagę na liczbę segmentów i właściwości każdego z nich (m.in. układ treści, długość). 7.6. [Praca w grupach] Wyniki swojej indywidualnej pracy z zadania 7.5 przedyskutujcie w grupach. 7.7. Kafel: Dyskusja, pisanie, działania twórcze. Napisz i wygłoś na forum klasy 2 – 3-minutowe przemówienie okolicznościowe. Wybierz jedną z poniższych sytuacji.
        
        Przyjęcie rodzinne z okazji rocznicy ślubu Twoich rodziców.
        
        Przyjęcie dla młodzieży z okazji 18. urodzin Twojej przyjaciółki/Twojego przyjaciela.
        
        Przemówienie rozpoczynające bal półmetkowy w szkole.
  - - - (1)
        Argumenty logiczne
        Argumenty logiczne przybierają postać wnioskowania dedukcyjnego lub indukcyjnego. Dedukcja realizuje schemat od ogółu do szczegółu, to znaczy, że nadawca najpierw przedstawia prawdy ogólne i na ich podstawie dochodzi do wniosków szczegółowych. Ten typ argumentacji najczęściej przyjmuje formę entymematu, w którym stosuje się przesłankę większą, zwykle pomijaną przez nadawcę, ponieważ jest ona prawdą powszechnie znaną, oraz przesłankę mniejszą, która powtarza przesłankę większą w wersji uszczegółowionej, a więc odnoszącej się do konkretu, do tematu wystąpienia mówcy. Oto przykład wypowiedzi argumentacyjnej wykorzystującej entymemat: Mięso smażone na smalcu zawiera dużo tłuszczów nasyconych, więc jest niezdrowe. Teraz w tej strukturze argumentacyjnej wyodrębnijmy przesłankę większą, przesłankę mniejszą oraz wniosek. Przesłanka większa: Produkty zawierające dużo tłuszczów nasyconych są niezdrowe [ta przesłanka zostaje pominięta w dowodzeniu, ponieważ uznano ją za sąd dobrze znany odbiorcy] Przesłanka mniejsza: Mięso smażone na smalcu zawiera dużo tłuszczów nasyconych. Wniosek: Mięso smażone na smalcu jest niezdrowe. Indukcja to wnioskowanie od szczegółu do ogółu. W tym typie argumentowania najpierw przedstawia się fakty, a dopiero potem, na ich podstawie, dochodzi się do prawd ogólnych. Prawdy ogólne wynikają więc z przedstawionych informacji. W tego typu dowodzeniu to odbiorca może wyciągnąć wniosek, nadawca nie musi go werbalizować. Oto przykład argumentacji wykorzystującej indukcję. Przesłanka 1: Dzieci wychowujące się w pełnych rodzinach rzadziej mają problemy emocjonalne. Przesłanka 2: Dzieci wychowujące się w pełnych rodzinach lepiej się uczą. Przesłanka3: Dzieci wychowujące się w pełnych rodzinach lepiej sobie radzą w dorosłym życiu. Wniosek: Wychowywanie dzieci w pełnych rodzinach przynosi wiele korzyści.
        3.1. W poniższych wypowiedziach argumentacyjnych wyodrębnij następujące elementy: przesłankę 1., przesłankę 2. oraz konkluzję. Który typ dowodzenia – dedukcję czy indukcję – zastosowano w przykładach? a) Węgry w latach 70. XX wieku były krajem bloku komunistycznego, więc w kraju tym wówczas nie było wolności słowa. b) Moich sąsiadów nie ma w domu. Przemawiają za tym następujące fakty: od kilku dni nie świeci się u nich światło, a w zeszłym tygodniu widziałam, jak pakują do samochodu wiele toreb, walizek i plecaków. c) Skoro na wycieczkę mogą pojechać tylko olimpijczycy, a w olimpiadzie brało udział 8 osób, to oznacza, że wyjedzie na nią zaledwie kilkoro uczniów. d) Wieloryby nie mają skrzeli, ponieważ nie są rybami. 3.2. Do każdego z poniższych argumentów, składających się z przesłanki mniejszej i wniosku, znajdź przesłankę większą, która ma źródła w potocznej wiedzy lub stereotypowych przekonaniach. Następnie odpowiedz na pytania: a) W których przykładach wniosek nie zawsze jest poprawny? b) Na czym polega niebezpieczeństwo tego typu dowodzenia?
        1) Za dwa tygodnie zaczyna się czerwiec, więc należy się spodziewać, że za kilkanaście dni będzie już na pewno ciepło. 2) Argentyna jest krajem Ameryki Łacińskiej, więc dominuje tam chrześcijaństwo. 3) Mój znajomy pochodzi z Belgii, więc mówi po francusku i flamandzku. 4) Jan K. jest politykiem, więc większość jego wypowiedzi to kłamstwa. 5) Dwie kucharki obierają kilogram ziemniaków przez 4 minuty, więc cztery kucharki wykonają tę pracę w dwie minuty. 6) Dziś jest środa popielcowa, więc nie należy jeść mięsa. 3.1. R. Wyobraź sobie, że musisz wyjaśnić uczniom nieobecnym w szkole podczas realizowania tematu związanego z argumentowaniem, co to jest entymemat. Aby lepie
      - (2)
        j zrozumieli Twój wykład, musisz posłużyć się przykładami. Wymyśl więc 3 przykłady entymematu. Za każdym razem możesz posłużyć się poniższą tabelą.
        :explode:[89524]:explode:
        Od autora
    - - (1)
        Argumenty rzeczowe
        Argumenty rzeczowe mogą przybierać rozmaite formy. Poniżej wymieńmy najważniejsze z nich.
        
        Opisywanie faktów.
        
        Posługiwanie się danymi liczbowymi, np. Z danych wynika, że w ubiegłym roku 40% nowych miejsc pracy stworzyły najmniejsze firmy, co oznacza, że rząd powinien promować właśnie takie formy przedsiębiorczości.
        
        Cytowanie wypowiedzi świadków lub uczestników zdarzeń.
        
        Argument z autorytetu – to taki, który jest wspierany poglądem jakiejś osoby lub grupy osób. Autorytetem może być ekspert w danej dziedzinie (np. kardiochirurg wypowiadający się na temat wpływu nikotyny na choroby serca), osoba powszechnie znana i szanowana (w różnych sprawach przywołuje się poglądy filozofów, wybitnych polityków) lub osoba, która zdobyła popularność, m.in. celebryta (np. aktor reklamujący usługi jakiegoś banku). Oto przykład: Andrzej Wajda uważa, że rosyjska szkoła filmowa jest bardzo wartościowa lub Któż z nas dzisiaj ogarnia pojęcie prawdy? Już przecież Oskar Wilde mówił: „Droga do prawdy jest wybrukowana paradoksami”.
        
        Argumenty z podobieństwa (argumentum ab exemplo) jest to osądzanie jakiejś sprawy według schematu innej, osądzonej, dobrze już znanej sprawy, np. Szwedzki system gospodarowania odpadami potwierdza, że najkorzystniejsze dla przyrody i człowieka jest wykorzystywanie odpadków jako źródła surowców i energii.
        
        Posługiwanie się przykładami znacznie zwiększa wiarygodność i skuteczność dowodzenia. Dzięki takiej formie argumentacji odbiorca lepiej rozumie komunikat, ponieważ problemy abstrakcyjne zostały zaprezentowane w sposób obrazowy, sugestywny. Źródłem przykładów zwykle są wydarzenia, w których uczestniczył nadawca lub o których słyszał. W tej funkcji bardzo często wykorzystywane są też anegdoty. Ostatnio dość często stosowane są one w kaznodziejstwie.
        4.1. Zgromadź jak najwięcej reklam (telewizyjnych, prasowych, radiowych, zamieszczanych w internecie) wykorzystujących autorytet. Następnie odpowiedz na pytania: a) Jakie grupy produktów najczęściej są reklamowane dzięki zastosowaniu takiej strategii? b) Kim na ogół są osoby występujące w roli autorytetów? 4.2. Każdy z podanych niżej tematów tekstów argumentacyjnych połącz z właściwym zdjęciem osoby, której słowa mogą pełnić rolę argumentu z autorytetu w tej sprawie. Kryterium wyboru uczyń kompetencje danej osoby – jej wiedzę i doświadczenia zawodowe.
        
        Wiolonczela i altówka przeżywają dziś renesans swojej świetności.
        
        Kondycja współczesnej literatury polskiej.
        
        W jakiej walucie brać kredyt hipoteczny?
        
        Osoby niepełnosprawne są nauczycielami artystów.
        
        Do czego prowadzą kłamstwo i zdrada?
        
        Na polskich osiedlach brakuje boisk do gry w piłkę nożną.
        
        Wybór na niedzielę: galerie sztuki czy galerie handlowe?
        
        Polityka prezydenta USA wobec Polski.
        
        O wartości kultury chrześcijańskiej.
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        4.3. We współczesnej komunikacji językowej w roli argumentu z autorytetu często wykorzystuje się fragmenty wypowiedzi Jana Pawła II. Na czyje myśli powoływał się natomiast sam Jan Paweł II? Aby odpowiedzieć na to pytanie, przeczytaj kilka kazań i przemówień papieża (dostępne na stronie ), np. a) przemówienie wygłoszone podczas spotkania z rektorami wyższych uczelni (7.06.1999); b) homilię wygłoszoną w katedrze (16.06.1983); c) homilię wygłoszoną na Stadionie Dziesięciolecia (17.06.1983); d) ho
      - (2)
        milię w czasie mszy św. odprawionej dla rodzin (11.06.1987); e) przemówienie do przedstawicieli świata kultury zgromadzonych w kościele Świętego Krzyża (13.06.1987); f) przemówienie do katechetów, nauczycieli i uczniów (6.06.1991).
        4.4. [Praca w grupach] Zgromadźcie jak najwięcej myśli, sformułowań i cytatów wypowiedzi Jana Pawła II, które są często wykorzystywane jako argument z autorytetu i które mogą również wspomóc waszą argumentację na dowolne tematy.
        4.5. U. Za pośrednictwem internetu () wysłuchaj kilku homilii lub rekolekcji wygłoszonych przez księdza Piotra Pawlukiewicza i omów funkcję, jakie pełnią w nich anegdoty.
        4.6. Przeczytaj utwór Jana Twardowskiego „Niecodziennik” i scharakteryzuj grę i zabawę językową zastosowaną w anegdotach. Jan Twardowski Niecodziennik cały (fragmenty)
        Lubię czytać rozmaite pamiętniki i dzienniki. Zawsze były modne, może teraz bardziej niż kiedykolwiek. Czytam tych, którzy piszą od czasu do czasu, i tych, co piszą dzień w dzień. Zacząłem sam pisać, ale złapałem się na tym, że albo pisałem o sobie dobrze, albo pisałem tak źle, żeby inni mówili, że jest ze mną trochę lepiej. Najgorzej, kiedy naśladując innych, próbowałem pisać na przykład tak: "dzisiaj zasnąłem przy Heglu" albo: "Paryż. Dnia tego i tego. Patrzyłem przez okno z wiszącym balkonikiem i myślałem o Prouście". Wreszcie przestałem pisać. Spaliłem zapisane kartki. Ograniczyłem się do samych anegdot. Anegdoty przychodzą nawet w pochmurny dzień. Podobne do rośliny zwanej dziwaczkiem, po łacinie Mirabilis jalapa. Świetny obiekt do badań genetycznych. Kwitnie nocą, a nawet próbuje kwitnąć, kiedy pada deszcz. Jeden z proboszczów pouczał mnie jako prymicjanta:
        
        Jeśli na tacy położą niewiele, mów "Bóg zapłać", jeśli dużo - "Panie Boże zapłać", jeśli bardzo dużo - "Panie Boże wielki zapłać". Dostałem list. Pisała nieznajoma pani: "W intencji księdza noszę pokrzywy pod koszulą". Jedna z moich znajomych, słysząc, że mąż, który ją porzucił, umiera, powiedziała:
        
        Przebaczyłam mu wszystko. Ale kiedy nieoczekiwanie wyzdrowiał, oświadczyła:
        
        Przebaczyłam mu, bo umierał, ale skoro nie umarł - nie przebaczę temu łajdakowi. Pojawił się u mnie nieznajomy pan w kiepskim humorze. Powiedział:
        
        Żałuję, że nie jestem dzieckiem z probówki, tak mi rodzina dokucza. Wygłosił również taką sentencję:
        
        Mężczyzna to człowiek i zwierzę, kobieta to anioł i zwierzę. Przyszedł do mnie młody człowiek, którego porzuciła dziewczyna. Przyniósł mi napisany w rozpaczy wiersz, który kończył się w taki sposób: "Porzuciłaś mnie, małpo, zakochałaś się w innym i nie będziesz już leżeć ze mną w grobie rodzinnym". (...) Jeden z moich kolegów księży dawał ślub. Nie zauważył, że pan młody był trochę garbaty i utykał. W ślubnej homilii tak powiedział:
        
        Mężczyzna, jakikolwiek by był - jest darem Bożym. Zapytałem, czy pan Z.N. był wierzący.
        
        Tak, tak - odpowiedziano mi - zawsze w Wielką Sobotę poświęcał jajka na Wielkanoc. Kiedy przebywałem na swojej pierwszej parafii w Żbikowie, widziałem co pewien czas jedną ze starszych pań leżącą krzyżem. Początkowo nie śmiałem pytać, wreszcie zapytałem:
        
        W jakiej intencji pani się modli? Odpowiedziała:
        
        Modlę się w intencji kierowniczki zakładu spokojnej starości, żeby zdechła. Jeden ze znajomych skarżył mi się:
        
        Moja żona mówi, mówi i mówi, ale nie mówi tego, co mówi.
        4.7. Przestudiuj dowolny dziennik lub tygodnik opinii i odpowiedz na poniższe pytania.
        
        Jak często w funkcji argumentu wykorzystywane są liczby?
        
        Jakie środki służ
      - (3)
        ą obrazowemu przedstawieniu tych danych (zwróć uwagę np. na wykresy, tabele itp.)?
        4.8. Obejrzyj jeden z głównych serwisów informacyjnych emitowanych w dowolnym kanale telewizyjnym (np. „Wiadomości” w TVP1, „Panoramę” w TVP2, „Wydarzenia” w Polsacie, „Fakty” w TVN). Zanotuj przykłady wykorzystania: a) sądów autorytetu naukowego, b) słów świadków i uczestników zdarzeń, c) liczb oraz d) przykładów w roli argumentów.
        Od autora Posłowie I Rzeczypospolitej często w wystąpieniach przywoływali przykłady rozwiązań zastosowanych w innych krajach (inaczej mówiąc, posługiwali się argumentem z podobieństwa lub z przykładu). Oto kilka wypowiedzi pochodzących z doby Sejmu Wielkiego obradującego w latach 1788-1792, w których źródłem przykładów są wydarzenia mające miejsce w starożytnej Grecji i starożytnym Rzymie.
        :explode:[89524]:explode:
        5.1. Śledząc przez najbliższe dni wypowiedzi polskich współczesnych polityków publikowane w mediach, wynotuj argumenty ab exemplo, w których w funkcji przykładu pojawiają się obce państwa (wydarzenia mające w nich miejsce, ich obyczaje, obowiązujące w nich prawo czy rozwiązania w jakiejkolwiek dziedzinie życia).
        Od autora
    - - (1)
        Argumenty emocjonalne
        Nadawca, stosując argumenty emocjonalne, odwołuje się do uczuć odbiorców, np. Warto pomóc tym zaniedbanym, potrzebującym troski i miłości dzieciom. Argumenty emocjonalne nie zawsze są etyczne, dlatego najczęściej przyjmują one formę forteli, czyli chwytów erystycznych. Mówca, zamiast rzeczowej argumentacji, stosuje nieuczciwe zabiegi, wykorzystując słabe punkty odbiorcy. Tego typu argumentację opisał Arthur Schopenhauer, wyodrębniając kilkadziesiąt chwytów erystycznych. Poniżej scharakteryzujemy kilka z najczęściej używanych. Argument ad personam (argument odwołujący się do osoby) – polega na ośmieszaniu przeciwnika, eksponowaniu jego wad po to, by przekonać audytorium o niesłuszności reprezentowanych przez niego poglądów (Pan z ledwością ukończył studia wyższe, więc co pan może wiedzieć o wychowaniu dzieci?). Argument ad populum – odwołanie się do stereotypowych sądów, do opinii powszechnie znanych i aprobowanych (Nie wychodź za niego za mąż. On pochodzi z Poznania, więc na pewno jest skąpy). Argumentum ad vanitatem – odwołanie się do próżności rozmówcy, czyli komplementowanie go i pochlebianie mu (Ty masz takie dobre serce, więc na pewno nie odmówisz mi pożyczki). Argumentum ad pudorem – odwołanie się do poczucia dumy rozmówcy. Argumentum ad misericordiam – odwołanie do uczuć litości i współczucia audytorium (Panie Dyrektorze, muszę dostać tę pracę, ponieważ nie mam za co nakarmić dzieci). Argumentum ad baculum (nazywany też argumentem siły lub argumentem odwołującym się do kija) – posłużenie się w argumentacji groźbą, zastraszanie odbiorców. Orator mówi wprost lub sugeruje pośrednio, że jeżeli rozmówca czegoś nie uczyni lub nie przyzna racji nadawcy, to spotka go coś złego, np. Jeśli spóźnisz się na lekcję, będziesz miał obniżoną ocenę ze sprawowania. Argumentum ad ignorantiam – wykorzystanie niewiedzy przeciwnika, przywoływanie faktów, których rozmówca nie może zweryfikować (Uważam, że powinieneś kupować pomidory pochodzące z Hiszpanii, ponieważ mają więcej składników odżywczych niż włoskie).
        6.1. Przez najbliższy tydzień wsłuchuj się dokładnie w teksty perswazyjne adresowane do Ciebie w codziennych sytuacjach komunikacyjnych. Zapisuj wszystkie argumenty odwołujące się do uczuć stosowane przez nadawców tych tekstów, następnie odpowiedz na poniższe pytania. 1) Czy zastosowane chwyty uważasz za uczciwe? 2) Czy były one skuteczne? 3) Który typ argumentów odwołujących się do uczuć stosowany był najczęściej? 6.2. Znajdź w prasie przykład felietonu, w którym nadawca nie ukrywa swoich emocji, a następnie wynotuj wszystkie środki językowe, które służą osiągnięciu tego efektu. Zwróć szczególną uwagę na słownictwo ekspresywne, frazeologię potoczną i takie środki składniowe, jak na przykład pytanie retoryczne lub wykrzyknienie. 6.3. U Korzystając ze strony zapoznaj się z przemówieniami sejmowymi wygłoszonymi 12 lipca 2013 na temat masowej zbrodni na Wołyniu (s. 280-291), a następnie wykonaj poniższe polecenia.
        :explode:[89524]:explode:
        Od autora Pamiętaj, że argumentacja jest działaniem wykorzystywanym w różnych stylach, sferach i sytuacjach komunikacyjnych. Stosuje się ją w polityce, sądownictwie, w nauczaniu i wychowaniu, handlu, marketingu i wielu innych dziedzinach życia. Każdy z nas posługuje się rozmaitymi chwytami – uczciwymi i fortelami erystycznymi, argumentami werbalnymi i pozawerbalnymi, oddziałując na rozum i emocje rozmówcy. Warto więc ćwiczyć swoją biegłość w rozpoznawaniu i interpretowaniu argumentów.
        7.1. Wybierz 5 dowolnych tekstów z prasy i przeczytaj je. Czy tytuły wybranych przez Ciebie artykułów m
      - (2)
        ają charakter streszczający?
        :explode:[89524]:explode:
        argument ad personam i argument emocjonalny
        a) argument ad personam b) argument emocjonalny i argument odwołujący się do groźby c) argumenty rzeczowe – przywoływanie faktów oraz argumenty z autorytetu d) argument ad populum – odwołujący się do obiegowego sądu e) argument ad personam i argument emocjonalny f) argument z przykładu g) argument emocjonalny – odwołujący się do litości
        :explode:[89524]:explode:
        7.4. Obejrzyj dowolny program publicystyczny w telewizji. Zwróć uwagę na argumentację stosowaną przez gości programu. Zrób notatki, które ułatwią Ci na drugi dzień streszczenie koledze/koleżance tej argumentacji.
        7.5. [Praca w parach] Korzystając z materiałów, które zgromadziłeś/ zgromadziłaś podczas wykonywania ćwiczenia 7.4, streść koledze / koleżance argumentację jednego z uczestników programu publicystycznego obejrzanego dzień wcześniej.
        7.6. U. Obejrzyj jeden z filmów: a) Filadelfia, reż. J. Demme (1993), b) Ława przysięgłych, reż. G. Fleder (2003), c) Dwunastu gniewnych ludzi, reż. S. Lumet (1956). Zwróć szczególną uwagę na sceny odgrywane w sądzie, a następnie wykonaj poniższe polecenia.
        
        Oceń typ stosowanej argumentacji.
        
        Wypisz wszystkie argumenty i przyporządkuj je do odpowiedniego typu.
        
        Streść argumentację oskarżenia i obrony.
  - - - (1)
        MODUŁ CENTRALNY
        Od autora Najczęściej wykorzystywanym fonetycznym środkiem stylistycznym jest onomatopeja, czyli wyraz naśladujący odgłosy ludzi, zwierząt, urządzeń, przyrody, np. bul-bul, kukuryku, tur-tur, klap, skrzypieć, ciurkać, roześmiać się, chrobot, szczekanie, szelest, łomot, huk. Czasem stosuje się też aliterację, która polega na nagromadzeniu podobnie brzmiących słów lub powtarzaniu tych samych głosek, np. Trwał trwożliwy tragarz na trawie przy tratwie. Celem tego zabiegu jest wytworzenie nastroju, wyrażenie ekspresji, przyciągnięcie uwagi odbiorcy oraz zabawa językiem.
        1.1. Z dowolnego zbioru wierszy dla dzieci wybierz te utwory, w których występują onomatopeje i wypisz jak najwięcej ich przykładów. 1.2. Pracując w parach, wypiszcie jak najwięcej wyrazów naśladujących odgłosy wydawane przez: a) instrumenty muzyczne, b) człowieka.
        Dla nauczyciela przykładowe odpowiedzi 1.2. a) bam/bam-bam; bang; bim; bimbam; bim-bam-bom; bing-bang; bum; bum-cyk/bum-cyk-cyk; dzyń/dzyń, dzyń; ding-dong; dylu-dylu, dyń; pam/pam-pam; plim; plum/plums; ratata; ru-tu-tu; ta-ta-ta; tirli/turli; tra-ta-ta/tra-ta-tam/tram-ta-ta/tram-ta-tam; tru-tu-tu. b) au, auć; a psik/psik; bek; br/brr; bu/buu/buuu; cha-cha; ha-ha; che-che; he-he; chi-chi, hi-hi; chlip; chr/chrr; chra/chrap/chrapu; chrup/chrupu; chu-chuu, cmok; ho-ho; mlask; pfe/pfuj; sap/sapu; siorb; smark; trala-la.
        1.3. Zidentyfikuj podane dźwięki z nazwami ptaków, które je wydają. W razie wątpliwości możesz skorzystać ze Słownika onomatopei, czyli wyrazów dźwięko- i ruchonaśladowczych Mirosława Bańki (Warszawa 2009).
        :explode:[89524]:explode:
        1.4. Ułóż czterowiersz, w którym zastosujesz aliterację.
        Od autora Fleksja nie daje wielu możliwości wyborów stylistycznych. Warto tu jednak wymienić zabieg polegający na posługiwaniu się niepoprawnymi formami rzeczowników męskoosobowych w mianowniku liczby mnogiej, np. chłopy, syny, strażaki, prezesy, Tuski, Mroczki (zamiast chłopi, synowie, strażacy, prezesi, Tuskowie, Mroczkowie). Zabieg ten służy deprecjacji (czyli obrażeniu grupy osób czy pomniejszeniu ich rangi), np. Stare dziady tylko siedzą i narzekają. Czasami jednak celem nadawcy jest stylizacja na gwarę ludową lub potoczność, a także dążność do wywołania efektu humorystycznego, np. Nasze syny to urocze łobuzy. Do najpopularniejszych środków fleksyjnych związanych z zastosowaniem czasowników należy posługiwanie się trybem rozkazującym oraz formami 1. osoby liczby mnogiej, co charakterystyczne jest dla tekstów perswazyjnych, a także formami bezosobowymi, które dominują w stylu urzędowym. Częste używanie czasowników natomiast dynamizuje wypowiedź i cechuje teksty potoczne.
        2.1. W tekstach redagowanych na potrzeby kampanii wyborczych (wybory samorządowe, wybory prezydenckie, wybory do parlamentu) często pojawiają się zaimki my, nasz, wyrazy wspólny, wspólnota, jedność, łączyć, solidarność oraz formy 1. osoby liczby mnogiej czasowników. Środki te, odwołujące się do wspólnoty, braterstwa i solidarności, stosowane są, by skłonić wyborcę do poparcia danego kandydata. Korzystając z tekstów zamieszczanych w ulotkach wyborczych, zgromadź jak najwięcej przykładów potwierdzających opisane wyżej zjawisko.
        Od autora Zmiana barwy wyrazu z neutralnego na pozytywny lub negatywny może być efektem zastosowania zabiegów słowotwórczych, w wyniku których powstają wyrazy zdrobniałe lub zgrubiałe. Wyrazy zdrobniałe pozwalają nadać wypowiedzi wartość emocjonalną, np. synek, syneczek, synuś, chlebuś, wiaterek, równiutki. Dzięki niektórym zdrobnieniom nadawca wyraża swą życzliwą postawę wobec odbiorcy, np. kończąc e-m
      - (2)
        ail lub SMS, może napisać: cieplutkie pozdrowionka. Czasami jednak wyrazy zdrobniałe są sygnałem ironii – służą pomniejszeniu rangi osób lub rzeczy, np. profesorek, paniusia, interesik, partyjka. Wyrazy zgrubiałe niosą natomiast negatywną ekspresję i wyrażają lekceważenie, wstręt, niechętne ustosunkowanie nadawcy do tematu wypowiedzi, np. panisko, ptaszysko, artykulisko, wierszydło, lub politowanie: koszulina, aktorzyna, kobiecina. Służą też naśladowaniu mowy pewnych środowisk, np. Całe towarzycho wydało wszystkie pieniąchy, a potem zjadło dwa kilogramy kiełbachy, zagryzając ją kiszonymi ogórami. W mowie codziennej wykorzystuje się też takie przyrostki, jak -uch, -us, -al, -ol, -as, np. leniuch, lizus, brzydal, głupol, urzędas, nadające wypowiedziom negatywny odcień.
        3.1. W podanych zdaniach wskaż wyrazy pochodne nacechowane emocjonalnie, przypisz im właściwy kwalifikator (lekceważący, ironiczny, obraźliwy, pieszczotliwy, żartobliwy), a następnie zastąp je wyrazami neutralnymi. Nie przejmuj się tą wypowiedzią – jej autorem jest dziennikarzyna zatrudniony w brukowej gazecinie. Na jej głowie dał się zauważyć wicherek, który najlepiej odzwierciedlał to urocze roztargnienie. Mąż mojej kuzynki to prawdziwy bydlak – taki przystojniaczek, któremu trzeba usługiwać, a sam nie weźmie się do pracy. Serduszko moje kochane, tak się cieszę, że pomogłaś tej starszej kobiecinie.
        Co sądzisz na temat skierowanych do dzieci wypowiedzi, w których przeważają wyrazy zdrobniałe? Wykorzystując podane poniżej zdania, wypowiedz się na temat ich poprawności, funkcjonalności oraz wartości stylistycznej i emocjonalnej. Poczekaj, Jasieńku, babunia musi tylko przeczytuchnać ten liścik, a potem poświęci cały swój czasik śliczniutkiemu chłopczykowi. Martusiu, załóż buciki, a pluszowego kotka schowaj do kieszonki.
        :explode:[89524]:explode:
        Od autora Wśród leksykalnych środków stylistycznych warto zwrócić uwagę na słownictwo nacechowane stylistycznie o ograniczonym zakresie użycia oraz na tropy. A. Nacechowane środki leksykalne
        
        Słownictwo reprezentujące poszczególne style funkcjonalne polszczyzny a) kancelaryzmy to wyrazy i wyrażenia charakterystyczne dla stylu urzędowego, a więc pojawiające się w regulaminach, instrukcjach, przepisach, np. upraszać, uiścić, organ, paragraf, usługobiorca, niezwłocznie; b) kolokwializmy to słowa używane tylko w stylu potocznym; posługiwanie się nimi w sytuacjach formalnych jest niestosowne i traktowane jest jako błąd stylistyczny, np. kumpel, ciuchy, bajzel, przynudzać, zbaranieć, wałkoń, wredny; c) poetyzmy to słowa i wyrażenia spotykane tylko w stylu artystycznym, np. goreć, niwa, białoskrzydły.
        
        Słownictwo o ograniczonym zasięgu chronologicznym a) archaizmy to wyrazy dawne, które wyszły już z użycia, np. gospodzin, stągiew, samotrzeć, bydlić, zaćma ‘ciemność’; b) wyrazy modne, szczególnie nadużywane przez użytkowników języka, np. kultowy, profesjonalny, kreatywny, globalny, projekt, integracja, formuła, image.
        
        Słownictwo ekspresywne, nacechowane emocjonalnie sygnalizuje stosunek (pozytywny lub negatywny) nadawcy do treści wypowiedzi. Najczęstsze emocje, które można ujawniać za pomocą słownictwa, to ironia, lekceważenie, pogarda. Wyrazy mogą też uchodzić za żartobliwe, pieszczotliwe, obelżywe lub wulgarne.
        
        Słownictwo o ograniczonym zasięgu terytorialnym a) wyrazy gwarowe – elementy językowe pojawiające się w mowie mieszkańców wsi znajdujących się na określonym terytorium; przykładem mogą być wyrazy używane w gwarze podhalańskiej: bryndza, kierpce, perć, upłaz, wierch; b) regionalizmy to wyrazy chara
      - (3)
        kterystyczne tylko dla mieszkańców (również wykształconych) określonego regionu Polski, np. do regionalizmów wielkopolskich zaliczamy następujące wyrazy: modrak ‘chaber’, sklep ‘piwnica’, pyry ‘ziemniaki’, petronelka ‘biedronka’. B. Szczególnie cenione i znane już od czasów antycznych w stylistyce są tropy, czyli niezwykłe użycia wyrazów. Ich istota tkwi w przekształceniu znaczeń słów. Oto najważniejsze z nich.
        
        Metafora – przeniesienie nazwy jednego przedmiotu na drugi przez skojarzenie dwóch zjawisk, dostrzeżenie ich podobieństwa lub innych cech wspólnych, np. śliski temat, płonąć gniewem, słodko się uśmiechać. Metafory stosowane są po to, by ozdobić wypowiedź, ale pełnią też funkcję poznawczą. Dzięki operowaniu konkretem, pomagają nadawcy w opisaniu, a odbiorcy w zrozumieniu pojęć abstrakcyjnych.
        
        Animizacja – przypisywanie przedmiotom, zjawiskom przyrody lub pojęciom abstrakcyjnym cech istot żywych, np. jęczący gaj, ziemia troszczy się, miasto śpi.
        
        Personifikacja – przypisywanie zwierzętom, roślinom, przedmiotom, zjawiskom lub pojęciom abstrakcyjnym cech ludzkich, np. ptaki toczyły zażarte dyskusje, kwiaty szeptały z wielkim przejęciem. Warto tu odróżnić personifikację, której istotą jest narzucenie pojęciom całkowicie ludzkiej postaci od antropomorfizacji, która polega tylko na przeniesieniu nazwy z człowieka na istoty żywe lub martwe, czyli na częściowym uosobieniu (drzewa stoją na baczność).
        
        Metonimia jest odmianą metafory; sprowadza się do zastąpienia jednej nazwy inną, przy czym obie nazwy związane są relacjami przyczynowo-skutkowymi, np. przedmiot zamiast użytkownika (dobre pióro zamiast dobry pisarz); autor zamiast dzieła (oglądać Matejkę zamiast oglądać obraz Matejki), miejsce zamiast wydarzenia (Smoleńsk bardzo poróżnił Polaków zamiast Katastrofa smoleńska bardzo poróżniła Polaków), część ciała zamiast jej funkcji (mieć wrażliwe ucho zamiast mieć wrażliwy słuch).
        
        Hiperbola – przesadny, wyolbrzymiający, przejaskrawiony opis osoby, przedmiotu lub zjawiska, np. pęknąć ze śmiechu, umierać z ciekawości. Hiperbola umożliwia nadawcy wyrażenie skrajnych emocji i służy wywołaniu takiego samego stanu u odbiorcy.
        
        Litota – jest przeciwieństwem hiperboli, czyli celowym pomniejszaniem znaczenia jakiejś osoby, przedmiotu lub zjawiska, np. zamiast dużo – niemało, zamiast bałagan – nieład, nieporządek.
        
        Peryfraza – zastąpienie słowa oznaczającego osobę, przedmiot, czynność lub cechę wyrażeniem wielowyrazowym, bardziej rozbudowanym, np. pensjonariusz zakładu karnego – zamiast więzień; ojczyzna Homera zamiast Grecja. Dzięki peryfrazie wypowiedź może stać się bardziej uroczysta i patetyczna, ale też rozwlekła. Szczególnym przypadkiem peryfrazy jest eufemizm, czyli zastąpienie dosadnego, drastycznego lub nieprzyzwoitego wyrazu, wyrażenia lub zwrotu innym sformułowaniem, np. mokra robota ‘zabójstwo’, zamknąć oczy ‘umrzeć’.
        
        Oksymoron – polega na zestawieniu wyrazów sprzecznych znaczeniowo, np. zimne słońce, żywy trup.
        :explode:[89524]:explode:
        4.2. W podanych przykładach wskaż i nazwij tropy stylistyczne. a) Po pierwszej połowie meczu prowadzi Polska. b) Umyłam już okno, wytrzepałam dywan i umyłam podłogę. Chyba skonam ze zmęczenia! c) Książka ta wiedzie nas przez najtrudniejsze zakamarki wiedzy o kosmosie. d) Byłam wczoraj na wystawie prac malarskich mojego sąsiada. Sądzę, że są niebrzydkie. e) Na dworze jest ciemno i ponuro, a niebo płacze już od dwóch dni. f) W kawiarni panował cichy hałas. g) Ludzie w jesieni życia chętnie oglądają telewizję. h) Reprezentantka Polski rozeg
      - (4)
        ra mecz z pierwszą rakietą świata. i) Tysiąc razy już cię prosiłam, żebyś przyszyła guzik.
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        4.6. Zgromadź jak najwięcej eufemizmów czasowników kłamać, kraść, umrzeć.
        4.7. W podanych fragmentach przemówień Jana Pawła II wskaż metafory: a) Bogurodzica jest najstarszym pomnikiem polskiej literatury (3.06.1979). b) Mówiąc do was, młodych, w ten sposób pragnę przede wszystkim spłacić dług, jaki zaciągnąłem wobec tego wspaniałego dziedzictwa ducha, jakie zaczęło się od Bogurodzicy (3.06.1979). c) Kościół woła w dniu dzisiejszym (3.06.1979). Przyjdź, Duchu Święty, napełnij serca Twoich wiernych i zapal w nich ogień Twojej miłości (3.06.1079). d) Budujcie i umacniajcie na polskiej ziemi cywilizację miłości (3.06.1997). e) Ksiądz Antoni strasznie zmizerniał, odkąd mnie tu nie ma. Ksiądz Antoni ma ogromną pasję (...) – po prostu go ta pasja zjada (8.06.1979).
        4.8. a) Do poniższych słów dopisz wyraz będący nazwą koloru tak, by utworzyć ustabilizowane w polszczyźnie wyrażenie o charakterze oksymoronu. Uwaga: z rzeczownikiem złoto można połączyć dwie nazwy kolorów, tworząc dwa różne wyrażenia. b) Objaśnij znaczenie wszystkich utworzonych wyrażeń. ................... diament ................... migdały .................... kruk .................... noce .................... krew .................... złoto .................... węgiel .................... Murzyn
        :explode:[89524]:explode:
        4.10. Poniższe kancelaryzmy zastąp wyrazami lub wyrażeniami neutralnymi, typowymi dla codziennej komunikacji. wstąpić w związek małżeński – ..................................................... uiścić opłatę – ................................................................................. nabyć towar – ................................................................................. nawiązać stosunek pracy – ............................................................ środek płatniczy – .......................................................................... dokonać odbioru – .........................................................................
        Od autora Tropy i figury semantyczne często są wykorzystywane w działaniach perswazyjnych, które mają miejsce np. w kaznodziejstwie, polityce i marketingu. Tego typu zabiegi przyciągają uwagę odbiorców i skupiają ją na komunikacie. Dzięki swojej atrakcyjności silniej też oddziałują na wyobraźnię i emocje adresatów, co sprawia, że komunikat odznacza się większą siłą perswazyjną.
        :explode:[89524]:explode:
        5.2. Producenci farb do wnętrz, nazywając kolory swoich produktów, posługują się m.in. wyrażeniami synestezyjnymi, które oddziałują jednocześnie na różne zmysły odbiorcy. Nawiązują one do zmysłu słuchu, np. wyciszony beż, smaku: gorzki żółty, smak owoców leśnych; pikantne chili, lub zapachu: zapach pomarańczy. Posługując się synestezją, wymyśl nazwy dla barwy zielonej.
        5.3. Arcybiskup Wacław Depo – metropolita częstochowski – wygłasza krótkie (zwykle 3-4-zdaniowe) słowo do wiernych przed udzieleniem błogosławieństwa na zakończenie Apelu jasnogórskiego. Za pośrednictwem strony (wchodząc w zakładkę „Apel Jasnogórski”) odsłuchaj kilku takich wystąpień (np. 11.02.2012; 18.02.2012; 25.04.2012; 29.09.2012; 11.12.2013) i odpowiedz na pytanie: Jakimi metaforami najchętniej posługuje się duchowny?
        Od autora Stylistyczne nacechowanie tekstu można również osiągnąć dzięki zastosowaniu środków składniowych (figur retorycznych). Wśród nich wyróżniamy figury myśli, czyli środki służące intelektualnemu, emocjonalnemu i estetycznemu wzmocnieniu treści, oraz fig
      - (5)
        ury słów, czyli szczególne, przyciągające uwagę odbiorcy zestawienia wyrazów. Poniżej wymieńmy najważniejsze z nich. A. Figury myśli
        
        Porównanie to zestawienie dwóch przedmiotów osób lub zjawisk na podstawie jakiejś wspólnej cechy, np. zdrowy jak rydz, blady jak ściana, buty jak kajaki, wygląda jakby kij połknął. Bardzo rozbudowane porównania nazywamy homeryckimi – od imienia Homera, który taki zabieg stosował w Iliadzie i Odysei. Porównania składają się z dwóch członów połączonych słowami: jak, jakby, jak gdyby, niby, niczym, niż (tego wyrazu używamy wtedy, gdy pierwszy człon porównania przyjmuje postać przymiotnika w stopniu wyższym), np. Był tak czarny jakby wyszedł dopiero z kopalni. Wypracowania gimnazjalistów uznano za ciekawsze niż prace licealistów.
        
        Apostrofa to uroczysty zwrot do osoby, bóstwa, przedmiotu lub zjawiska. Silnie oddziałuje na odbiorcę i nadaje wypowiedzi patosu. Jest środkiem stylistycznym wykorzystywanym zarówno w stylu artystycznym, tekstach religijnych (np. początek „Modlitwy pańskiej”: Ojcze nasz lub „Pozdrowienia anielskiego”: Zdrowaś Mario), jak i w wypowiedziach, których głównym celem jest perswazja (Rodacy!; Drodzy Rodzice!).
        
        Antyteza – polega na posłużeniu się przeciwstawnymi znaczeniowo wyrazami lub wyrażeniami, np. mały batonik – wielka przyjemność; Zima wasza – wiosna nasza.
        
        Pytanie retoryczne nie wymaga odpowiedzi. Zadawane jest po to, by wyrazić treści oczywiste i doskonale znane słuchaczowi, np. Czy syty zrozumie głodnego?, Jak można było żyć w kraju zrujnowanym wojną?
        
        Ironia – użycie wyrazu lub wyrażenia w znaczeniu przeciwnym do ustabilizowanego. W wyniku zastosowania ironii zachodzi sprzeczność między dosłownym sensem wypowiedzi a ukrytym zamiarem nadawcy, np. Genialny matematyk z tego twojego brata: nie odróżnia koła od okręgu. B. Figury słów
        
        Epitet to wyraz określający rzeczownik, uwydatniający właściwości osoby, przedmiotu i zjawiska, np. wysoka dziewczyna, zniszczona książka, wiosenny deszcz. Dzięki epitetom nadawca może też ujawnić swój stosunek do przedmiotu wypowiedzi, np. zabawna dziewczyna, interesująca książka, uciążliwy deszcz.
        
        Elipsa – polega na pominięciu jakiegoś elementu w zdaniu. Dzięki kontekstowi to przekształcenie nie powoduje jednak zakłóceń w zrozumieniu komunikatu, a umożliwia przekazanie go w skondensowanej formie, np. Zmęczony? (zamiast: Jesteś zmęczony?); Smutek. To ta jesienna pogoda (zamiast: Ogarnął mnie smutek. Wywołała go jesienna pogoda).
        
        Nagromadzenia to zamierzone powtórzenia konstrukcji składniowych. Mogą one przybierać postać anafory, czyli powtórzeń wyrazów lub wyrażeń na początku wypowiedzeń lub fraz (Wędrówki górskie fascynowały mnie od dziecka. Wędrówki górskie odprężają mnie i paradoksalnie likwidują zmęczenie fizyczne. Wędrówki górskie już niedługo będą dla mnie sposobem zarabiania na chleb) lub epifory, czyli powtórzeń wyrazów lub wyrażeń na końcu wypowiedzeń lub fraz (Entuzjazm do pracy – znikł, satysfakcja z pracy – znikła, chyba pora zmienić zajęcie). Oba zabiegi mają związek z paralelizmem składniowym, czyli podobną budową wypowiedzeń (socjolekt to społeczna odmiana języka, dialekt to regionalna odmiana języka). Wymienione tu zabiegi porządkują wypowiedź, rytmizują ją i skupiają uwagę odbiorcy na istotnych, zdaniem nadawcy, treściach.
        
        Gra słów często polega na zestawieniu podobnie brzmiących słów – spokrewnionych etymologicznie lub odległych znaczeniowo, np. Rząd żąda dyscypliny.
        
        Szyk przestawny to zastosowanie nienaturalnego szyku w celu uwypuklenia znaczeni
      - (6)
        a pewnych słów lub treści. Jest to środek bardo częsty w literaturze baroku.
        6.1. Pracując w parach, dopiszcie jak najwięcej epitetów do rzeczowników: poranek, smutek, tolerancja, fryzura. 6.2. Zgromadź jak najwięcej haseł reklamowych, wykorzystujących: a) antytezę, b) anaforę, c) grę słów. 6.3. Treść wyrażoną zdaniami oznajmującymi sformułuj za pomocą pytań retorycznych. a) Praca daje ludziom poczucie niezależności. b) Rodzice dla dziecka powinni być największym autorytetem. c) Człowiek powinien mieć prawo do świętowania.
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        6.6. Podczas lektury felietonów zamieszczanych w dziennikach i tygodnikach zwróć uwagę na ironię. Zgromadź jak najwięcej przykładów potwierdzających użycie tego środka językowego.
  - - - (1)
        PRETEKSTY
        :explode:[89524]:explode:
        2.3. Oto początkowy fragment tekstu zatytułowanego Aktywność fizyczna to podstawa: „Drodzy maturzyści, przed wami stresujące chwile i tygodnie wypełnione nauką. Przed wami czas, od którego wiele zależy w przyszłości – również wasze zdrowie, o które nawet i teraz musicie zadbać. O co biega? Biega właśnie o bieganie!” Wzorując się na nim, zastosuj grę językową w krótkich wstępach, otwierających wystąpienia na poniższe tematy. a) O korzyściach wynikających z posiadania psa. b) O zaletach kupowania w sklepach z używaną odzieżą. c) Komiks – wartością popkultury. 2.4. Zgromadź jak najwięcej sentencji, których autorami są starożytni teoretycy i praktycy wymowy. Z tak utworzonej bazy możesz korzystać w różnych sytuacjach komunikacyjnych. Zbiór ten może też ułatwić Ci zrozumienie tekstów innych autorów.
        Od autora Nadawca, po przedstawieniu tezy wypowiedzi, czyli po zapoznaniu odbiorców ze swoim stanowiskiem, powinien poprzeć je odpowiednimi argumentami. Może odwoływać się do rozumu, wiedzy, doświadczeń lub uczuć słuchających (więcej na temat rodzajów argumentów możesz dowiedzieć się z lekcji Rozpoznaje argumenty...). Argumenty trzeba dostosować zarówno do tematu wypowiedzi, jak i do odbiorców (np. ich wieku i wykształcenia). Na argumentację decydujemy się wtedy, gdy reprezentujemy inne przekonania niż nasi odbiorcy. Nasze działanie będzie miało sens tylko wtedy, gdy istnieją jakieś przesłanki akceptowane przez obie strony sporu. Bardzo istotną właściwością argumentacji jest uświadomienie sobie przez nadawcę, że odbiorca ma wolność wyboru takiego stanowiska, które najbardziej go przekonuje. Tego warunku nie spełnia propozycja nie do odrzucenia znana z filmu Ojciec chrzestny.
        3.1. Z archiwum zdjęć rodzinnych wybierz pięć takich, które mogłyby stać się argumentami ilustrującymi tezę: Grunt to rodzina. 3.2. Jakimi rekwizytami możesz wspomóc i uatrakcyjnić wystąpienia na tematy zaproponowane w zadaniach 2.1, 2.2, 2.3? 3.3. Jakiego typu argumentację: rzeczową, emocjonalną czy rzeczowo-emocjonalną, najlepiej zastosować w rozwinięciu wystąpień, których tematy podano w zadaniach 2.1, 2.2, 2.3? 3.4. [Praca w grupie] Przygotujcie argumenty przemawiające za jedną z poniższych tez lub przeciw niej. Po zakończonej pracy przedstawcie je na forum klasy. Wspólnie oceńcie ich siłę i przydatność perswazyjną. 3.4.1. Autostrady w Polsce powinny być płatne. 3.4.2. Warto znać prawo. 3.4.3. W Polsce powinno się zlikwidować zakaz palenia w miejscach publicznych. 3.4.4. Telewizja szkodzi. 3.5. Zgromadź jak najwięcej danych liczbowych, które można wykorzystać w poniższych sprawach. 3.5.1. Warto oddawać krew. 3.5.2. Palacze częściej zapadają na różne choroby. 3.5.3. Szkodliwy wpływa fast foodów na zdrowie. Następnie, wykorzystując zgromadzone dane, zredaguj argumenty. 3.6. W jakiej kwestii masz zdanie przeciwne do stanowiska Twoich rodziców? Zgromadź jak najwięcej argumentów popierających Twoje poglądy. Teraz zastanów się, do którego z tych argumentów rodzice łatwo znajdą kontrargument. 3.7. Wyobraź sobie, że jesteś nauczycielem w szkole podstawowej, który chce wyposażyć salę lekcyjną w tablicę interaktywną. Zredaguj 3 krótkie teksty argumentacyjne, których celem będzie przekonanie odbiorców do zakupu tablicy. Pierwszy tekst skieruj ustnie do rodziców uczniów podczas zebrania w szkole; drugi do dyrektora szkoły, w której pracujesz, w rozmowie przeprowadzonej po lekcjach; trzeci – w formie pisemnej do właścicieli firm działających w Twojej miejscowości i w okolicach. 3.9. [Praca w parach] Bezstresowe wychowanie – wady czy zalety? Zgr
      - (2)
        omadźcie jak najwięcej argumentów emocjonalnych.
        Od autora Rzetelna argumentacja wymaga przeprowadzenia logicznego dowodzenia. Wnioski wyciągane przez nadawcę (czyli konkluzje) muszą wynikać z przesłanek, a więc bezspornych twierdzeń, których podstawą są fakty. Przesłanki opierające się na prawdach oczywistych można pominąć (np. Słoń jest ssakiem). Często też rezygnuje się z prezentowania informacji znanych konkretnemu odbiorcy lub audytorium (np. w gronie filologów można pominąć przesłankę Języki ugrofińskie nie są spokrewnione z polszczyzną). Skuteczna argumentacja wymaga zastosowania poprawnych argumentów, a więc takich, które składają się tylko z poprawnych przesłanek. Pamiętajmy też, by wszelkie argumenty przedstawiać zwięźle (unikać powtórzeń, ograniczać dygresje) i jasno (dbać o jednoznaczność i przejrzystość wypowiedzi, zrezygnować ze skomplikowanej składni, niezrozumiałych słów i metafor, unikać skrótów myślowych i nawiązań do nieznanego odbiorcom kontekstu). Więcej na temat argumentacji logicznej oraz jej form – dedukcji i indukcji – możesz dowiedzieć się z lekcji „Rzeczowo, logicznie czy emocjonalnie? Argumentowanie we współczesnej komunikacji”.
        4.1. Na podstawie poniższych przesłanek sformułuj wniosek. Czy na podstawie danych przesłanek zawsze można wyciągnąć jednoznaczny wniosek?
        
        Przesłanki: Umowę na telefon komórkowy mogą podpisać tylko osoby pełnoletnie. Paulina miesiąc temu skończyła 18 lat. Wniosek: ........
        
        Przesłanki: Zawodnicy, którzy przygotowują się do olimpiady, powinni budować formę, ale nie powinni się forsować. Wyjazd na zawody do Japonii, które rozgrywane są na tydzień przed olimpiadą, wiąże się z dużym wysiłkiem. Wniosek: ......... 4.2. Sformułuj przesłanki, z których wynikają następujące wnioski.
        
        W niedziele supermarkety powinny być zamknięte.
        
        Łukasz powinien wejść do szkolnej reprezentacji piłki nożnej.
        
        Dyrekcja szkoły musi zrezygnować z firmy cateringowej, która dotychczas świadczyła usługi. 4.3. Sformułuj zarzuty do następujących argumentów.
        
        Weronika jest najlepszą uczennicą w II A, a II A jest najlepszą klasą w szkole, co oznacza, że Weronika jest najlepszą uczennicą w szkole.
        
        Ojciec Kamila były mistrzem województwa w skoku w dal, a dzieci idą zwykle w ślady rodziców, zatem Kamil na pewno wygra najbliższe zawody w skoku w dal.
        
        Ptaki potrafią fruwać, więc skoro pingwin jest ptakiem, to potrafi fruwać.
        
        Ryby żyją w wodzie. Jest więc jasne, że wieloryb, który żyje w wodzie, jest rybą.
        
        Dziewczęta biegają wolniej od chłopców, zatem Maja biega wolniej od Michała. 4.4. Przeprowadź dowodzenia indukcyjne, które doprowadzą do następujących wniosków, przyjmujących formę znanych powiedzeń. a) Lepiej zrozumieć mało, niż zrozumieć źle. b) Lepszy wróbel w garści niż gołąb na dachu. c) Łatwiej coś zganić, niż zrobić.
        Od autora Argumenty można prezentować według 3 schematów:
        
        Zacząć od najsilniejszych, a skończyć na najsłabszych.
        
        Zacząć od najsłabszych, a skończyć na najmocniejszych.
        
        Na początku i na końcu umieścić argumenty najmocniejsze, a pomiędzy nimi słabsze.
        5.1. [Praca w parach] Poniżej, na podstawie informacji zamieszczonych na stronie kilkadziesiąt powodów, dla których należy pić dużo wody.5.1.1. Uporządkujcie je, łącząc w grupy argumenty podobne lub odnoszące się do tego samego aspektu funkcjonowania człowieka.5.1.2. Postarajcie się je uhierarchizować, zaczynając od tych, które Waszym zdaniem są najistotniejsze, najbardziej przekonujące. 5.1.3. Kiedy zakończycie już pracę, porównajcie jej
      - (3)
        wyniki z efektami działań Waszych kolegów i koleżanek. Z czego wynikają różnice?
        :explode:[89524]:explode:
        Rozwiń podane poniżej hasła (inspirowane stronami ; ... ) , tworząc w ten sposób argumenty w sprawie Warto biegać. Ułóż je tak, by listę zaczynały i kończyły argumenty uznane przez ciebie za najmocniejsze. ZDROWIE, SIŁA, WOLNOŚĆ, RADOŚĆ, RELAKS, OSZCZĘDNOŚĆ, SZCZUPŁA SYLWETKA, PRZYJAŹŃ, INTELIGENCJA, SATYSFAKCJA, AUTORYTET, BEZPECZEŃSTWO, NATURA
        Od autora Porządkowaniu wypowiedzi i podkreślaniu jej logiczności służą wyrażenia metatekstowe, które nie tylko spajają tekst, ale również orientują odbiorcę w zamiarach nadawcy. Dzięki tego typu słownictwu audytorium wie, której części wystąpienia słucha – rozwinięcia czy już zakończenia, argumentów czy wniosków. Oto przykłady: „reasumując”, „przechodzę do zakończenia”, „po pierwsze (...), po drugie (...)”, „następnie”, „prowadzi to do następujących twierdzeń” itp. Metateksty są też sygnałem subiektywizmu wypowiedzi: „sądzę, że...”, „w moim przekonaniu”, „według mnie”, a także umożliwiają wprowadzanie opinii polemicznych, np. „Nie mogę zgodzić się z opinią przedmówcy, ponieważ...”; „Szanuję zdanie X-a, ale...”, „W omawianej sprawie mam inne zdanie, a mianowicie...”
        6.1. Zgromadź 10 wyrażeń, za pomocą których wprowadza się do wystąpienia treści polemiczne, stanowiska przeciwne zdaniu oponentów, krytykę opinii innych. Twoją listę mogą rozpoczynać wyrażenia podane wyżej (w części „Od autora”) .
        :explode:[89524]:explode:
        Od autora Autoprezentacja to świadome działanie komunikacyjne, w którym nadawca przedstawia się w jak najkorzystniejszym świetle, budując swój pozytywny wizerunek. W autoprezentacji ważny jest dobór informacji, jakie chcemy przedstawić, oraz forma ich zaprezentowania. Poza słowami, czyli treścią werbalną, ważne są też sygnały pozawerbalne, to znaczy: mimika i gestykulacja, odległość nadawcy od audytorium, wygląd mówiącego (schludne: ubiór i fryzura, w przypadku kobiet – dyskretne: makijaż i biżuteria). Istotne jest też, by nadawca utrzymywał z odbiorcami kontakt wzrokowy.
        :explode:[89524]:explode:
        Pamiętaj, że mowa Twojego ciała ma bardzo duży wpływ na powodzenie wypowiedzi argumentacyjnej, w tym i autoprezentacji. Przemyślana gestykulacja, niemonotonny głos, nienaganna dykcja, szeroko otwierane usta podczas wypowiedzi, stosowanie różnych środków intonacyjnych, otwarta postawa oraz nawiązywanie kontaktu wzrokowego z audytorium świadczy o Twoim zaangażowaniu w wypowiedź i czyni ją bardziej przekonującą.
        7.1. W rozmowach kwalifikacyjnych oraz listach motywacyjnych często pojawiają się takie sformułowania, jak: kreatywny, dyspozycyjny, otwarty. Duża częstotliwość ich pojawiania się sprawia, że są one coraz mniej przekonujące. Powiedz krótko, ale niestereotypowo o swoich zaletach, umiejętnościach i osiągnięciach pożądanych w następujących sytuacjach. 7.1.1. W czasie wakacji chciałbyś się zatrudnić przy zbiorze ogórków. 7.1.2. Teatr amatorski działający w pobliżu Twojego miejsca zamieszkania ogłasza nabór aktorów. Jesteś zainteresowany/zainteresowana tą propozycją. 7.1.3. Znajomi Twojego starszego rodzeństwa organizują całodniową wycieczkę rowerową. Chciałbyś/ Chciałabyś skorzystać z tej okazji. 7.2. Wyobraź sobie, że władze gminy, na terenie której znajduje się Twoja szkoła, ufundowały stypendium dla ucznia szkoły ponadgimnazjalnej o niebanalnej osobowości i ciekawych zainteresowaniach. Aby wygrać stypendium, trzeba zaprezentować się przed kilkuosobową komisją składającą się z urzędników, miejscowych artystów i dziennikarzy. Przygotuj 3-minutową autoprezentację. Pamiętaj, że m
      - (4)
        ożesz w niej wykorzystać tylko fakty, a więc wolno Ci mówić tylko o Twoich rzeczywistych osiągnięciach, umiejętnościach i zaletach.
        :explode:[89524]:explode:
        Od autora Umiejętność przekonującego przemawiania jest podstawową cechą przypisywaną dobremu prawnikowi. Mówca sądowy (czyli prokurator, oskarżyciel posiłkowy, adwokat pełniący funkcję obrońcy), wygłaszając mowę, musi uzasadniać swoje opinie przepisami prawa. Jego celem jest przekonanie do swoich racji sędziów oraz audytorium zgromadzone w sali sądowej, a także opinię publiczną, której przebieg procesu relacjonują media. Mówca sądowy musi być człowiekiem przestrzegającym zasad moralnych, logicznie myślącym, szanującym tradycję i rozumiejącym współczesny świat, umiejącym analizować psychikę człowieka i stawiającym jego dobro na pierwszym miejscu. Ważne jest, by mówił wyraźnie, jasno i poprawnie, a także by swoje wystąpienia wygłaszał, a nie odczytywał
        8.1. Kafel: Dyskusja, pisanie, działania twórcze. Przygotuj obronę lub oskarżenie jednej z osób: Wojciech Jaruzelski, Lech Wałęsa, Józef Piłsudski, Jerzy Owsiak, Ryszard Kapuściński, Ryszard Kukliński. 8.2. Kafel: Dyskusja, pisanie, działania twórcze. Wybierzcie w klasie jedną z postaci wymienionych w zadaniu 8.1. Warunkiem wyboru uczyńcie proporcjonalny rozkład głosów za i przeciw tej postaci, tak by mniej więcej połowa z Was zasiadła po stronie oskarżenia i mniej więcej połowa po stronie obrony. Zanim przystąpicie do wyboru postaci, wszyscy musicie się zapoznać z działalnością każdej z nich, by wyrobić sobie opinię na jej temat. Kiedy wybierzecie już postać, podzielicie klasę na dwie grupy oraz wybierzecie jednego przedstawiciela grupy obrońców i jednego przedstawiciela grupy oskarżycieli, możecie przystąpić do przeprowadzenia procesu. Pamiętajcie, że wybrani przez Was oskarżyciel i obrońca powinni przedstawiać argumenty wszystkich uczniów stojących po danej stronie sporu. Rolę sędziego powierzcie nauczycielowi. Wykorzystajcie argumenty zgromadzone podczas pracy nad zadaniem 7.1 oraz poniższy schemat procesu.
        
        Sędzia wywołuje sprawę.
        
        Oskarżyciel oskarża.
        
        Obrońca broni.
        
        Sędzia zadaje pytania.
        
        Oskarżenie odpowiada na pytania sędziego.
        
        Obrona odpowiada na pytania sędziego.
        
        Oskarżyciel odpowiada na argumenty obrońcy.
        
        Obrońca odpowiada na argumenty oskarżenia.
        
        Sędzia wydaje wyrok i uzasadnia go.
        DYMEK-DOPOWIEDZENIE Wyraz sędzia w języku polskim odnosi się i do mężczyzny, i do kobiety. W odmianie możemy posługiwać się dwiema formami: D. sędziego lub przestarzała sędzi, C. sędziemu lub przestarzała sędzi, B. sędziego lub przestarzała sędzię, N. z sędzią, Ms. o sędzi lub przestarzała o sędzim, W. sędzio. Rzeczownik sędzina odnosi się do żony sędziego, a używanie go w odniesieniu do kobiety, która pełni funkcję sędziego, traktowane jest przez wielu językoznawców jako błąd.
        Uzupełniające. Kafel: Dyskusja, pisanie, działania twórcze. Autorzy baśni i opowiadań dla dzieci często tak kreują postaci, by nadać im wyłącznie pozytywne lub wyłącznie negatywne cechy. Do takich pejoratywnych postaci zaliczamy: macochę z baśni o Królewnie Śnieżce lub Kopciuszku, dwie przyrodnie siostry Kopciuszka, Babę Jagę i wiele innych. A może jednak uda się obronić tych bohaterów? Wybierz jednego z nich i wcielając się w rolę obrońcy, ułóż kilkuzdaniowy tekst. Może on mieć charakter humorystyczny lub ironiczny.
        Od autora Pamiętaj o tym, że najbardziej ceni się wypowiedzi niezbyt długie, ale za to treściwe. Im krótszy tekst, tym bardziej sugestywny. Rozwlekłym wystąpieniem możesz zn
      - (5)
        udzić odbiorcę i wówczas Twoje wystąpienie będzie nieskuteczne. Maksymalna koncentracja trwa kilka minut – jest to czas, w którym musisz zaprezentować całą swoją argumentację i wyciągnąć z niej wnioski. Umiejętność komponowania zwięzłych wypowiedzi jest ogromnym darem i zaletą mówcy. Ostatnio coraz częściej obserwujemy dążność do jak najkrótszych przemówień i lakonicznych komunikatów przybierających formę pisaną. W gronie polityków, nauczycieli i kaznodziejów można znaleźć osoby przejawiające talent do krótkich, błyskotliwych wystąpień. Postulat takiej dążności do ekonomizacji wypowiedzi zawiera wskazówka dotycząca kompozycji idealnego kazania, przestrzegająca przed rozwlekłością. Oto ona: „W dobrym kazaniu najważniejszy jest ciekawy wstęp i trafne podsumowanie oraz to, żeby te części były jak najbliżej siebie”. Przytoczmy jeszcze jedno z najkrótszych kazań, które mimo że zostało wygłoszone kilka lat temu, ciągle jest przedmiotem dyskusji wśród wiernych. Otóż, ksiądz Maliński podczas mszy rezurekcyjnej1 wyszedł na ambonę i wygłosił następującą homilię: „Jezus Chrystus żył, umarł i zmartwychwstał, ale wy i tak w to nie wierzycie. Amen”. Po tych słowach opuścił mównicę.
        :explode:[89524]:explode:
        9.1. Wybierz dowolny temat z zaproponowanych w ćwiczeniach 3.4, 3.5 i ułóż do niego krótki – maksymalnie pięciozdaniowy tekst argumentacyjny, który będzie kwintesencją Twojego stanowiska.
        Od autora Umiejętność przekonywania innych jest często efektem wieloletniej pracy, wykonania licznych ćwiczeń i zdobycia niemałego doświadczenia. Wynika też z zalet charakteru, cech osobowości mówcy oraz jego postawy moralnej. Dlatego pamiętajmy o starożytnej zasadzie: Orator est vir bonus, co oznacza: Mówca jest człowiekiem prawym.
        10.1. Kafel: Dyskusja, pisanie, działania twórcze. Napisz tekst argumentacyjny na jeden z poniższych tematów.10.1.1. Dlaczego należy sadzić drzewa wzdłuż dróg?10.1.2. Dlaczego należy dbać o poprawność językową?10.1.3. Śniadanie – najważniejszy posiłek w ciągu dnia.10.1.4. Dlaczego warto odwiedzić ..... (tu wpisz jakiś kraj)?10.1.5. Dlaczego warto studiować?10.1.6. Dlaczego należy dbać o zabytki i dobra kultury?
  - - - (1)
        Moduł centralny
        Od autora Niektóre nasze wystąpienia są spontaniczne, inne planujemy, komponujemy i przygotowujemy kilka godzin, dni, a nawet tygodni. Wówczas zanim nastąpi moment wygłoszenia ich, musimy je opanować, czyli zapamiętać. Ten przedostatni etap pracy nad tekstem tworzonym w fazie inwencji, kompozycji i elokucji nazywamy memorią. Warto zapoznać się z rozmaitymi technikami, dzięki którym z łatwością i skutecznie opanujemy tekst. Przede wszystkim trzeba go podzielić na sensowne części i zapamiętać każdą z nich. Szczególną uwagę należy poświęcić informacjom ważnym – i to one powinny być przez nas zapamiętane w pierwszej kolejności. Polecaną metodą jest również korzystanie ze skojarzeń, na przykład kojarzenie poszczególnych elementów treści z jakimiś przedmiotami, wydarzeniami składającymi się na zwykłą opowieść. Najprostszym sposobem ćwiczenia pamięci jest natomiast powtarzanie. Ważne jest jednak, by podczas wygłaszania mowy być przygotowanym na to, że mogą przydarzyć się nam problemy z pamięcią. Wybrniemy z tej sytuacji tylko wtedy, gdy wcześniej staraliśmy się zapamiętać treść wystąpienia, jego plan, a nie formę. Mówca nie musi bowiem dokładnie odtwarzać wszystkich słów, które zaplanował. Niektóre myśli może wyrażać w innej formie. Kiedy więc podczas przygotowań do wygłoszenia tekstu zapomnimy jego fragmentu, to nie sięgajmy od razu do zapisu wystąpienia, ale spróbujmy przekazać myśl innymi, niezaplanowanymi wcześniej słowami. Dymek Repetitio est mater studiorum. – Powtarzanie jest matką nauk. Dymek Pamięć ludzka bywa jak pisanie na piasku.
        1.1. [Praca w parach] Jeden uczeń opowiada przez około 2 minuty zdarzenie nieznane osobie, z którą tworzy parę. Zadanie drugiej osoby polega na jak najwierniejszym powtórzeniu usłyszanej od kolegi/ koleżanki opowieści.1.2. [Praca w parach] Opowiedz trzy razy koledze/ koleżance o tym, co robiłeś/ robiłaś wczoraj wieczorem. Za każdym razem używaj innych sformułowań.1.3. [Praca w parach] Powiedz to inaczej. Jeden uczeń wypowiada dowolne zdanie. Zadanie drugiej osoby polega na powtórzeniu myśli kolegi/ koleżanki, ale innymi słowami.1.4. Do podanych wyrazów dopisz skojarzenia, które one w tobie wywołują.środa, listopad, radio, róża, lodówka, Gdańsk, Brazylia, makaron, szuflada, jaszczurka 1.5. Przeczytaj powyższy tekst „Od autora” na temat zapamiętywania, a następnie, nie spoglądając do niego, streść go ustnie w maksymalnie pięciu zdaniach.
        :explode:[89524]:explode:
        Od autora Sukces wystąpienia publicznego zależy w dużej mierze od przygotowania mówcy, treści i formy jego wystąpienia. Na wszystkie te elementy mówca pracuje w fazie wynajdywania tematu, komponowania wystąpienia, nadawania mu kształtu stylistycznego i zapamiętywania go. Wiele osób przywiązuje jednak zbyt małą wagę do sposobu wygłoszenia wystąpienia. Oto najważniejsze zalety tej ostatniej fazy tworzenia tekstu.
        
        Nienaganna dykcja, którą osiągniesz dzięki sprawnym narządom artykulacyjnym, znajomości zasad wymowy i licznym ćwiczeniom artykulacyjnym. Aby usprawnić narządy mowy (wargi, język, żuchwę i krtań), możesz wykonywać takie ćwiczenia, jak na przykład naśladowanie parskania konia, ściąganie ust w dzióbek i przesuwanie w prawą i lewą stronę, wysuwanie do przodu mocno ściągniętych warg (ruchy naśladujące karpia), kląskanie (naśladowanie odgłosu biegnącego konia), dotykanie czubkiem języka po kolei każdego zęba, oblizywanie zewnętrznej strony zębów czubkiem języka przy zamkniętych ustach, krowie przeżuwanie (koliste ruchy żuchwy przy zamkniętych ustach), przesuwanie żuchwy na boki, a następnie do przodu i do tyłu, wyko
      - (2)
        nywanie ruchów jak przy połykaniu, ziewanie przy zamkniętych ustach, chrapanie na wdechu i wydechu przy zamkniętych ustach.
        
        Prawidłowy oddech (żebrowo- brzuszno-przeponowy). Dzięki tego typu oddychaniu wykorzystujemy wszystkie możliwości naszego ciała i chronimy się przed niepożądanymi zdrowotnymi skutkami oddechu płytkiego. Aby uruchomić prawidłowy typ oddychania, trzeba wzmocnić mięśnie brzucha. Możesz więc wykonywać ćwiczenia zalecane osobom chcącym pozbyć się nadmiaru tkanki tłuszczowej na brzuchu. Oto jedno z takich ćwiczeń. Połóż się na plecach, ręce połóż wzdłuż tułowie. Biorąc wdech, unieś obie wyprostowane nogi w górę. Teraz, zatrzymując na 1 – 2 sekundy oddech, wytrwaj w takie pozycji. Następnie na wydechu wolno opuszczaj nogi (nie wolno ich zginać w kolanach) i jednocześnie mów: sss... lub fff... Przed powtórzeniem tego ćwiczenia należy pozostać 1 – 2 sekundy na bezdechu (w przeciwnym razie mogą wystąpić zawroty głowy).
        
        Spokojny i ekonomiczny oddech, czyli jak najdłuższe mówienie na jednym wydechu. Oto propozycja ćwiczenia kształtującego tę umiejętność. Weź wdech w taki sposób, by powietrze wypełniało całe płuca i naciskało na przeponę. Powinieneś wówczas odczuwać napięcie przepony i unoszenie się brzucha. Następnie na 1 – 2 sekundy zatrzymaj powietrze, a potem na wydechu licz wrony według schematu: „Pierwsza wrona bez ogona, druga wrona bez ogona, trzecia wrona bez ogona ...” (B. Toczyska, Elementarne ćwiczenia dykcji, Gdańsk 1998). Twoim celem jest policzenie jak największej liczby wron (oczywiście nie można liczyć na siłę). Powtarzaj to ćwiczenie każdego dnia. Z każdym tygodniem powinieneś zwiększać liczbę wron wypowiedzianych na jednym wydechu.
        
        Odpowiednia modulacja głosu, czyli tempo mówienia, frazowanie, intonacja i wysokość głosu, a także ciekawa jego barwa. Aby ustrzec się monotonii, mówiący powinien zmieniać wysokość i ton głosu, a także jego natężenie (czyli głośność) w zależności od potrzeb oratorskich. Te same uwarunkowania mogą też wpłynąć na chwilowe zwolnienie lub przyśpieszenie tempa mówienia, a także zastosowanie pauz. Warto też pamiętać, że tempo wygłaszania tekstu należy dostosować do możliwości odbiorcy (np. jego wieku i wykształcenia). Ważną rolę pełni również akcent zdaniowy, czyli głośniejsze i wolniejsze wypowiadanie słów szczególnie ważnych. Pamiętaj, że odpowiednią modulacją głosu można przekazać wiele informacji, zaciekawiać publiczność, wyrażać swój stosunek emocjonalny do prezentowanych treści lub dystansować się od nich.
        
        Umiejętność posługiwania się różnego typu pomocami, uatrakcyjniającymi wystąpienie i ułatwiającymi audytorium zrozumienie go. Mówca może używać np. rzutnika folii lub slajdów, tradycyjnej tablicy szkolnej lub multimedialnej, odtwarzaczy głosu i obrazu, komputera. Może przygotować prezentację multimedialną, handouty, ale ciekawe jest też zilustrowanie wystąpienia planszą, fragmentem nagrania audio lub video, a także różnymi rekwizytami. Ważne jest tylko to, by mówiący potrafił posługiwać się wykorzystywanym przez siebie sprzętem, by posiadł umiejętność płynnego łączenia słów z pokazem, a także, by wszelkie pomoce służyły jakiemuś wybranemu celowi i nie stanowiły jedynej atrakcji wystąpienia. Nie można też zapomnieć o konieczności komentowania tego, co pokazujemy.
        
        Stosowana postawa, gestykulacja i mimika. Ważne jest tu znalezienie złotego środka, ponieważ zarówno unikanie mowy ciała, jak i przesadne, zbyt gwałtowne ruchy mogą działać na niekorzyść mówcy.
        
        Schludny wygląd, czyli dobrze ułożona fryzura i czyste ubranie
      - (3)
        – lepiej skromne niż ekstrawaganckie (to drugie może zbytnio rozpraszać uwagę audytorium). W przypadku kobiet dozwolony jest dyskretny makijaż i dobrze dobrana do stroju biżuteria.
        
        Kultura osobista mówcy, zwłaszcza szacunek i życzliwość okazywane odbiorcom, np. w sytuacji zwracania się do nich.
        
        Utrzymywanie kontaktu wzrokowego z odbiorcą. W związku z tym należy wygłaszać tekst, a nie odczytywać go. Jeśli jednak z jakiegoś powodu wystąpienie jest czytane, to mówca powinien odrywać wzrok od kartki, monitora czy innego nośnika, by skierować go w stronę audytorium.
        
        Umiejętność opanowania stresu, rozluźnienie ciała, zwłaszcza krtani, szyi, żuchwy i karku. Trema jest naturalnym doświadczeniem mówcy, który powinien jednak dążyć do pokonania jej. Najskuteczniejszym sposobem zminimalizowania stresu jest dobre przygotowanie do wystąpienia, uświadomienie sobie, że odbiorcy na ogół są pozytywnie i życzliwie nastawieni do mówcy, a także wcześniejsze zaprezentowanie tekstu przed znajomymi. Łatwiej jest mówić w pomieszczeniach znanych nam, więc warto oswoić przestrzeń, pojawiając się w planowanym miejscu prelekcji na kilka, a nawet kilkanaście minut przed jej rozpoczęciem. Stan zapanowania nad tremą można osiągnąć, wykonując rozmaite ćwiczenia relaksacyjne, w tym również ćwiczenia oddechowe. Propozycje tego typu technik można znaleźć m.in. w książce Michała Tombaka, Droga do zdrowia. Poniżej zaprezentujmy dwa spośród nich. Oba ćwiczenia należy wykonywać dwa razy dziennie: rano i wieczorem po 2 minuty.
        Oddychanie zdrowotne Ćwiczenie to najlepiej wykonywać w pozycji leżącej. Wdychamy powietrze przez nos przez 2 sekundy1, następnie wstrzymujemy oddech na 8 sekund, po czym wypuszczamy powietrze przez 4 sekundy nosem. Wdech jest zatem dwa razy krótszy niż wydech, a pauza 4 razy dłuższa niż wdech. Dymek-ciekawostka Oddychanie oczyszczające Wdech przez nos przez 2 sekundy, następnie wstrzymanie powietrza przez 3 sekundy, po czym wargi ułożyć jak do gwizdania i wypuszczać powietrze cienką „strużką” przez 12 sekund. Resztki powietrza energicznie wypuścić.
        2.1. Wykonaj poniższe ćwiczenie mające na celu usprawnienie narządów artykulacyjnych i zapobieganie tzw. szczękościskowi, który uniemożliwia poprawną artykulację: Włóż korek (taki, którym zamyka się butelki, np. z winem) do ust między zęby i przeczytaj na głos pół strony dowolnego tekstu. Staraj się jak najdokładniej wypowiadać głoski, by odbiorca rozumiał czytany przez Ciebie tekst. Ćwiczenie powtarzaj codziennie lub co dwa dni.
        2.2. Oto krótka bajka logopedyczna. Czytając ją, wykonuj ćwiczenia narządów mowy według instrukcji zamieszczonych w nawiasach. Poranek ucznia liceum Michał spał smacznie (naśladowanie odgłosów chrapania), kiedy zadzwonił budzik (wymawianie połączenia drrr, w taki sposób by osiągnąć energiczne drganie języka). Chłopak otworzył oczy, przeciągnął się (opuszczanie żuchwy przy otwartych ustach), a następnie ziewnął (ziewanie przy zamkniętych ustach). Błyskawicznie założył bluzę (czubek języka kilka razy zbliża się w kierunku nosa) i spodnie (język wysuwamy kilka razy na brodę). Śniadanie już czekało na niego – zjadł je ze smakiem (mlaskanie) i pospiesznie popił mlekiem (ruchy połykania). Następnie pobiegł do łazienki i wyszczotkował zęby (krążenie językiem po zewnętrznej stronie zębów). Szybko umył twarz i wytarł ją ręcznikiem (przesuwanie języka po podniebieniu) i czym prędzej wybiegł z domu. Zbiegając po schodach (kląskanie – bieg koników), szeroko się uśmiechnął (szeroki uśmiech). Właśnie wtedy sobie przypomniał, że jest sobota, więc nigdzie nie musi
      - (4)
        się spieszyć.
        2.3. U. Ułóż własną bajkę logopedyczną. Możesz wykorzystać ćwiczenia zaproponowane w tej lekcji lub inne, których celem jest usprawnienie narządów mowy lub wykształcenie poprawnej techniki oddechowej.
        2.4. [Praca w parach] Jeden uczeń trzyma przy ścianie kciukiem i palcem wskazującym kartkę papieru. Drugi uczeń stoi w odległości około 1 metra od ściany, bierze głęboki wdech, a następnie wypuszcza powietrze w stronę kartki. W momencie gdy uczeń pierwszy stwierdzi, że strumień powietrza jest już skierowany na kartkę, puszcza ją. Zadanie ucznia drugiego polega na „przylepieniu” kartki do ściany siłą wydechu i jak najdłuższe przytrzymanie jej w tej pozycji. Jeśli nie uda się poprawnie wykonać zadania, to ćwiczący uczeń powinien zbliżyć się do ściany o kilkanaście centymetrów. Po wykonaniu ćwiczenia uczniowie zamieniają się rolami.
        2.5. Wykonaj ćwiczenie, którego celem jest „rozbudzenie głosu”: ziewaj, stękaj, jęcz, mrucz i wymawiaj jak najdłużej głoskę m. Następnie kilka razy powoli i dokładnie powiedz: „una muno mama mija”.
        2.6. Oto kilka zdań z książki M. Walczak-Deleżyńskiej, Aby język giętki... (Wrocław 2004). Przeczytaj je, zwracając uwagę na poprawną artykulację. a) Król Karol kupił królowej Karolowej korale koloru koralowego. b) Cóż, że ze Szwecji? c) Spadł bąk na strąk, a strąk na pąk. Pękł pąk, pękł strąk, a bąk się zląkł. d) Czy ten cytat, co tata czyta, to ten cytat z cytatów Tacyta? e) Płynął buk przez Bug, dałby Bóg, żeby buk przepłynął przez Bug. f) Szpieg zbiegł, smyk znikł, pies wściekł się, deszcz ściekł, jak z bicza trzasnął. g) Lojalna Jola lula ululanego Jula. h) Koszt poczt w Tczewie. i) Czego trzeba strzelcowi do zestrzelenia cietrzewia drzemiącego w dżdżysty dzień na drzewie? j) Wytrzep trzepaczką trzcinową te trzy trzcinowe krzesła. k) Zziajany zięć z żądzy zziębnął, a źdźbła zżuł, zżarł i zżółknął. l) Mysz szybko odskoczyła, a chrząszcz szczypał łuseczkę fasoli zżółkłej.
        2.7. Odpowiedni akcent zdaniowy może być nośnikiem wielu informacji. Poniższe zdanie wypowiedz kilkakrotnie, za każdym razem akcentując inny wyraz. Zastanów się, jaki wpływ na treść i sens zdania ma zmiana akcentu zdaniowego. Wczoraj Martyna pojechała rowerem do koleżanki na wieś.
        2.8. To samo zdanie przeczytaj kilkakrotnie. Za każdym razem zastosuj inną intonację i ujawniaj odmienne emocje. Idziemy na boisko grać w piłę. [Syn informuje rodziców.] Idziemy na boisko grać w piłkę. [Komunikat wyrażony ze zrezygnowaniem – nadawca wolałby inną formę ruchu.] Idziemy na boisko grać w piłkę? [Propozycja jednego kolegi skierowana do pozostałych.] Idziemy na boisko grać w piłkę? [Zdziwienie wyrażone w odpowiedzi na propozycję gry w deszczowy dzień.] Idziemy na boisko grać w piłkę! [Rozkaz skierowany przez ojca do syna, który najchętniej spędza wolny czas przed komputerem.] Idziemy na boisko grać w piłkę! [Entuzjastyczny komunikat skierowany przez jednego z kolegów do pozostałych.] Idziemy na boisko grać w piłkę! [Komunikat wyrażony ze złością]
        2.9. Podany tekst odczytaj tak, by przypominał: a) wykład wygłoszony dla ponad stu osób, b) korepetycje udzielane jednemu uczniowi, c) rozmowę w kawiarni w gronie kilku znajomych, d) dialog, który w domu prowadzisz z jednym z rodziców. WOMI Ramka, a w niej poniższy tekst + rysunki roślin doniczkowych Nieregularne podlewanie roślin może niekorzystnie wpłynąć na ich zdrowie i wzrost. Określony plan podlewania jest bardzo ważny, aby rośliny otrzymywały wodę regularnie i w odpowiednich ilościach. Więdnące liście są jednym z pierwszych objawów niedostatecznej ilości wody, jaką otrzymuje roślina. Kolejnym obja
      - (5)
        wem jest marszczenie się i brązowienie liści. Wszystkie rośliny rosnące w pomieszczeniach – nawet sukulenty – od czasu do czasu potrzebują podlewania. Duże liściaste rośliny (...) wykorzystują dużo wody i szybko wysychają. (...) Podlewając rośliny domowe, lejmy wodę bezpośrednio do doniczki. Unikajmy podlewania samej rośliny. W miarę możliwości odsączmy roślinę po podlaniu, aby nadmiar wody wypłynął u dołu. W przeciwnym razie podlewajmy roślinę powoli, aby podstawka nie zapełniła się lub – co gorsza – nie pozostała wypełniona wodą. Niewiele roślin dobrze czuje się, gdy korzenie zalegają w wodzie – mogą wtedy łatwo zgnić. (Źródło: ).
        2.10. Wybierz dowolny wiersz dla dzieci autorstwa Juliana Tuwima lub Jana Brzechwy. Postaraj się przeczytać go interesująco. Pamiętaj o odpowiednim tempie czytania, stosuj akcenty logiczne, korzystaj z frazowania i pauzowanie (kropka zwykle sugeruje pauzę długą, a przecinek – krótką). Postaraj się też, by Twój głos odzwierciedlał zachowanie i charakter bohaterów występujących w utworze.
        2.11. Podany niżej tekst wygłoś na różne sposoby (od punktu a do e). Tekst musi być bezwzględnie mówiony, a nie czytany. Można natomiast modyfikować go, czyli nie odtwarzać wiernie, ale mówić własnymi słowami. a) Mów błagalnym tonem. b) Szeptaj konspiracyjnie. c) Mów ironicznie, pogardliwie w stosunku do adresata. d) Mów kokieteryjnie, uwodzicielsko. e) Mów zdyszanym półgłosem. „Arktyka to obszar Ziemi otaczający biegun północny. (...) Nazwa pochodzi od greckiej nazwy gwiazdozbioru Wielkiej Niedźwiedzicy. (....) Centrum Arktyki to pokryty lodem Ocean Arktyczny. Otaczają go bezleśne obszary lądowe o przemarzniętym gruncie. Mimo to Arktyka tętni życiem, na które składa się bogata fauna i flora morska, ptaki, zwierzęta lądowe oraz społeczności ludzkie.” ()
        2.12. Krótki tekst, który znasz na pamięć, mów i jednocześnie: a) podskakuj na jednej nodze, b) wykonuj ruchy jak przy grze w siatkówkę, c) wykonuj ruchy jak podczas mycia głowy, d) kozłuj piłkę, e) udawaj przenoszenie ciężkich przedmiotów z jednego miejsca na inne.
        2.13. Wybierz 2 – 3 znane osoby, które słyną z nietypowej lub ciekawej barwy głosu. Spróbuj ją scharakteryzować, używając m.in. następujących określeń głosu: niski, wysoki, pewny siebie, metaliczny, matowy, aksamitny, ciepły, zimny, dźwięczny, chrypiący, jasny, ciemny, drżący, harmonijny, głęboki, szorstki, nosowy, piskliwy.
        2.14. U. Wejdź na stronę i obejrzyj krótkie filmy szkoleniowe z cyklu „Mowa ciała i język gestów”. Wykorzystując najbardziej przydatne, Twoim zdaniem, informacje na temat mowy ciała, przygotuj 2–3-minutowe wystąpienie na ten temat. Wygłoś je na forum klasy. Nie zapomnij o stosownej gestykulacji.
        2.15. Nie używając słów, lecz posługując się jedynie mimiką i gestykulacją, wyraź: a) radość, b) smutek, c) zdziwienie, d) gniew, e) zakłopotanie.
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        2.18. Obejrzyj dowolny program publicystyczny z udziałem zaproszonych gości. Oceń stosowaną przez nich gestykulację i mimikę oraz środki prozodyczne (tempo mówienia, frazowanie, ton i barwę głosu).
        2.19. [Praca w grupach] Zgromadźcie jak najwięcej wyciętych z gazet zdjęć przedstawiających różne stany emocjonalne sfotografowanych osób. Opiszcie uwiecznione na zdjęciach gesty i mimikę oraz scharakteryzujcie ich znaczenie. Poniżej znajdują się dwa zdjęcia wraz z krótkim opisem, który możecie potraktować jako wzór wykonania zadania. Przechylanie głowy na bok i uśmiech wyrażają zadowolenie i relaks. Unoszenie rąk do góry to gest zwycięstwa.
        2.20. Obejrzyj film Jak zostać królem, reż. Tom Hooper, 2010. Które ćw
      - (6)
        iczenia zaproponowane przez niekonwencjonalnego nauczyciela dykcji okazały się najbardziej skuteczne dla jąkającego się króla? 2.21. Zorganizujcie w klasie dyskusję na jeden z poniższych tematów (stanowią je rozmaite sentencje dotyczące głosu i wystąpień publicznych). Pamiętajcie o kulturze dyskusji, odpowiedniej artykulacji i mowie ciała. a) „Jestem najbardziej spontanicznym mówcą na świecie, ponieważ każde słowo, każdy gest i każda riposta zostały dokładnie przećwiczone.” (G.B. Shaw) b) „Słowa są najpotężniejszą bronią, jaką ludzkość się posługuje.” (R. Kipling) c) „Sami mówcy budzą do siebie zaufanie z trzech powodów (...). Są to rozsądek, szlachetność i życzliwość.” (Arystoteles).
        2.22. Wyobraź sobie, że jesteś przedstawicielem handlowym, który klientowi chce zaprezentować jakiś produkt lub jakąś usługę. Przygotuj taką prezentację (trwającą maksymalnie 2 minuty) i wykonaj ją przed klasą. Pamiętaj o właściwej modulacji głosu oraz stosownej mowie ciała. 2.23. [Praca w parach] Opowiedz koledze jakieś ekscytujące zdarzenie. Pamiętaj, by emocje towarzyszące opowieści wyrażać nie tylko za pomocą odpowiednich słów, ale również gestykulacji, mimiki, intonacji, akcentu zdaniowego, frazowania oraz siły i wysokości głosu.
  - - - (1)
        Miniwykład
        Język mediów został określony przez znanego polskiego językoznawcę Stanisława Gajdę jako stylowy tygiel współczesnej polszczyzny, to znaczy, że spotykają się tu wszystkie odmiany i style języka polskiego. W mediach pojawiają się na przykład wypowiedzi patetyczne i wzniosłe lub swobodne, charakteryzujące się „luzem językowym” i nonszalancją. Znajdziemy tu żargon urzędniczo-oficjalny oraz teksty potoczne nacechowane emocjonalnością. W tym ogromnym bogactwie Bogusław Skowronek wyróżnia odmiany: prasową, radiową, telewizyjną i internetową, a nawet filmową.
        :explode:[89524]:explode:
        Zaproponowany podział wynika z różnorodności technologicznej środków masowego przekazu, czyli mass mediów. Zdaniem tego badacza można jednak wyróżnić pewne cechy właściwe wszystkim wymienionym odmianom, np. •„internetyzacja” (to znaczy, że Sieć dominuje dziś jako przestrzeń porozumiewania się ludzi; popularnym zjawiskiem jest przecież radio internetowe czy internetowe strony wydawców prasy), •„ideologizacja” – żaden przekaz medialny nie jest neutralny z punktu widzenia światopoglądu, •„aksjologizacja”, czyli obecność wartościowania, •„tabloidyzacja’ – wszelkie media podporządkowują się przede wszystkim funkcji rozrywkowej (infotainment, czyli informacja dla rozrywki), • „atomizacja publiczności”, czyli kierowanie przekazów do konkretnych grup odbiorców1. Niezależnie od wszelkich podziałów ważne jest to, by współczesny odbiorca mediów – czytelnik prasy, internauta, widz telewizyjny czy radiosłuchacz – potrafił ocenić, czy dany tekst publikowany w mediach reprezentuje informację (fakty), publicystykę (opinie i komentarze), czy jest połączeniem informacji i publicystyki. Odbiorca mediów musi bowiem zdawać sobie sprawę z tego, że może podlegać oddziaływaniu perswazyjnemu, a nawet manipulacji. Perswazja to inaczej nakłanianie, przekonywanie kogoś do przyjęcia pewnych poglądów lub postaw, a także do konkretnego działania. Kiedy nadawca tego działania językowego ukrywa swoje prawdziwe zamiary, mówimy o nieuczciwej perswazji, czyli o manipulacji.
        Dominację funkcji perswazyjnej nad innymi funkcjami wypowiedzi szczególnie można zauważyć w języku polityki. Już pierwsi władcy Polski traktowali słowa jako narzędzia oddziaływania na społeczeństwo, a także wykorzystywali je na forum międzynarodowym, czyli w dyplomacji. Rozwój języka polskiej polityki związany jest jednak przede wszystkim z instytucjami o charakterze demokratycznym, czyli na przykład z parlamentem. Już w XVI wieku wygłaszano na forum sejmu pierwsze mowy w języku polskim, których celem było przekonanie władcy do propozycji szlachty. Okres zaborów, choć w dużym stopniu ograniczał jakiekolwiek inicjatywy polityczne, to jednak również stanowi ważny czas dla rozwoju języka polityki. Obserwujemy wówczas z jednej strony nawiązywanie do retorycznej tradycji I Rzeczypospolitej, z drugiej strony – wyraźne wpływy obcych wzorców zachowań językowych. Okres dwudziestolecia międzywojennego zaznaczył się brutalizacją w omawianej sferze komunikacji. Po II wojnie światowej system komunistyczny wytworzył nieznany dotąd typ porozumiewania się władzy ze społeczeństwem, zwany nowomową. Jej najważniejsze cechy to używanie szablonowych określeń, prezentowanie świata w kategoriach dobry/ zły, rytualizm zachowań językowych. Wymienione cechy szczególnie wyraźnie ujawniają się np. w przemówieniach sekretarzy Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej i formułowanych przez jej przedstawicieli hasłach pierwszomajowych.
        :explode:[89524]:explode:
        Zmiany polityczne związane z wydarzeniami w 1989 roku odzwierciedliły się również w
      - (2)
        języku polityków, który cechuje odejście od oficjalności i schematyzmu, nasycenie metaforami wykorzystującymi pojęcia z dziedziny sportu, wojny i teatru. Odnajdujemy w nim elementy różnych stylów polszczyzny, zwłaszcza zaś stylu potocznego. Nie jest on wolny również od wyrazów obraźliwych, a nawet wulgarnych. Często mówi się, że język współczesnej polityki cechuje antyetykieta, to znaczy, że nadawcy w świadomy sposób łamią zasady grzeczności językowej. Zniesienie cenzury po 1989 roku, odejście od szablonowości i akceptacja swobody językowej doprowadziły do zindywidualizowania języka polityków. Przykładem może być idiolekt (czyli język indywidualny) prezydenta Lecha Wałęsy obfitujący w oryginalne powiedzenia. Niektóre z nich weszły na stałe do polszczyzny. Oto kilka przykładów.
        :explode:[89524]:explode:
        Wchodząc do tej Europy, musimy pamiętać, że tam są plusy dodatnie i ujemne. Do najważniejszych zaś gatunków reprezentujących teksty polityczne można zaliczyć: przemówienie sejmowe, debaty wyborcze, exposé premiera, orędzie prezydenta, konferencję prasową, ulotkę wyborczą i wiele innych.
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        Obejrzyj jednego dnia dwa dowolne serwisy informacyjne emitowane przez różne stacje telewizyjne (np. „Wiadomości” w TVP1, „Panoramę” w TVP2, „Fakty” w TVN lub „Wydarzenia” w Polsacie). Porównaj kolejność, długość i sposób prezentacji poszczególnych wiadomości.
        Bogusław Skowronek pisze, że: „Dla większości słuchaczy podstawowe funkcje radia: dźwiękowej tapety, zegara, dostarczyciela w określonych porach dnia (głównie rano i przed południem) podstawowych informacji, prognozy pogody, połączone z wyborem ulubionych formatów muzycznych, stanowią wystarczające powody, by włączać radioodbiorniki (...)”. Czy Ty również słuchasz radia? Jeśli tak, to jakie są Twoje ulubione stacje radiowe i audycje? Jakie powody Ciebie skłaniają do tego, by włączyć radio?
        
        Który z poniższych typów rozmowy z przyjaciółką/ z przyjacielem preferujesz? Uzasadnij swoją odpowiedź. a) Rozmowa w mieszkaniu któregoś z Was. b) Rozmowa w kawiarni. c) Rozmowa przez telefon stacjonarny. d) Rozmowa przez telefon komórkowy. e) Rozmowa za pomocą komunikatora internetowego (np. GG). f) Rozmowa za pomocą Skype`a.
        
        Jesteś wolontariuszem udzielającym się w miejskim ośrodku kultury. Wraz z jego pracownikami organizujesz koncert znanego zespołu muzyki rockowej, folkowej lub hip-hopowej. Przygotuj 3 krótkie teksty przeznaczone do publikacji w internecie, w których: a) poinformujesz o organizowanym koncercie, b) zachęcisz do obejrzenia i wysłuchania koncertu, c) zrelacjonujesz koncert, wyrażając swoją opinię.
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        
        Przeczytaj poniższy fragment wywiadu opublikowanego na stronie , a następnie streść poglądy Jerzego Bralczyka na temat języka współczesnej polityki. Co to jest „język polityczny”?
        
        [Praca w grupach] Józef Piłsudski to polityk, który słynął zarówno z wypowiedzi pełnych patosu i życzliwości w stosunku do odbiorców (przykładem mogą być przemówienia kierowane do żołnierzy), jak i tekstów obelżywych (są to m.in. wypowiedzi na łamach prasy czy na forum parlamentu). Przeczytajcie poniższe fragmenty i potraktujcie je jako pretekst do dyskusji na temat agresji w języku polityki. WOMI Poniższe cytaty w ramce Wydałem wojnę szujom, łajdakom, mordercom i złodziejom i w walce tej nie ulegnę (Przemówienie do przedstawicieli stronnictw sejmowych, 29 V 1926). Życie jest zanadto ogólnikowym pojęciem i tyczyć się może nie tylko życia posłów, ale i osłów – że strawestuję mistr
      - (3)
        za Słowackiego, który w ten właśnie sposób rymował, panów posłów do osłów przyrównując („Gazeta Polska”, 19 X 1930). Toż można zebrać łotrów, bo jest ich dużo w sejmie, jakąś setkę – i mówić, że to sejm („Gazeta Polska” 27 VIII 1930). Nie ma paskudniejszej rzeczy w państwie, jak zdemoralizowana banda byłych posłów, zdeklasowanych jakichś klaczy czy marnych wałachów, którzy krzyczą: pieniędzy, pieniędzy, pieniędzy („Gazeta Polska”, 7 IX 1930).
        :explode:[89524]:explode:
        Spróbuj odpowiedzieć na pytania:
        Jakie formy rytualne charakterystyczne dla przemówień znajdziesz w powitaniach sejmowych? Czym się różnią te formy adresatywne od języka propagandy politycznej sprzed 1989 roku? Jakie metafory charakterystyczne dla języka polityki odnajdziesz w przemówieniach parlamentu? Jaką funkcję mają w stenogramach sejmowych didaskalia „Głos z sali” i „Wesołość na sali”? Znajdź przykłady polemiki odwołującej się do argumentów racjonalnych i emocjonalnych. Opisz zawarte w nich środki funkcji perswazyjnej.
        
        Cechą charakterystyczną języka polityki jest m.in. duża liczba metafor potocznych, które bardzo ważne i trudne zjawiska tłumaczą za pomocą następujących schematów: POLITYKA to TEATR POLITYKA to WALKA POLITYKA to CHOROBA POLITYKA to SPORT
        Spróbuj wynotować w czytanej przez Ciebie prasie nagłówki ilustrujące te schematy myślowe. Jaka mogłaby być ich interpretacja?
        
        Według Ireny Kamińskiej-Szmaj – lingwistki opisującej współczesny język polityki – jedną z cech komunikacji propagandowej XX wieku jest duża liczba strategii walki na słowa między politykami i partiami politycznymi, w których pojawiają się nie zawsze etyczne, bo obraźliwe, środki wypowiedzi. Nazywa się je inwektywami. Spróbuj odnaleźć w znanych Ci źródłach przykłady takich zachowań komunikacyjnych i uzasadnij, czemu one służą i w jaki sposób naruszają przyjęte ogólnie normy zachowań językowych.
        
        Cechą współczesnego języka polityki, a więc wypowiedzi o polityce w warunkach wolności słowa i systemu demokratycznego, jest to, że ugrupowania polityczne mają swoje słowa kluczowe, hasła i wyobrażenia ideologiczne, które nazywa się metaforycznie „słowami sztandarowymi”. Spróbuj narysować „mapę” współczesnych ugrupowań politycznych i nanieś najważniejsze słowa klucze charakterystyczne dla tych ugrupowań.
        :explode:[89524]:explode:
  - - - (1)
        MODUŁ CENTRALNY
        Od autora Teksty popularnonaukowe reprezentują jedną z odmian stylu naukowego, obok odmiany teoretycznonaukowej, praktycznonaukowej i dydaktycznej. Ich nadawcą jest fachowiec w jakiejś dziedzinie, np. fizyki, językoznawstwa, medycyny, prawa, czyli najczęściej naukowiec-popularyzator lub dziennikarz naukowy, a odbiorcą – zwykle niespecjalista, a więc osoba z niewielkimi doświadczeniami naukowymi w danej dziedzinie (lub całkowicie bez nich), a z różnych powodów pragnąca pogłębić lub uporządkować swoją wiedzę na wybrany temat. Odmiana popularnonaukowa zawiera elementy charakterystyczne zarówno dla stylu naukowego, jak i publicystycznego, artystycznego, a nawet potocznego. Celem tych zabiegów jest wpływanie na wyobraźnię odbiorcy i – co się z tym wiąże – jego intelekt. Wszelkie środki typowe więc dla stylu publicystycznego, artystycznego i potocznego, takie jak na przykład metafory, frazeologia czy słownictwo ekspresywne, sprzyjają przyswojeniu wiedzy. Teksty popularnonaukowe możemy zatem określić jako pomost łączący profesjonalną komunikację naukowców z codziennymi sposobami dzielenia się wiedzą. Teksty popularnonaukowe powinny odznaczać się rzetelnością i atrakcyjnością. Ważne jest też, żeby nadawca dostosował komunikat do odbiorcy, którym może być zróżnicowana pod względem wieku, wykształcenia i poziomu intelektualnego grupa osób. Popularyzacja nauki odbywa się różnymi kanałami komunikacyjnymi. Wiąże się bowiem z działaniami w prasie (zarówno w specjalistycznej, jak i w skierowanej do szerszego grona odbiorców, np. tygodniki opinii, ogólnopolskie i regionalne dzienniki), radiu (m.in. Radio TOK FM czy stacje lokalne), internecie, telewizji (w polskojęzycznych wersjach zachodnich kanałów tematycznych, takich jak Animal Planet, Discovery Science, ale też w kanale Telewizji Polskiej – TVP Historia; warto tu również wymienić programy, w których łączy się upowszechnianie wiedzy z rozrywką, czyli teleturnieje, np. „Jeden z dziesięciu” w TVP2). Najczęstszymi zaś formami przekazu popularnonaukowego są: słowo mówione (wykłady, odczyty, pogadanki), słowo pisane (książki i czasopisma) oraz prezentacje i propozycje zdobywania wiedzy przez działanie (warsztaty, pokazy doświadczeń, konkursy, wizyty w muzeum). Tę ostatnią formę wykorzystują liczne festiwale nauki oraz różne instytucje, jak na przykład Centrum Nauki Kopernik działające w Warszawie. Do gatunków popularnonaukowych można zaliczyć pogadankę, artykuł popularnonaukowy, komentarze naukowców publikowane w radiu czy telewizji, odpowiedzi na pytania w poradni językowej, broszury medyczne, niektóre eseje.
        Oto najważniejsze cechy tekstów popularnonaukowych:
        
        Atrakcyjność osiągana dzięki eksponowaniu ciekawych, aktualnych i przydatnych w życiu codziennym treści oraz nadawaniu zachęcających tytułów.
        
        Używanie słów potocznych, frazeologii charakterystycznej dla swobodnej komunikacji oraz metaforyki, która często zastępuje terminologię.
        
        Ekspresywizm ujawniający się w zaangażowaniu autora, w posługiwaniu się słownictwem potocznym i emocjonalnym.
        
        Subiektywizm przejawiający sie w używaniu czasowników w 1 os. l. pojedynczej, a także w wyrażaniu przez nadawcę opinii i wartościowaniu (czyli ocenianiu) omawianych zjawisk.
        
        Obrazowość, a więc wzbogacanie tekstu o elementy wizualne.
        
        Przystępność polegająca na ograniczeniu intelektualizacji wypowiedzi. Ważne są zatem jasność, czytelność i zrozumiałość tekstu dla szerszego grona odbiorców.
        1.1. Jaką zasadą ortograficzną uzasadnisz łączną pisownię przymiotnika popularnonaukowy? Podaj 5 innych w
      - (2)
        yrazów, które podlegają tej samej zasadzie.
        :explode:[89524]:explode:
        1.3. Omów zalety poniższych tytułów artykułów popularnonaukowych pochodzących z „Polityki” lub „Świata Nauki”. „Co się kryje w ludzkiej głowie?”; „Dlaczego Polacy najczęściej umierają na serce?”; „Mózg to wielki specjalista”; „Skąd korzenie wiedzą, w którą stronę rosnąć?”; „Dlaczego ćmy lecą do światła?”
        1.4. Do jakich tekstów nawiązują poniższe a) tytuły artykułów popularnonaukowych zamieszczanych w prasie: „Gang wulkana”; „O dwóch takich, którzy tworzą mapę myśli”; b) tytuły laboratoriów i warsztatów oferowanych w Centrum Nauki Kopernik: „Hej, bystra woda”; „Szybkie i wściekłe reakcje”; „Do serca przytul bit”; „Nierówno pod kopułą”; „Szósty zmysł”, „Świat się śmieje”; „Tajemniczy ogród”; „Ziemia obiecana”; „Śpiewać każdy może? Każdy powinien”. Jak nazywa się zastosowany w tytułach zabieg? Jego nazwę tworzą pogrubione w tytułach litery.
        1.5. Wybierz dowolne czasopismo popularnonaukowe. Wypisz z niego wszystkie tytuły, które przyjmują formę pytań. Jaki procent wszystkich tytułów w analizowanym przez Ciebie czasopiśmie stanowią tytuły w formie pytań?
        1.6. Uruchom wyobraźnię. Co jest, Twoim zdaniem, przedmiotem artykułów opatrzonych poniższymi tytułami? Zasadność swoich przypuszczeń możesz potwierdzić, sprawdzając rzeczywisty temat artykułów w archiwum „Polityki”. „Dokąd zabiera nas nos”, „Wiki wymiata”, „Szukanie guza”, „Na szkliwie malowane”, „Trucizna z kapelusza”, „Koniec króla?”
        1.7. W poniższych fragmentach tekstów popularnonaukowych zaznacz wyrazy użyte w znaczeniu przenośnym. WOMI Wskaż element tekstu Q13 Płynąc przez rozgałęziający się rurociąg dużych i małych przewodów, czyli układ krążenia, krew dostarcza składniki odżywcze, tlen i inne substancje do komórek ciała. Stamtąd zabiera śmieci – dwutlenek węgla i inne odpady. („Odkryj swoje ciało”, Warszawa 2010) Chęć odkrycia złóż złota była głównym motorem wypraw w XV i XVI wieku. (Ch. Lazier, Przyroda. Niezwykłe zjawiska, Ożarów Mazowiecki 2013, s. 62) [Poprawne odpowiedzi podkreślono]
        1.8. W poniższych fragmentach tekstów popularnonaukowych wskaż metafory.
        
        1.8.1. „W grudniu 1972 r. powróciła na Ziemię ostatnia z sześciu załóg, które dotarły na Księżyc w ramach projektu Apollo. (...) Wprawdzie w latach 1973–76 odwiedziły go trzy sondy radzieckie i jedna amerykańska, ale było to już tylko słabe echo wielkich bitew, jakie USA i ZSRR stoczyły w poprzednim 10-leciu na kosmicznym froncie zimnej wojny. Amerykanie wznowili badania po przeszło 20-letniej przerwie; Związek Radziecki – nigdy. Jego sukcesorka, Rosja, dopiero teraz przygotowuje łazik, który ma polecieć na Srebrny Glob w 2014 r.” (M. Różyczka, Mokra strona Księżyca, „Polityka”, 27.12.2011)
        
        1.8.2. „Ziemia jest w tarapatach. Fizyk John Baez chce do ratowania jej klimatu użyć tajemniczej teorii matematycznej rodem z przedwojennego Lwowa.” (Karol Jałochowski, Kategorycznie zielony, „Polityka”, 30.07.2011)
        
        1.8.3. „Na Krym, opanowany przez Tatarów, apetyt miały różne mocarstwa, ale to carowie okazali się najbardziej przebiegli. Napisali scenariusz przejmowania półwyspu.” (J. Besala, Jak carowie Krym przejmowali, „Polityka”, 11.03.2014)
        :explode:[89524]:explode:
        propozycjawomi 1.9. W poniższych fragmentach wskaż przejawy potoczności i ekspresywności. WOMI Wskaż element tekstu Q13 1.9.1. „Jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki, na niebie pojawia się wielobarwny łuk złożony z kilku barw: czerwonej, pomarańczowej, żółtej, zielonej, niebieskiej i fioletowej.” (Ch. Lazier, Przyroda. Niezwykłe zjawiska, Ożarów Mazowiecki 2013, s. 14) 1.9.2
      - (3)
        . „Same w sobie nie mają większego znaczenia, ważne jest morze wokół. Mowa o maleńkich wysepkach i ledwie wystających z oceanu skałkach, które są przyczyną niejednej międzynarodowej kłótni.” (A. Hołdys, Bezcenne skrawki lądów, )
        :explode:[89524]:explode:
        1.10. W podanych fragmentach wskaż cechy stylu popularnonaukowego.
        1.10.1. „Choć zostanie to zapewne oprotestowane przez czujnych rygorystów, można powiedzieć, że fizycy kwantowi i biolodzy należą do dwóch, nierzadko nieco lekceważących swe kompetencje, drużyn. Członkowie tej pierwszej dochodzą do perfekcji w opisie rzeczy najmniejszych – elektronów, atomów, jonów czy cząsteczek. Budują wyrafinowane modele matematyczne zjawisk i układów. Z tym że te układy niewiele mają wspólnego ze światem realnym, bo są nieskomplikowane i odizolowane od wpływów otoczenia. Inaczej jest w drużynie biologów. Tu rzeczywistość przyjmuje się z dobrodziejstwem inwentarza, czyli taką, jaką ona zazwyczaj jest – chaotyczną i nieprzejrzystą. Biolodzy opisują ją w sposób może mniej głęboki niż fizycy, ale za to znacznie bliższy życiu, które jest, najkrócej rzecz ujmując, ciepłe i wilgotne.” (K. Jałochowski, Zjawisko roboczo zwane życiem, „Polityka”, 14.02.2011)
        1.10.2. „Już pod koniec stycznia 1793 r. wojska pruskie zaczęły zajmować Wielkopolskę na podstawie, wtedy jeszcze tajnego, porozumienia z Rosjanami. Rządzący wówczas Rzeczpospolitą przywódcy konfederacji targowickiej byli kompletnie zaskoczeni. (Konfederację zawiązali liderzy obozu magnackiego pod hasłami obrony zagrożonej wolności, przeciwko reformom Konstytucji 3 maja). Początkowo myśleli wręcz o oporze: ogłosili oficjalny protest, a nawet pospolite ruszenie. Rosyjscy dyplomaci i generałowie, dowodzący stacjonującą w Polsce od poprzedniego roku armią, szybko wybili im to jednak z głowy, a ich oddziały lojalnie wycofały się z przyznanego Prusakom w styczniu terytorium, sięgającego aż po Płock, Łęczycę, Piotrków Trybunalski i Częstochowę (ta ostatnia z rozkazu konfederacji była nawet broniona). Liczono na interwencję Anglii, co angielski dyplomata skwitował cierpko: „Polskę można by uznać za kraj leżący na Księżycu”. (A. Kożuchowski, Sejm w cieniu armat, „Polityka”, 3.09.2013)
        1.10.3. „Dramatyczne doniesienia z Afryki – jak podaje BBC, liczba zamieszkujących Afrykę Zachodnią lwów zmniejszyła się do zaledwie 400 sztuk. Zliczyła je niezależna organizacja ekologiczna Panthera. Zdaniem jej ekspertów, ta liczba wskazuje, że gatunek lwa zachodnioafrykańskiego znajduje się na granicy wymarcia. Do niedawna osobniki tego gatunku żyły na 21 różnych obszarach kontynentu, dziś mieszkają w zaledwie 3-4, m.in. w Senegalu, Nigerii, Burkina Faso i Nigrze. To tylko jeden procent całego obszaru zamieszkiwanego niegdyś przez te piękne zwierzęta – alarmują naukowcy. Winę za to ponosi człowiek, który odbiera lwom ich naturalne siedliska, zamieniając je w tereny rolnicze i przemysłowe. A lwy zachodnioafrykańskie są unikatowe – ich geny różnią się od genów innych lwów, nie ma ich też w ogrodach zoologicznych. Jeżeli te 400 osobników zginie, gatunek zniknie bezpowrotnie. A bez lwów Afryka już przecież nie będzie taka sama.” (Koniec króla? W Afryce zostało zaledwie 400 lwów, „Newsweek”, 24.02.2014)
        :explode:[89524]:explode:
        1.10.4. „Jak karnawał sprzed wieków wyglądał od strony kulinarnej? Nie ma wielu źródeł dokumentujących specjalne karnawałowe potrawy, bo i wbrew współczesnym wyobrażeniom nie był to nigdy czas kuchni wykwintnej – raczej skupiano się na tym, żeby jedzenia było dużo. Bardzo dużo. Oczywiście im bogatszy dom, tym większe pole do popisu dla fantazji kucharzy, al
      - (4)
        e i tak w karnawale krążyła ona zazwyczaj wokół dań ciężkich i tłustych. Tworzono potrawy proste w przygotowaniu i łatwe do przełknięcia. Jedną z interpretacji pochodzenia słowa „karnawał” jest jego możliwe łacińskie odwołanie do mięsa (łac. carnis), którego spożycie wyraźnie wtedy rosło. Każda szanująca się karnawałowa potrawa zawierała mięsny pierwiastek, nawet pączki i faworki.” (B. Wejman, Karnawał – święto mięsożerców, „Newsweek”, 26.02.2014) 1.10.5. „Bezchmurne niebo, ciepło, kwitnące kwiaty i zieleniące się drzewa. Prawdziwy raj. Tak było w kwietniu tego roku. Ale te wiosenne dni okazały się wspaniałe nie tylko za sprawą wyjątkowo sprzyjającej aury: nad naszymi głowami nie brzęczały jeszcze chmary kąsających owadów. Te stworzenia rok w rok psują nam każdy wypad na łono natury. Gdy w maju robi się cieplej, atak przypuszczają malutkie gryzące meszki, do których szybko dołączają zastępy komarów. I tak jesteśmy nękani do jesieni.” (M. Rotkiewicz, Rojenia o braku bzyczenia, „Polityka”, 6.06.2011) WOMI
        1.11. Oto początek 2 artykułów popularnonaukowych. Jakie cechy tych wypowiedzi przesądzają o zakwalifikowaniu ich do stylu popularnonaukowego? Jaki styl wypowiedzi przypominają te fragmenty? Uzasadnij swoją wypowiedź.
        1.11.1.
        Jest wiosna 1535 roku. Z Panamy wypływa brygantyna z biskupem Thomasem de Berlangą na pokładzie, który na polecenie dworu w Madrycie ma popłynąć do Peru i pogodzić zwaśnionych architektów podboju państwa Inków – Francesca Pizarro i Diego de Almagro. Statek już prawie dopływa do portu w Peru, już widać nabrzeże, gdy nagle nastaje kompletna morska cisza i brygantyna biskupa zatrzymuje się. Po chwili, zdumiony biskup i jego załoga zauważają, że statek nie tylko nie dopływa do brzegu, ale szybko się od niego oddala. Wkrótce już brzegu nie widać – jakaś tajemnicza siła pociąga brygantynę z powrotem, na pełne morze. To tzw. Prąd Humboldta, czyli wartki, zimny prąd peruwiański, opływający część wschodniego wybrzeża Ameryki Południowej. Berlanga jest już daleko, na oceanie, już zaczyna mu brakować wody i pożywienia, gdy nagle na horyzoncie ukazuje się ląd. I w taki sposób, przez przypadek, biskup z Panamy, który o geografii miał raczej blade pojęcie, dokonał jednego z ważniejszych odkryć geograficznych – odkrył Wyspy Galapagos. Odkrył na nich także niezwykłe życie. Niespotykane nigdzie indziej, endemiczne stworzenia. Na przykład żółwie słoniowe, od których pochodzi dzisiejsza nazwa archipelagu. (P. Berg, Zwierzęta, które nie miały szczęścia, „Polityka”, 3.12.2011)
        1.11.2.
        Było to 300 lat temu. Pewien mieszkaniec Resiny, niewielkiej wówczas mieściny nieopodal Neapolu, postanowił wykopać studnię. Niemałe musiało być jego zdziwienie, gdy w kubełku z urobkiem z dna kilkunastometrowej dziury pojawiły się alabastrowe figurki oraz fragmenty marmurowych płyt i rzeźb. Wkrótce znaleziskami zainteresował się francuski książę Elbeuf (Emmanuel Maurycy lotaryński), który rozpoczął systematyczne poszukiwania. Tak światło dzienne ujrzały zabytki Herkulanum. Ćwierć wieku później król Sycylii Karol III zlecił prowadzenie prac wykopaliskowych w miejscach, gdzie przeszło półtora tysiąca lat wcześniej rozkwitały starożytne miasta – Herkulanum i Pompeje. Do ludzkiej świadomości dotarła wiedza o tym, do czego zdolne są wulkany. I to nie za sprawą lawy, która zawsze budzi, niesłusznie, największą grozę, lecz popiołów. (A. Zubek, Gang wulkana, „Polityka”, 5.05.2011)
        1.12. Za pośrednictwem strony () wysłuchaj rozmowy prowadzonej przez Hannę Marię Gizę z dr. Piotrem Szlantą w II Programie Polskiego Radia poświęconej Elżbiecie von Wittelsbach. Wy
      - (5)
        konaj poniższe polecenia: a) używając 300-400 słów scharakteryzuj bohaterkę audycji, czyli cesarzową Sisi; b) opowiedz jedną z usłyszanych w audycji anegdot.
        1.13. Wybierz jeden artykuł z dowolnego czasopisma specjalistycznego (np. „Mówią Wieki”, „Świat Nauki”) i jeden zamieszczony w którymś z tygodników opinii (np. „Polityka”, „Wprost”) lub w dzienniku („Gazeta Wyborcza”, „Rzeczpospolita”). Wykonaj poniższe polecenia. a) W obu artykułach wskaż cechy charakterystyczne dla stylu popularnonaukowego. b) Porównaj liczbę i charakter tych cech. 1.14. Przeczytaj, a następnie streść (używając maksymalnie 150 słów) jeden 2 – 3-stronicowy artykuł popularnonaukowy zamieszczony w wybranym przez Ciebie czasopiśmie.
        1.15. U. Wybierz dowolny tekst naukowy z dziedziny, która Cię interesuje i w której masz dość dużą wiedzę. Streść ten tekst w taki sposób, by reprezentował styl popularnonaukowy, 1.16. Wybierz dowolny artykuł popularnonaukowy. Które z poniższych technik wizualnych zostały w nim zastosowane? wykres, tabela, zdjęcie, ilustracja, graficzne wyróżnienie tekstu (pogrubienie, podkreślenie, zwiększenie czcionki, rozstrzelony druk), tekst w ramce, wypunktowanie najważniejszych myśli
        1.17. Przygotuj materiał wizualny do jednego z tekstów zaprezentowanych w zadaniu 1.10.
- - - - (1)
        Od autora
        Język polski jest wewnętrznie zróżnicowany, to znaczy, że możemy wyodrębnić jego różne odmiany. Podstawową odmianą jest język ogólny, zwany też ogólnopolskim lub ogólną odmianą polszczyzny, która ma charakter uniwersalny i powinna być znana wszystkim osobom mówiącym po polsku.Poszczególne odmiany wyróżnia się natomiast ze względu na rozmaite kryteria. Poniżej przedstawmy najważniejsze kryteria i wymieńmy odmiany wyróżnione na ich podstawie.
        
        Kanał komunikacyjny – odmiana mówiona (ustna) i pisana. Każda z nich może być realizowana w wariancie starannym i swobodnym.
        
        Terytorium – dialekty, gwary i odmiany regionalne.
        
        Przynależność do grup środowiskowych – socjolekty, profesjolekty, slangi (żargony).
        
        Style funkcjonalne – to sposoby kształtowania wypowiedzi uzależnione od sytuacji komunikacyjnej. Różnią się przede wszystkim cechami gramatycznymi (np. budową zdań) i doborem słownictwa. Najczęściej wyróżnia się styl potoczny, artystyczny, urzędowy (kancelaryjny, administracyjny) i naukowy. Często też wspomina się o innych stylach: publicystycznym, religijnym, biblijnym, retorycznym i popularnonaukowym.
        
        Ponadto teksty można podzielić na oficjalne (formalne) i nieoficjalne (nieformalne).
        Od autoraOdmiany terytorialne języka polskiego to przede wszystkim dialekty i gwary, czyli warianty polszczyzny charakterystyczne dla mieszkańców wsi. Dialekt to język ludności wiejskiej obejmujący duży obszar kraju – cały region. Na terenie Polski można wskazać 5 dialektów: wielkopolski, małopolski, mazowiecki, śląski i kaszubski. Są też takie regiony, w których nie dominuje żaden z wymienionych dialektów, np. terytoria na zachodzie i północy Polski odzyskane po zakończeniu II wojny światowej. Na obszarach tych występują nowe dialekty mieszane. Oto mapka obrazująca podział współczesnej Polski na dialekty.
        :explode:[89524]:explode:
        Warto dodać, że jeden z wymienionych dialektów, a mianowicie kaszubski, ma podwójny status – traktowany jest bowiem również jako odrębny język. Z prawnego punktu widzenia określany jest jako język regionalny. Według Głównego Urzędu Statystycznego posługuje się nim obecnie ponad 100 tysięcy osób. Języka kaszubskiego można uczyć się w kilkudziesięciu polskich szkołach, a od 2005 roku istnieje możliwość zdawania matury z tego języka. Po kaszubsku wydaje się książki, czasopisma, odprawia się msze święte, a w niektórych gminach na Pomorzu został on wprowadzony do urzędów jako język pomocniczy. Obecnie na Kaszubach można też spotkać tablice informacyjne w dwóch językach – polskim i kaszubskim.
        :explode:[89524]:explode:
        W obrębie jednego dialektu wyróżnia się kilka gwar. Pojęcia tego, które jest węższe w stosunku do dialektu, używa się w odniesieniu do języka mieszkańców kilku-, kilkunastu wsi (np. gwara jabłonkowska). Element językowy charakterystyczny dla danego dialektu i odróżniający go od innych dialektów to dialektyzm, a cecha leksykalna lub gramatyczna typowa dla poszczególnych gwar to gwaryzm. Przykładem dialektyzmu, charakterystycznego dla Małopolski i Mazowsza, jest mazurzenie, czyli wymawianie głosek ż (tylko takich, które zapisujemy jako „zet z kropką”), sz, dż, cz, jako z, s, dz, c, np. zamiast żaba – zaba, szyja – syja, czapka – capka.
        W odniesieniu do mowy ludności niewykształconej poszczególnych miast używa się natomiast terminu polszczyzna regionalna, która różni się od ogólnej regionalizmami. Można je usłyszeć w mowie mieszkańców Poznania, Warszawy, Krakowa, miast Śląska czy Polski wschodniej. Na przykład mieszkańcy Krakowa używają wyrażenia wyjść na pole zamia
      - (2)
        st ogólnopolskiego wyjść na dwór, a w Warszawie na targowisku można usłyszeć Masz Pan dyszkie?, co oznacza Czy ma Pan dziesięć złotych? Różnice regionalne przed II wojną światową były też bardzo wyraźne w mowie mieszkańców Wilna i Lwowa – miast usytuowanych wówczas na wschodnich kresach Rzeczypospolitej. Wszelkie odmiany terytorialne różnią się od języka ogólnego przede wszystkim słownictwem i fonetyką (wymową), w mniejszym stopniu odmianą wyrazów oraz budową zdań i sposobami tworzenia nowych wyrazów (słowotwórstwem). Terytorialne odrębności językowe są jednak coraz słabsze z powodu migracji ludności oraz wpływu mediów.
    - - (1)
        Do zrobienia 1
        :explode:[89524]:explode:
        1.2. Oto fragment tekstu reprezentującego regionalną (poznańską) odmianę języka. Podkreślone w nim wyrazy to nazwy owoców. Jak brzmią one w języku ogólnopolskim?
        My, małe knajtry, nie chcieli mudzić czasu na klekoty kole stołu, ino zez kąta wizawis drzwiów do później na przystanek, wsiadłem we w himbe i pojechałem na tę naszą działkę. Między kierzkami świętojanek też można sobie godnie pogarować — pomyślałem. Ale na miejscu czekała mnie niespodzianka. Otwieram uliczkę i ino raz szpycłem i od razu wiedziałem, że ktoś na działce pekcił!Bo tak: kierzki angrestu goluteńkie, po drzuzgowkach ani śladu i co mnie najbarzy ubodło — na drzewku kole altany ani jednej aprykozy!!! (...) Obejrzałem dokładnie miejsce zbrodni i doobkoła drzewka znojdłem pełno śladów małych giyrek wew papciach na niskim korku.
        (Źródło: #01)
        :explode:[89524]:explode:
        Jan MiodekO śląsko-ogólnopolskich homonimachDobiegła końca trzydniowa konferencja, której gospodarzem był mój polonistyczny instytut. Odprężony, zadowolony z jej organizacyjnego toku, powiedziałem do najbliższej współpracownicy: Wszystko klapnęło! - A co się stało? - zapytała z przestrachem koleżanka.
        W sekundzie się zorientowałem, że odmiennie interpretujemy formę klapnąć. Dla mnie wszystko klapnęło to tyle, co "wszystko zagrało, wszystko się powiodło", dla niej - "wszystko zrobiło klapę, zbankrutowało, nie powiodło się". Poróżniła nas słowotwórcza motywacja: ja skojarzyłem dokonaną postać czasownika klapnąć z podstawą klapować - "być w porządku, pasować", koleżanka - ze znaczeniem "doznać niepowodzenia", wywiedzionym od dosłownego: "paść bezwładnie, upaść" (zmęczony - klapnął na krzesło). Nie wykluczam, że chwilowemu naszemu nieporozumieniu "pomógł" mój górnośląski rodowód. Tam klapnąć na pewno częściej jest używane w znaczeniu "pasować" niż "doznać niepowodzenia" (jednym z najpopularniejszych zwrotów niemieckich jest przecież radosne alles klappt - "wszystko klapuje, wszystko gra", więc i tego wpływu na dialekt śląski wykluczyć nie można). Starym leksykalnym sprawdzianem znajomości polszczyzny śląskiej jest funkcjonowanie innego czasownika, a mianowicie kucać. Nie znaczy on w niej tyle, co "przysiadać na zgiętych kolanach, siadać w kucki", lecz... "kaszleć". Przed laty wcale nie należały do rzadkości zabawne sytuacje w gabinecie lekarskim, kiedy poproszony o zakucanie pacjent nie-Ślązak uginał kolana, podczas gdy miejscowy doktor oczekiwał zakaszlnięcia! Źródłem wesołych nieporozumień bywała i bywa forma ożarty. Użytkownicy polszczyzny ogólnej traktują ją jako regionalny wariant postaci obżarty - "nadmiernie najedzony". Tymczasem na Śląsku od wieków ożarty znaczy tyle, co "pijany". Jest to jeden z wielu bohemizmów (czeskie ożrat se - "upić się"), taki jak strom - "drzewo" czy cesta - "droga" (te dwa ostatnie typowe dla Śląska południowego).
        Śląskie wieprzki to wcale nie, jak można by się spodziewać, "świnie", lecz "agrest". Podobieństwo kształtu - zwierzęcia i owocu - odegrało tu na pewno rolę dominującą. Smary są określeniem "lania, batów", a nie oleistej substancji, cera zaś to "córka", a nie "karnacja". Pukiel to po śląsku "garb", a nie "lok, kędzior", warzyć (od waru) to "gotować", rzyć - "tyłek, d...", płaczka - "łza", niewiastka - "synowa" (bo się o niej nic nie wie, gdy wchodzi do rodziny), sam natomiast to "tutaj" (powszechne pódź sa
      - (2)
        m - "chodź tu, tutaj"). Wybrałem tych kilkanaście śląsko-ogólnopolskich homonimów, czyli wyrazów tak samo brzmiących, ale mających różne znaczenia, by uzmysłowić czytelnikom niebezpieczeństwa leksykalne, na jakie narażeni są nawet użytkownicy tego samego języka, zróżnicowanego jednak dialektalnie, czy użytkownicy dwu pokrewnych i bardzo podobnych języków.
        A zakończę ten przegląd jeszcze jednym przykładem - krótkim wyrazem zaś. We współczesnej polszczyźnie jest on spójnikiem zestawiającym zdania współrzędne (lub ich równoważniki), podkreślającym przeciwstawność treści tych zdań (pewne fakty nabierają znaczenia, inne zaś tracą). Bywa też partykułą uwydatniającą człon objaśniający, wyróżniający, a przyłączany do zdania treściowo nadrzędnego (lubił wszystkie owoce, najbardziej zaś jabłka). Słowniki XIX-wieczne rejestrują jeszcze jedno, dawne znaczenie naszego zaś, a mianowicie "znowu, nazad" (czytamy w słowniku Maurycego Orgelbranda z roku 1861: Witold ziemię żmudzką, którą był Krzyżakom postąpił, zaś opanował). Na Śląsku wszyscy mówią do dziś: zaś dzisiaj przyjdzie, zaś pada, Ruch zaś zremisował, Jurek zaś jest chory. W wypowiedzeniach tych zaś jest odpowiednikiem ogólnopolskiego znów, znowu. A ja - nie ukrywam - muszę się pilnować, by w rozmowach z nie-Ślązakami pamiętać o tej istotnej różnicy znaczeniowej. ; („Wiedza i Życie” 12/1998)
        1.4. W podanych zdaniach użyto wyrazów pochodzących z gwary podhalańskiej. Jakie jest ich znaczenie? Wykonując ćwiczenie, możesz korzystać z następujących słowników:
        
        Jan Gutt-Mostowy, Mały słownik podhalański – wybór góralskich wyrazów gwarowych, wyd. III, Wrocław 2002;
        
        Stanisław A. Hodorowicz, Słownik gwary górali Skalnego Podhala, Nowy Targ 2004 i nast.;
        
        Juliusz Zborowski, Słownik gwary Zakopanego i okolic, oprac. i uzupeł. pod kierunkiem J. Okoniowej, Zakopane-Kraków 2009.
        Na targowisku gazda sprzedawał oscypki i grule.Wartko podążał na wierch, podziwiając po drodze siklawę i dorodne smreki.Juhas za swoją pracę wolał dostać dudki niż kierpce.Baca pięknie przygrywał na gęślach.
        1.5. [Praca w parach] Z dowolnego zbioru felietonów lub opowiadań Stefana Wiecheckiego (Wiecha) wynotujcie przykłady regionalizmów warszawskich.
        1.6. Wysłuchaj wypowiedzi Jerzego Bralczyka na temat regionalizmów (), a następnie zdecyduj, która z dwóch form w każdym punkcie jest ogólnopolska (wpisz O), a która regionalna, ewentualnie dawna, archaiczna (wpisz R).
        :explode:[89524]:explode:
        1.7. U. Obejrzyj jeden z poniższych filmów
        :explode:[89524]:explode:
        Jaką odmianę terytorialną reprezentuje obejrzany przez Ciebie film? Wynotuj z dialogów przykłady wyrazów przynależnych do wskazanej przez Ciebie odmiany języka.
        W podanym tekście wskaż wszystkie nazwy ziemniaka. Jakie gwary i odmiany terytorialne reprezentują te nazwy? W wykonaniu zadania pomocne mogą być informacje znajdujące się na stronie
        Grule, pyry, baraboleGbur Teodor pod reglamiKarmi króla komperami,Stary Karlik perki tuliI rolady robi z gruli,A Laurenty z miną hardąKroi pyry halabardą.Prot roluje parasoleI obiera barabole,Karolina w aureoliKartofelki solą soli,A kto miewa z r kłopoty,Niech się bierze do roboty.
        (Małgorzata Strzałkowska, Pejzaż z gżegżółką, czyli językowy zawrót głowy, Poznań 2012)
        1.9. U. Korzystając ze strony , odsłuchaj modlitwy „Ojcze nasz” odmówionej w języku kaszubskim. Wskaż różnice między wysłuchaną wersją dialektalną a ogólnopolską.
        1.10. Przeprowadźcie dyskusję na temat: Czy w szkole można dopuścić posługiwanie się terytorialnymi odmianami polszczyzny?
    - - (1)
        Od autora
        W zależności od sytuacji komunikacyjnej posługujemy się rozmaitymi odmianami stylowymi polszczyzny. W centrum tego systemu znajduje się styl potoczny, który choć dominuje w naszych wypowiedziach, to nie jest jedyny. Uczniowie, studenci, nauczyciele i wykładowcy obcują z tekstami naukowymi lub popularnonaukowymi, petenci i obsługujący ich urzędnicy – z kancelaryjnymi, czytelnicy literatury – z artystycznymi, wierni uczestniczący we mszy świętej i nabożeństwach – z religijnymi, a czytelnicy prasy – z publicystycznymi. Scharakteryzujmy poniżej najważniejsze style funkcjonalne polszczyzny.
        Styl potoczny – w szerszym rozumieniu postrzegany jest jako neutralna odmiana polszczyzny, służąca porozumiewaniu się w codziennych sytuacjach życiowych, np. w domu, między członkami rodziny i znajomymi. Tak pojmowaną potoczność cechuje zdroworozsądkowe ujęcie tematu, konkretność, a także spontaniczność wypowiedzi i antropocentryzm (człowiek w centrum świata). Obejmuje ona środki używane powszechnie przez większość osób. W węższym znaczeniu potoczność utożsamia się z elementami ekspresywnymi, kolokwialnymi, rubasznymi, brakiem staranności, niedbałością, fragmentarycznością i eliptycznością, dopuszczalnymi wyłącznie w sytuacjach nieoficjalnych.
        Styl urzędowy stosowany jest w sytuacji komunikowania urzędu, instytucji lub ich przedstawicieli z obywatelem (petentem) albo określoną grupą obywateli. Najważniejsze cechy tego stylu to:
        
        oficjalność,
        
        precyzja, osiągana dzięki terminologii, wyrazom fachowym, które w tym stylu nazywane są kancelaryzmami (np. zleceniobiorca, powództwo, absencja chorobowa, być obowiązanym, dokonać otwarcia, zakład pracy, ewidencja gruntów, rachunek oszczędnościowo-rozliczeniowy),
        
        bezosobowość, przejawiająca się w stosowaniu imiesłowów przysłówkowych, form bezosobowych zakończonych na –no, –to (zarządzono, wykonano), a także konstrukcji z się (informuje się, odwołuje się, stwierdza się, nie dopuszcza się),
        
        schematyzm,
        
        dyrektywność, czyli zobowiązywanie odbiorcy do wykonywania określonych czynności; w stylu urzędowym pojawiają się liczne nakazy, zakazy, pozwolenia, stąd częste są takie wyrazy, jak: należy, trzeba, nie powinien, jest zakazane, oraz zdania typu: Przejście przez tory surowo wzbronione; Po otrzymaniu wezwania należy niezwłocznie stawić się w urzędzie.Styl naukowy – charakterystyczny jest dla tekstów naukowych, zarówno mówionych (np. wykład, referat), jak i pisanych (np. artykuł naukowy, rozprawa naukowa). Najważniejsze właściwości tego stylu to: abstrakcyjność, ścisłość, logiczność i obiektywizm, realizowane za pomocą takich środków językowych, jak: terminy naukowe (czyli wyrazy używane w danej dziedzinie nauki), którymi często są neologizmy lub internacjonalizmy (wyrazy mające takie samo znaczenie w różnych językach), pojęcia abstrakcyjne zakończone na –ość, –anie, –enie, zdania wielokrotnie złożone, zwłaszcza złożone podrzędnie i wypowiedzenia rozwinięte, liczne spójniki wskazujące na relacje (zatem, jak również, jednak, iż, ponieważ). Ponadto pojawiają się wyrazy i wyrażenia o funkcji metatekstowej, komentujące tekst główny i organizujące go, np. na początku, reasumując, przejdźmy teraz do, z przeprowadzonej analizy wynika, że. W tekstach naukowych występują przypisy, cytaty, wykresy, tabele i bibliografia. Obszerniejsze prace, a więc rozprawy, często są podzielone na rozdziały, podrozdziały, paragrafy i punkty.Styl artystyczny to odmiana używana w literaturze, w której dominuje funkcja poetycka, to znaczy, że tekst zwraca uwagę nie tylko na swą treść, ale również na formę
      - (2)
        . Użyte środki językowe podporządkowane są zatem celom estetycznym, ponieważ autorzy, choć korzystają z zamkniętego zbioru środków konwencjonalnych, to w konkretnym tekście wykorzystują je w twórczy, oryginalny sposób. Stąd obecność metafor i innych środków stylistycznych, a także wieloznaczność wypowiedzi reprezentujących styl artystyczny.
  - - - (1)
        Miniwykład
        Wyraz stylizacja używany w naukach filologicznych odnosi się do świadomego, umyślnego wprowadzenia do wypowiedzi pisanej lub ustnej, reprezentującej określony styl, elementów charakterystycznych dla innego stylu (zob. zad. 1).
        Teksty można stylizować na różne odmiany terytorialne i środowiskowe, a także na style funkcjonalne i gatunkowe. Można je upodabniać do języka minionych epok (zob. zad. 3, 4, 5). Celem stylizacji jest albo ośmieszenie, sparodiowanie jakiejś odmiany języka, albo jej nobilitacja (np. wytworzenie podniosłego nastroju). Stylizacja może też pełnić funkcje humorystyczne. Wypowiedzi stylizuje się, aby zwiększyć ich realizm, a także odtworzyć koloryt lokalny. Zabieg ten może też służyć charakterystyce bohaterów i środowiska, z którego się wywodzą.
        Stylizacja może obejmować wymowę, odmianę wyrazów, składnię lub słownictwo i frazeologię. Nadawca tekstu może dążyć do wiernego odwzorowania jakiegoś stylu lub ograniczać się do stosowania wybranych jego elementów. Najczęściej spotykamy następujące rodzaje stylizacji:
        
        Stylizacja środowiskowa – wprowadzanie do wypowiedzi elementów charakterystycznych dla odmian zawodowych (profesjonalizacja) lub środowiskowych (argotyzacja), takich jak na przykład gwara uczniowska, aktorska, żołnierska, język użytkowników internetu, żargon przestępców lub subkultury hip-hopu. Sygnałem stosowania tego typu stylizacji jest leksyka charakterystyczna dla poszczególnych odmian zawodowych lub środowiskowych, np. posługiwanie się takimi wyrazami, jak chawira, doliniarz, gryps, które są charakterystyczne dla gwary przestępczej. Dzięki omawianemu zabiegowi w wiarygodny sposób można opisać przebieg akcji i zaprezentować dialogi bohaterów. Jest to też sposób na nadanie ich wypowiedziom zabarwienia humorystycznego (zob. zad. 14, 22).
        
        Dialektyzacja (stylizacja gwarowa) – nadawanie wypowiedziom cech gramatycznych lub/ i leksykalnych charakterystycznych dla odmian terytorialnych, czyli gwar i dialektów (zob. zad. 2, 9, 12, 13). Ponieważ obie te odmiany są związane z językiem mieszkańców wsi, często omawiany rodzaj stylizacji wykorzystuje się, aby scharakteryzować bohaterów – podkreślić ich wiejskie pochodzenie. Bardzo często przypisuje się im wówczas cechy charakterystyczne nie tyle dla konkretnego regionu Polski, ile właściwości, głównie fonetyczne, które w świadomości użytkowników polszczyzny łączone są właśnie z mową mieszkańców wsi. Taką cechą jest pochylanie samogłosek (wymowa „i” zamiast „e”, „o” – zamiast „a”, „u” – zamiast „o”) (zob. zad. 11), mazurzenie (wymowa „z”, „s”, „dz”, „c” zamiast „ż”, „sz”, „dż”, „cz”) (zob. zad. 10), labializacja (wymowa „ł” na początku wyrazu przed samogłoską „o”, np. łokno zamiast okno, łoko zamiast oko), prejotacja (wymowa „j” przez samogłoską, np. janioł zamiast anioł). Jedną z najczęstszych cech fleksyjnych wykorzystywanych w stylizacji jest posługiwanie się końcówką –ów w dopełniaczu liczby mnogiej takich wyrazów, jak na przykład mysz, kapelusz, zupa, czyli myszów, kapeluszów, zupów itp. Typowe zaś leksykalne gwaryzmy, dialektyzmy i regionalizmy to ajuści, akuratnie, dlaboga, na pole ‘na dwór’, ichni, flaszka, sznytka, pyrka. Dzięki nim opisywane wydarzenia, przedmioty i zjawiska zyskują koloryt lokalny.
        
        Archaizacja to wprowadzanie do wypowiedzi elementów językowych charakterystycznych dla języka epok minionych, czyli archaizmów (zob. zad. 15, 16). Do często używanych archaizmów leksykalnych możemy zaliczyć wyrazy: azali, zawżdy, alkierz, macierz, wartko. Archaizmy gramatyczne to na przykład wyrazy rodzaju męskiego odnosz
      - (2)
        ące się do zwierząt i rzeczy z końcówką –owie w mianowniku liczby mnogiej (ptakowie, psowie, stołowie, sądowie) lub formy czasu zaprzeszłego (Dokonał był wielkich rzeczy). Zabieg ten może służyć zwiększeniu realizmu dzięki wprowadzeniu odbiorcy w atmosferę epoki, co czynili m.in. tacy pisarze, jak Henryk Sienkiewicz czy Ignacy Kraszewski. Może też być wykorzystywany, by wytworzyć podniosły nastrój, nadać wypowiedzi patetyczny, uroczysty charakter lub, wręcz przeciwnie – żartobliwy czy groteskowy. Prześmiewcze funkcje archaizacji wykorzystywali Sławomir Mrożek lub Witold Gombrowicz.
        
        Stylizacja biblijna – to nadanie tekstom cech stylu biblijnego, a więc korzystanie z gatunków biblijnych (psalmu, przypowieści), metaforyki, frazeologii mającej źródła w Piśmie Świętym (oko za oko, ząb za ząb, Arka Przymierza) oraz charakterystycznej składni (przewaga zdań współrzędnie złożonych, szyk przestawny, pleonazmy) (zob. zad. 6, 7, 8, 23).Ponadto wyróżniamy: poetyzację (upodobnianie wypowiedzi do stylu artystycznego), intelektualizację (nadawanie tekstom cech stylu naukowego), kolokwializację (potoczne nacechowanie wypowiedzi) i inne rodzaje stylizacji. Podsumowaniem dotychczasowych rozważań niech będzie schemat prezentujący najważniejsze funkcje różnych typów stylizacji (zob. zad. 21).
        :explode:[89524]:explode:
        Warto też wspomnieć o takim zjawisku, jak stylizacja literacka (zob. zad. 17, 18, 19, 20). Jej sygnałem są nawiązania do stylów indywidualnych, stylów poszczególnych twórców. Mogą przyjmować one formę biernego naśladownictwa – mówimy wówczas o epigoństwie. Częściej jednak naśladowanie ma charakter twórczy, jest pewną grą. Jeśli celem nadawcy jest ośmieszenie stylu jakiegoś autora, to wówczas taką stylizację nazywamy parodią, jeśli natomiast nadawcy nie towarzyszy zamiar ośmieszania, to wówczas mamy do czynienia z pastiszem. Jego szczególną formą jest trawestacja, czyli przekształcenie tekstu poważnego w komiczny. Zrozumienie różnic i zależności występujących między poszczególnymi formami stylizacji literackiej ułatwi poniższy wykres.
        :explode:[89524]:explode:
        ośmieszanie stylu wysokiego (trawestacja)
    - - (1)
        Ćwiczenia
        
        [Praca w parach] Wyrazy styl i stylizacja należą do jednej rodziny wyrazów. Uzupełnijcie ją jak największą liczbą słów.
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        
        [Praca w parach] Znajdźcie jak najwięcej frazeologizmów, które uzupełnią listę frazeologizmów pochodzenia biblijnego z zadania 6.
        
        W podanym fragmencie wskaż i omów cechy stylizacji biblijnej
        
        „Gdy Bóg wygnał grzesznika z rajskiego ogrodu,Nie chciał przecie, ażeby człowiek umarł z głodu;I rozkazał aniołom zboże przysposobićI rozsypać ziarnami po drodze człowieka.Przyszedł Adam, znalazł je, obejrzał z dalekaI odszedł, bo nie wiedział co ze zbożem robić”
        (A. Mickiewicz, Dziady cz. III, wersy 330-349)
        
        Z podanego fragmentu Chłopów Stanisława Reymonta wypisz po 3 przykłady wyrazów i form gramatycznych, które służą stylizacji tekstu na gwarę.
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        
        Przeczytaj poniższy fragment pochodzący z prasy, a następnie zaznacz prawdziwe stwierdzenia.
        
        „Po tym, jak media opublikowały list arcybiskupa Dziwisza do tutejszych proboszczów, na Podhalu zawrzało. Ludzie godoli, baby jęcały, media śpekulowały. Że arcybiskup sprzeciwia się góralszczyźnie w Kościele. Że zabrania modlić się po góralsku. Czy jednak rzeczywiście sprzeciwia sie, zabrania?” (za: M. Wojtak, s. 57)
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        
        Obejrzyj film „Zaklęte rewiry”, reż. Janusz Majewski (1975). Określ rodzaj zastosowanej stylizacji. Swoją wypowiedź zilustruj odpowiednimi przykładami.
        
        Z dowolnej części Trylogii Henryka Sienkiewicza wypisz po 5 przykładów: a) archaizmów leksykalnych, b) archaizmów gramatycznych.
        
        W książce Rogera Lancelyna Greena Król Artur i Rycerze Okrągłego Stołu (tłum. Krystyna Tarnowska, Andrzej Konarek, 1999) wskaż te fragmenty, w których dostrzegasz archaizację.
        
        Co łączy zwierzęta zaprezentowane na ilustracjach z naśladownictwem?
        :explode:[89524]:explode:
        
        [Praca w grupach] Zgromadźcie jak najwięcej synonimów wyrazu naśladownictwo.
        
        Zgromadź jak najwięcej tekstów, będących parodią a) wiersza „Wlazł kotek na płotek”;b) baśni o Czerwonym Kapturku.
        
        Oto dwa utwory Juliana Tuwima. Przeczytaj je, a następnie odpowiedz na pytania. a) Do jakich tekstów i twórców one nawiązują?b) Które elementy tych utworów świadczą o stylizacji literackiej? c) Jaki typ stylizacji literackiej reprezentują?
        
        „(...)Posłuszeństwo rodzicam – wielka roskoszWiaręm najpierwej dziatkom godzi się poćciwość,Jako z ni jest żywota wszelaka szczęśliwość, Wżdy się to w wirszu snadnie może pokazować,Izby się rodzicielskim słowiem nie sprzeciwiać.Rzekła matka Anusie, by róż nie ruchała,Aleć rozważne mowy Anuś nie słuchała;Nizacz to wszystko mając, naprzeciw przestrodze,O kolec się ukłuwszy, zapłakała srodze.”(J. Tuwim, Jarmark rymów, Warszawa 1958, s.111).
        „(...) O, roku, ów, kto ciebie widział w naszym mieście,Ten z ulgą dzisiaj wzdycha: skończył się nareszcie!Skończył się pas paskudny paskarskich awantur,Zbliża się pokój błogi, tempora mutantur.I ci, co pasy darli z obdartych już łodzian,Nie bacząc, czy kto nagi, czy bogato odzian, Dziś zębami zgrzytają, ból im serce ściskaI płaczą, że już przyszła kryska na Matyska!(...)” [J. Tuwim, Jarmark rymów, Warszawa 1958, s. 202]
        
        [Praca w grupach] Skandaliczna profanacja czy współczesna rewelacja? Co sądzicie na temat stylizacji zastosowanej w poniższych fragmentach tekstów?
      - (2)
        Porozmawiajcie o Waszych wrażeniach i odczuciach z lektury.
        
        "S narodzeniem Jezusa Krystusa było tak: Po ślubie Matki Jego, Maryje, s Józefem, piyrwyj zanim zacyni razem siedzieć, zastompiyła bez przycyne Ducha Świyntego. Chłop Jyj, Józef, był cłekiem sprawiedliwym i nie fcioł, coby Jom obgadowali; fcioł Jom po cichu posłać precki. Kie se to namyśloł, janioł Pana pokozoł sie mu na spaniu i pedzioł: »Józefie, synu Dawida, nie bój sie wzionść ku sobie Maryje, twojej baby; bo s Ducha Świyntego jest to, co sie w niej pocyno. Porodzi Syna, ftoremu docie miano Jezus, bo Ón wybawi swoik ludzi od ik grzychów«. A stało się to syćko, co by sie dokónało słowo Pana, wypedziane bez Proroka: To Dziewica pocnie i porodzi Syna, ftoremu dadzom imie Emmanuel, to jest 'Bóg s nami'. Kie sie obudziył ze spanio, zrobiył tak, joko mu przykozoł janioł Pański: wzion swojom Babe do się, ale się do Niej nie nablizoł, jaze porodziyła Syna, ftoremu doł imie Jezus" (Mt 1, 18-25).
        (Ewangelie. Tłumaczone na gwarę góralską, w przekładzie Marii Matejowej Torbiarz na gwarę górali skalnopodhalańskich z Zakopanego, praca studyjna na podstawie Biblii Tysiąclecia, wydawnictwo Pallotinum za: „Tygodnik Powszechny” 15 I 2006)
        „1. A kiedy Pan zakumał, że faryzeusze usłyszeli, że Jezus zyskuje więcej uczniów i więcej chrzci niż Jan, 2. (chociaż w zasadzie to nie Jezus chrzcił, tylko jego uczniowie szczegół) 3. Wyszedł z Judei i poszedł tak dla odmiany do Galilei. 4. Musiał przechodzić przez Samarię. 5. Więc wbił się do samarytańskiego blokowiska (Sychar) blisko pola, które Jakub odpalił swojemu synowi Józkowi. 6. I tam była studnia Jakuba. Więc zmordowany podróżą Jezus, glebnął se przy studni; to było koło szóstej. 7. A tu wbija się samarytańska laska, żeby nabrać wody. Jezus powiedział do niej: „Daj mi pić!” 8. Bo jego uczniowie poszli do miasta, żeby kupić żarło. 9. Wtedy ta panna powiedziała mu: Pogięło cię? Jesteś Żydem i prosisz mnie, Samarytankę, o wodę? (bo Żydzi nie zadają się z Samarytanami). 10. Jezus na to: Gdybyś znała Boży dar i gościa, który mówi do ciebie: Daj mi pić, sama byś go prosiła, a on by ci dał żywej wody.”(Dobra czytanka wg św. ziom'a Janka, )
        
        W Dobrej czytance wg ziom'a Janka wskaż te elementy językowe, które służą stylizacji środowiskowej.
        
        [Kafel „Działania twórcze”] Napisz tekst na temat „Szczęście”, stylizując go na przypowieść biblijną.
  - - - (1)
        Miniwykład
        Kulturę języka możemy rozumieć dwojako. Po pierwsze jest to dział językoznawstwa, który zajmuje się poprawnością i stosownością językową, a także etyką i estetyką wypowiedzi. Po drugie, to umiejętność poprawnego, stosownego, etycznego i estetycznego posługiwania się językiem (zob. zad. 1). Zbiór zasad, które określają, jak posługiwać się środkami językowymi, nosi nazwę normy językowej. Jeśli owe reguły są sformułowane lub/i spisane przez językoznawców, to nazywamy je normą skodyfikowaną. Jeśli natomiast uznawane są przez dane społeczeństwo za poprawne, to określa się je jako normę zwyczajową lub uzus językowy. Przykładem bardzo dobrze skodyfikowanej normy może być norma ortograficzna – tworzy ją bowiem zbiór zasad pisowni. Trudno natomiast skodyfikować normę leksykalną. Trzeba też odróżnić normę wzorcową, czyli zestaw zasad, które obowiązują w sytuacjach oficjalnych i są zgodne z tradycją językową oraz regułami gramatycznymi i leksykalnymi, od normy użytkowej (potocznej), czyli od zbioru zasad dopuszczalnych w sytuacjach nieoficjalnych, w kontaktach swobodnych. Norma użytkowa jest mniej rygorystyczna niż wzorcowa, co zwłaszcza dotyczy wymowy (zob. zad. 8). Różnicę między poszczególnymi poziomami normy może obrazować sposób akcentowania wyrazów zakończonych na –ika lub –yka. Przestrzegając normy wzorcowej, powinniśmy akcentować je na trzecią sylabę od końca (matematyka, logika, fizyka), na poziomie normy użytkowej dopuszczalny jest natomiast akcent na przedostatniej sylabie (matematyka, logika, fizyka). Kilka innych przykładów potwierdzających istnienie dwóch poziomów normy językowej zawiera poniższa tabela.
        :explode:[89524]:explode:
        Nie oznacza to oczywiście, że wszelkie odchylenia od normy wzorcowej są dopuszczalne w normie użytkowej. Na przykład N. lm wyrazu dziecko – *dzieciami1 nie jest aprobowany ani w normie wzorcowej, ani w użytkowej. Czasami jednak nie można jednoznacznie stwierdzić, czy dana forma jest poprawna, czy niedopuszczalna. O jej akceptacji decyduje bowiem sytuacja komunikacyjna, inaczej mówiąc, pewne formy mogą być akceptowane w sytuacjach nieoficjalnych, czyli na poziomie normy użytkowej.
        :explode:[89524]:explode:
        Z tego, co powiedzieliśmy do tej pory, wynika, że poprawna wypowiedź lub forma językowa to taka, która jest zgodna z normą językową.
        Wszystkie odstępstwa od normy nazywamy innowacjami językowymi (zob. zad. 32). Część z nich można usprawiedliwić. Są bowiem takie nowe zjawiska w języku, które są uzasadnione, bo służą na przykład nazwaniu nowo wynalezionych przedmiotów. Czasami normy łamane są również przez pisarzy, ale działanie to jest świadome: służy kreacji literackiej. Z innowacjami spotykamy się też w różnych wypowiedziach, których celem jest przyciągnięcie uwagi odbiorców, np. w reklamach (zob. zad. 31) lub nagłówkach prasowych (zob. zad. 30). Nieuzasadnione i nieświadome naruszenie normy określamy natomiast jako błąd językowy (zob. zad. 16, 17, 35). Wyróżniamy poniższe typy błędów językowych (zob. zad. 36, 37).
        
        Błąd ortograficzny to niewłaściwy zapis wyrazu lub wyrażenia, inaczej mówiąc, naruszenie normy ortograficznej, na którą składają się m.in. zasady pisowni ó i u, ch i h, użycia wielkiej i małej litery, a także pisowni łącznej i rozdzielnej (np. różnych części mowy z partykułą nie). Zapoznając się z regułami pisowni, trzeba też zapamiętywać wyjątki od tych reguł. Oto przykład zdania, w którym pojawiają się 4 błędy ortograficzne: *Na ulicy topolowej znajdowały się dwie zepsóte lampy, które nieułatwiały życia mieszkańcą (poprawna wersja zdania to: Na ulicy Topolowej znajdow
      - (2)
        ały się dwie zepsute lampy, które nie ułatwiały życia mieszkańcom.) (zob. zad. 2, 3, 4).
        
        Błąd interpunkcyjny to pominięcie lub nieuzasadnione użycie takich znaków, jak przecinek, kropka, średnik, dwukropek, myślnik, cudzysłów, wykrzyknik i znak zapytania. Na przykład w zdaniu: *Nie umiałam mu doradzić które buty założyć do jasnych spodni? brakuje przecinka, a także zbędny jest znak zapytania (poprawna wersja zdania: Nie umiałam mu doradzić, które buty założyć do jasnych spodni) (zob. zad. 3, 4).
        
        Błąd fonetyczny to naruszenie normy w zakresie wymowy. Tego typu uchybienia najczęściej dotyczą m.in.: A. Nieprawidłowej wymowy samogłosek nosowych, np. ą i ę przed głoskami l i ł tracą swoją nosowość, więc powinny być wymawiane jako o i e, czyli poprawna wymowa wyrazów wzięli i wyjął to [wzieli] i [wyjoł], a nie [wzięli] i [wyjął] (zob. zad. 6).
        B. Upraszczania grup spółgłoskowych, np. wyrazy trzeba, jabłko, jest czasami błędnie są wymawiane jako [czeba], [japko], [jes]. C. Niewłaściwego akcentu, np. pedagogika, pisalibyście, osiemset zamiast pedagogika, pisalibyście, osiemset (zob. zad. 5).
        
        Błąd fleksyjny jest związany z: A. Wyborem niewłaściwej formy wyrazu (np. ten pomarańcz zamiast ta pomarańcza). B. Błędną odmianą wyrazów lub wyborem nieodpowiedniej końcówki (np. psowi zamiast psu) (zob. zad. 9, 10, 11, 13). C. Odmienianiem wyrazów nieodmiennych (np. Nie dodała do ciasta kakała zamiast Nie dodała do ciasta kakao). D. Nieodmienianiem nazw odmiennych, m.in. wielu nazwisk (Nie wymienił Tadeusza Kościuszko, poprawnie: Nie wymienił Tadeusza Kościuszki) (zob. zad. 14, 15). E. Nieuwzględnianiem oboczności tematycznych (np. *Zatrzymaliśmy się w leśnym zajaździe zamiast Zatrzymaliśmy się w leśnym zajeździe).
        
        Błąd słowotwórczy to wybór niewłaściwego przyrostka lub przedrostka, np. *balonek zamiast balonik (zob. zad. 16).
        
        Błąd składniowy to niepoprawne łączenie wyrazów w wypowiedzeniu (zob. zad. 16), czyli m.in.: A. Naruszanie związku zgody (Po podwórku biegali pies i kot lub Po podwórku biegał pies i kot, poprawnie: Po podwórku biegały pies i kot). B. Niepoprawne tworzenie związku rządu, np. używać pieprz i sól zamiast używać pieprzu i soli. C. Niewłaściwym użyciu imiesłowowego równoważnika zdania, np. Będąc chłopcem, mama czytała mu dużo wierszy, poprawnie: Kiedy był chłopcem, mama czytała mu dużo wierszy lub Będąc chłopcem, słuchał dużo wierszy czytanych przez mamę
        D. Użycie niewłaściwego przyimka, np. *Na salę kinową nie wolno wchodzić z jedzeniem i piciem zamiast Do sali kinowej nie wolno wchodzić z jedzeniem i piciem.
        
        Błąd w zakresie spójności tekstu polega na braku powiązania pomiędzy poszczególnymi wypowiedzeniami. Przejawia się to często w braku odpowiedniego wskaźnika (sygnału) zespolenia, na przykład zaimka. Czasami wyraźnie też brakuje powtórzenia podmiotu poprzedniego zdania, choćby w postaci jego synonimu. Błędy tego typu są też skutkiem rezygnacji z zaznaczenia relacji łączącej kolejne zdania, np. wynikania lub przeciwstawności (zob. zad. 34).
        
        Błąd słownikowy (leksykalny) to naruszenie normy w zakresie posługiwania się słownictwem. Tego typu uchybienia najczęściej polegają na: A. Użyciu w wypowiedzi słowa w niewłaściwym znaczeniu, np. Moja ciocia sprzedaje dziecinne ubrania zamiast Moja ciocia sprzedaje dziecięce ubrania (zob. zad. 21, 22). B. Użyciu konstrukcji, w której oba składniki mają to samo znaczenie, a więc jeden z nich można pominąć. Taki błąd, w którym jeden z wyrazów jest nadrzędny w stosunku do drugiego, nazywamy pleonazmem, np. cofać się do tyłu, bard
      - (3)
        ziej zaradniejsza zamiast cofać się, zaradniejsza. Jeśli natomiast dwa wyrazy łączą stosunki współrzędności, to mówimy o tautologii, np. Wziął udział w konkursie ze względu na jego dużą rangę i prestiż, poprawnie: Wziął udział w konkursie ze względu na jego dużą rangę lub Wziął udział w konkursie ze względu na jego prestiż. Tautologiczne pary tworzą też np.: śliczny i piękny; trend i moda (zob. zad. 23, 24, 25). C. Nadużywaniu wyrazów modnych, w tym również obcych, które mają odpowiedniki w języku polskim, np. ekologiczny, generacja, fajny, kultowy (zob. zad. 18, 20) D. Nadawaniu wyrazom nowych znaczeń, np. używanie wyrazu dokładnie w znaczeniu potwierdzenia. Taki mechanizm najczęściej wynika z kopiowania zwyczajów charakterystycznych dla języków obcych (zob. zad. 19)
        
        Błąd frazeologiczny to niewłaściwe użycie stałych połączeń wyrazowych, czyli frazeologizmów. Wynika na ogół z nieznajomości znaczenia frazeologizmu, np. Stał sztywno jakby połknął bakcyla (połknąć bakcyla to znaczy ‘stać się gorącym zwolennikiem czegoś’; w tym zdaniu poprawne będzie natomiast użycie zwrotu połknąć kij). Naruszenie normy frazeologicznej bywa też konsekwencją nieznajomości formy stałych połączeń, np. nie zasypać gruszek w popiele, języczek uwagi, wyskoczył jak Filip z konopi zamiast nie zasypiać gruszek w popiele, języczek u wagi, wyskoczył jak filip z konopi. Błędy frazeologiczne mogą być efektem: a) wymiany jakiegoś elementu, np. trudny orzech do zgryzienia zamiast twardy orzech do zgryzienia, b) kontaminacji, czyli skrzyżowaniu dwóch frazeologizmów, np. biedny jak mysz pod miotłą powstało z połączeń: biedny jak mysz kościelna oraz siedzieć cicho jak mysz pod miotłą, c) zmiany formy fleksyjnej, np. stawać na głowach zamiast stawać na głowie (zob. zad. 26, 27, 28, 29)
        
        Błąd stylistyczny to niewłaściwe użycie środków językowych w danej sytuacji komunikacyjnej, inaczej mówiąc, wynika on z niedostosowania wyrazów i form gramatycznych do funkcji wypowiedzi oraz charakteru odbiorcy. Najczęściej są one efektem stosowania elementów potocznych w wypowiedziach oficjalnych (Panie Profesorze, niech mnie Pan zwolni z lekcji, bo rozbiera mnie jakieś straszliwe choróbsko) lub szablonów (utartych wyrażeń) typowych dla stylu urzędowego w komunikacji codziennej (np. Babciu, czy wiesz, że w dniu wczorajszym wspólnie z moim małżonkiem w końcu zakupiliśmy odbiornik telewizyjny?) (zob. zad. 33). Błędy stylistyczne świadczą o niewystarczającej sprawności (stosowności) językowej nadawcy.
        :explode:[89524]:explode:
        Błędy ortograficzne i błędy interpunkcyjne to inaczej błędy zapisu, natomiast błędy fleksyjne, słowotwórcze i składniowe to błędy gramatyczne.Błędy popełniamy z różnych powodów, m.in. dlatego że:
        
        nie znamy zasad gramatycznych lub ortograficznych,
        
        nie dbamy o poprawność wypowiedzi,
        
        niechętnie korzystamy ze słowników, poradników językowych i nie zwracamy się do specjalistów z prośbą o rozwianie wątpliwości językowych,
        
        za mało czytamy, nie ćwiczymy sprawności w wypowiadaniu się,
        
        bezmyślnie naśladujemy innych, ulegamy modzie językowej.
        Moda językowa to zjawisko związane z nadużywaniem niektórych wyrazów. Jego przyczyną jest przekonanie o atrakcyjności pewnych słów, a skutkiem zubożenie języka. Do takich modnych wyrazów, używanych często niezgodnie z ich pierwotnym znaczeniem, można zaliczyć takie słowa, jak: dokładnie (w znaczeniu ‘właśnie’, ‘tak’), globalny, kultowy, ekstremalny. Nadużywamy też stałych połączeń wyrazowych. Wśród szablonowych wyrażeń wskażmy następujące: nowa formuła, odbyć rozmowę, owocna współpraca, szereg
      - (4)
        osiągnięć, inicjatywa oddolna, sprostać wyzwaniu (zob. zad. 18, 20).
    - - (1)
        Ćwiczenia
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        
        [Praca w parach] Przed przystąpieniem do pracy w parach każdy uczeń powinien samodzielnie zredagować dyktando ortograficzne, składające się z 5 – 10 zdań ilustrujących wybraną zasadę ortograficzną. Po wykonaniu tego zadania można przystąpić do pracy w parach. Jedna z osób odczytuje napisany przez siebie tekst drugiej osobie, której zadanie polega na bezbłędnym napisaniu dyktanda. Następnie jego autor sprawdza pracę kolegi/ koleżanki, zaznaczając błędy ortograficzne i interpunkcyjne. Potem uczniowie zamieniają się rolami. Wygrywa uczeń, który popełnił mniej błędów.
        
        Przeczytaj poniższe wyrazy, stosując wymowę (akcent) na poziomie normy wzorcowej. Następnie wysłuchaj nagrania i porównaj je ze swoją wymową. czterysta, gramatyka, projektowaliśmy, dziewięćset, przystrajaliby, informatyka, komunikowalibyście, strzaskać, botanika, czytaliście
        :explode:[89524]:explode:
        
        Przeczytaj poniższe wyrazy (zwracając szczególną uwagę na samogłoski nosowe), a następnie wysłuchaj nagrania i porównaj swoją wymowę z wymową wzorcową. chcę, robią, wąż, kąpiel, rączka, posunęła, gęś, gąska, pieniądz, ząb, wzięli, pięć, chlusnęli, gąszcz, ulicą, zginął, dziesiątka, wąsy, cielę, wątły, wąsy, idą, idę, miękki WOMI plik audio – nagranie wymowy powyższych wyrazów
        
        Jaka jest poprawna wymowa następujących wyrazów i wyrażeń (w razie wątpliwości wysłuchaj nagrania)? Jakie jest ich znaczenie? dubbing, attaché, à propos, emploi, leasing, porte-parole, quasi, scherzo, surfing, vis-à-vis
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        8.1. Dziś rano bardzo się spieszyłem i nie pościeliłem łóżka.8.2. Wczoraj poszłem z kolegami nad Odrę.8.3. Niestety, przesyłka została wysłana na mój stary adres.8.4. Dawniej moi rodzice mielili kawę w młynku ręcznym.8.5. W kuligu jechały cztery sanie.8.6. Uczniowie pierwszych klas chętnie zostawali po lekcjach na świetlicy.8.7. Najpierw ja ją pchęłem, a potem ona mnie pchła i tak oboje się przewróciliśmy.[W tabeli wpisane rozwiązanie]
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        
        Odmień przez przypadki nazwę przedmiotu, który widzisz na ilustracji.
        :explode:[89524]:explode:
        
        Odmień przez przypadki nazwisko osoby, której głos słyszysz w nagraniu. Wskazówek gramatycznych szukaj w słownikach i poradnikach poprawnościowych, np. w Wielkim słowniku poprawnej polszczyzny PWN (red. A. Markowski).
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        
        W poniższych tekstach graffiti wskaż błędy i popraw je.
        :explode:[89524]:explode:
        
        [Praca w parach] W poniższych zdaniach wskażcie wyrazy modne i zastąpcie je mniej sztampowymi. Zarówno politycy lewicy, jak i prawicy prowadzili agresywną kampanię wyborczą. Pobliskie fabryki generowały dużo zanieczyszczeń. Prezydentem miejscowego klubu szachistów został Jan Nowak. Czy kraje byłego bloku komunistycznego mają szansę pełnić znaczącą rolę w Europie? Największym wyzwaniem dla pierwszoklasistów jest pisanie.
        19.[Praca w grupach] Poniższe nadużywane w polszczyźnie wyrazy obce zastąpcie ich rodzimymi odpowiednikami (mogą być nimi wyrazy lub wyrażenia). Wygrywa ta grupa, która pierwsza wykona zadanie. consensus, defensywa, dialog, ekipa, lider, kreatywny, demonstrować, serwować, ranking, monitorować, transza, restrukturyzacja
        
        Zastąp przymiotnik poważny innym wyrazem, tak aby w każdym wyrażeniu użyć innego synonimu. poważny wzrost cen energii elek
      - (2)
        trycznej – poważne sukcesy sportowe – poważna różnica poglądów – poważne poparcie w wyborach – poważna choroba –
        :explode:[89524]:explode:
        22.Ułóż dwa zdania – w jednym wykorzystaj wyraz formować, a w drugim formułować.
        [Praca w grupach] Zgromadźcie jak najwięcej pleonazmów pojawiających się w codziennej komunikacji.
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        :explode:[89524]:explode:
        
        Popraw wszystkie błędy frazeologiczne z ćwiczenia 26.
        :explode:[89524]:explode:
        
        Podczas lektury prasy zgromadź 5 przykładów nagłówków prasowych, w których dokonano innowacji frazeologicznych.
        
        Zgromadź 5 haseł reklamowych, w których dokonano innowacji frazeologicznych.
        
        Obejrzyj poniższe graffiti i znajdź w nich zmodyfikowane frazeologizmy. Czy innowacje te uznasz za błąd, czy są one świadomym zabiegiem? Jaką funkcję pełnią?
        :explode:[89524]:explode:
        
        Utwórz dokument elektroniczny, w którym będziesz gromadzić błędy dostrzeżone podczas lektury prasy lub usłyszane w trakcie oglądania telewizji i słuchania radia. Staraj się błędy notować wraz z kontekstami (najlepiej całe zdanie). Pamiętaj o przytaczaniu źródła, a więc uwzględnieniu informacji: kto, kiedy i w jakim medium popełnił błąd.
        
        Jakiego typu błędy językowe najczęściej popełniasz Ty, a jakie typy błędów zdarzają się Twoim bliskim? Porozmawiajcie o tym, dzieląc się swoimi spostrzeżeniami.
  - - - (1)
        MINIWYKŁAD
        „Nowomowa” – to metaforyczna nazwa języka propagandy totalitarnej. Językoznawcy umownie nazywają tą etykietką oficjalny język polityki i mediów okresu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, czyli PRL-u (1945 – 1989). W tej epoce sposób komunikowania się władzy (rządzących) z obywatelami (rządzonymi) podlegał cenzurze, a teksty podporządkowane były doktrynie partyjnej (KC PZPR – Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej).W świadomości społecznej język polityki okresu 1945 – 1989 jest postrzegany jako zbiór utartych haseł propagujących doktrynę socjalistyczną (ideologię socjalistyczną), w których wybrzmiewały nacechowane emocjonalnie apele chwalące m.in. dokonania władzy, sojusz państw tzw. Bloku Wschodniego (a więc krajów politycznie podporządkowanych ZSRR), kult władzy (szczególnie w latach 40. i 50. XX wieku wychwalano czołowych dygnitarzy komunistycznych, w tym przede wszystkim J. Stalina, a w Polsce B. Bieruta, W. Gomułkę). Teksty tej propagandy różnią się od współczesnej komunikacji politycznej z kilku powodów. Po pierwsze, były reglamentowane, czyli ustalane przez rządzących i zgodnie z partyjnymi okólnikami trafiały do gazet (również podległych władzy – jak czołowa gazeta „Trybuna Ludu”), a potem do telewizji (serwis wieczorny „Dziennik Telewizyjny”). Podlegały więc cenzurze.Po drugie, w oficjalnych przekazach ujawniał się „jednogłos władzy”, a więc zbiór haseł, postulatów i informacji powtarzanych przez jedyne ugrupowanie polityczne – Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą. Po trzecie, język w formie jawił się jako skostniały – istniały dość utarte połączenia sloganów politycznych, a z drugiej strony jako napastliwy – dość często w różnych przekazach pojawiała się kategoria „wroga” (zwykle kogoś, kto mógłby zagrażać zaproponowanej przez rządzących wizji świata społecznego). Po czwarte, komunikacji politycznej towarzyszyły rytuały życia publicznego (np. akademie, pochody pierwszomajowe, obchody świąt państwowych upamiętniających wydarzenia związane z historią władzy ludowej), które były demonstracją władzy, kultu jednostki oraz nawiązywały do kanonów tzw. sztuki socrealistycznej (chwalącej np. obowiązek pracy, poświęcenie „ludowej” ojczyźnie czy „sojusz bratnich krajów” ‘państw pod dominacją polityczną ZSRR’).Termin nowomowa (ang. new-speak) – choć nazywa propagandę polityczną czasów PRL-u – wywodzi się tak naprawdę z antyutopijnej powieści angielskiego publicysty, dziennikarza i filozofa – George’a Orwella. Napisał on w 1948 roku – po doświadczeniach II wojny światowej i refleksji nad katastrofalnymi dla wielu społeczeństw skutkami rządów totalitarnych (w ZSRR czy w tzw. III Rzeszy) – paraboliczną powieść Rok 1984. Przedstawia w niej brutalny świat podporządkowany rządom jednej partii oraz opresyjny, napastliwy system propagandy, której symbolem jest „Wielki Brat” (Big Brother) – współczesna alegoria władcy totalitarnego, śledzącego każdy krok bohaterów tej mrocznej opowieści. W powieści pojawia się motyw nowego języka, który miałby być dostosowany do potrzeb partii, rządzących i ideologii. Orwell pokazuje, w jaki sposób za pomocą słów, zmieniających społeczny obraz świata, można manipulować umysłami rządzonych. Język władzy kreuje nową rzeczywistość za pomocą słów – często schematycznych, dzieli ludzi i ich dokonania - na ‘dobrych/ złych, nowych/ starych’. Uniwersalne dla rządów totalitarnych (autorytarnych) zasady komunikacji ośmieszył autor w dołączonym do powieści pamflecie lingwistycznym pt. Aneks. Zapisy nowomowy.Pokazał w nim, jak dowolnie zmieniając znaczenia wyrazów i tworząc za pomocą języka
      - (2)
        skliszowany świat „czarno-biały”, można władać umysłami jednostek i społeczeństw. Kilka uwag o „nowomowie” z powieści Orwella”:
    - - (1)
        Do przeczytania
        Irena Kamińska-SzmajKultura polityczna w PRL i jej wpływ na język polityki
        „Od 22 lipca 1944 r., kiedy za pośrednictwem radia moskiewskiego ogłoszono treść Manifestu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN), opublikowanego dzień później w „Rzeczypospolitej”, w Polsce rozpoczął się proces formowania nowego systemu władzy. Manifest ten miał charakter propagandowo-dezinformacyjny, gdyż tezy demokratyczne w nim zawarte miały wprowadzać w błąd społeczeństwo polskie, które – w myśl założeń Stalina – należało skłonić lub zmusić do budowania państwa „demokracji ludowej” podporządkowanego dyrektywom płynącym zza wschodniej granicy. […]
        Nowy ustrój w Polsce zaczęto budować przez negację przeszłości, która była oceniana z punktu widzenia panującej ideologii komunistycznej, potępiającej – pod hasłem walki z wyzyskiem społecznym, z panowaniem klasy kapitalistycznej – porządek społeczno-polityczny okresu międzywojennego. Obok haseł niech żyje rząd robotniczo-chłopski, cała władza w ręce ludu pojawiały się slogany: precz z imperialistami, wyzyskiwaczami, z sanacyjnymi ciemiężycielami. […]
        Wprowadzenie systemu autorytarnego i stworzenie komunikacji politycznej sterowanej przez centralny aparat władzy wiązało się z przemodelowaniem kultury politycznej ukształtowanej w czasach II RP. Te wszystkie zmiany odzwierciedla język, jakim władza, powstała w wyniku kolejnych sfałszowanych wyborów, zwracała się do społeczeństwa. Wytłuszczonym drukiem już w roku 1948 pojawiały się na łamach prasy hasła powielane przez wiele lat istnienia PRL: Socjalizm to najtrwalszy fundament niepodległej Polski (Głos Ludu, 2 XII 1948), Niepodległość Polski – to lud u władzy. To sojusz ze Związkiem Radzieckim i krajami demokracji ludowej (Głos Ludu, 3 XII 1948). A dziennikarze „Trybuny Ludu” zapewniali: Zbrojni w oręż marksizmu-leninizmu, wierni linii politycznej PZPR, związani w codziennej pracy z całą polską klasą robotniczą i ludnością pracującą – nieść będziemy w masy sztandar socjalizmu (16 XII 1948).Szerzący się na początku PRL kult jednostki to jeden z najbardziej wyrazistych przykładów narzucania społeczeństwu poddańczej kultury politycznej. Wzorem, wielkim autorytetem dla milionów Polaków, miał być Genialny Wódz, Ojciec i Nauczyciel – towarzysz Józef Stalin, ponieważ podnosi wiarę narodów we własne siły, wytycza całej ludzkości drogę do szczęśliwego życia na ziemi, przekształcił socjalizm w potęgę niezwyciężoną […] W roku 1958 skończył się czas nadziei na zmianę stosunków politycznych w Polsce i rozpoczęła się odarta ze złudzeń, długa, bo trwająca do 1970 r., epoka Władysława Gomułki, którego język, sposób przemawiania, postulowane wartości wyznaczały standardy kultury politycznej w zachowaniach komunikacyjnych. Z jednej strony był to język pełen patosu, przepełniony słowami kluczami: socjalizm, pokój, praca, jedność, przyszłość, postęp, patriotyzm, ojczyzna (ludowa/socjalistyczna) i powtarzającymi się zwrotami i wyrażeniami: przyjaźń polsko-radziecka, sojusz robotniczo-chłopski, wielka rodzina państw socjalistycznych, marsz naprzód, a także hasłami w rodzaju: Niech rozkwita potężny obóz socjalistyczny – ostoja pokoju i wolności na całym świecie! […] Dominująca w latach 50. i 60. ubiegłego wieku kultura polityczna podporządkowania i model komunikacji głównie jednokierunkowej, ściśle kontrolowanej przez rządzących, znalazły swoje odbicie w powstaniu i utrwaleniu jednolitego języka polityki, którym władza oraz media przemawiały do obywateli w celach propagandowych i agitacyjnych przez cały okres PRL (w literaturze przedmiotu określa się go epitetem
      - (2)
        nowomowa). Ten język propagandy politycznej rządzących odznaczał się swoistym, ograniczonym zbiorem środków leksykalno-frazeologicznych, usuwaniem niektórych wyrazów ze słownika, przekształcaniem, deformowaniem i tworzeniem znaczeń wyrazów na potrzeby jedynie słusznej ideologii, posługiwaniem się utartymi formułami i jednorodnymi (pod względem formy i treści), kanonicznymi tekstami tworzonymi przez pierwszych sekretarzy Komitetu Centralnego PZPR i ich najbliższych współpracowników (powielanymi przez niższy aparat partyjny, a przede wszystkim media) oraz gotowymi schematami poznawczymi, narzucającymi interpretację rzeczywistości zgodną z ideologią rządzących. W języku tym zawarty był i za pomocą niego upowszechniony jednoznaczny kod kulturowy, czyli narzucany przez władzę system wartości, symboli, mitów i stereotypów.W latach 70. wraz z nastaniem epoki Edwarda Gierka ten bardzo już skostniały język propagandy politycznej nieco się zmienił, chociaż model komunikacji jednokierunkowej połączonej z poddańczą kulturą polityczną był nienaruszalny, pilnie strzeżony przez władzę PRL. Niewielkie modyfikacje języka rządzących wynikały z przyjęcia innych strategii propagandowych, z zachowaniem jednak wszelkich zasad wysławiania partyjnego. Szarą rzeczywistość lat gomułkowskich starano się zastąpić wizją socjalistycznej Polski zasobnej i bogatej, z namiastką dobrobytu zachodnioeuropejskiego tworzonego dzięki beztrosko wydawanym kredytom. Rozpoczął się więc okres propagandy sukcesu, w którym słowa kreowały rzeczywistość w myśl popularnego w owym czasie hasła: Aby Polska rosła w siłę, a ludzie żyli dostatniej! Z propagandą sukcesu związane było tworzenie iluzji jedności celów partii i społeczeństwa, co widoczne było w używaniu w prasie i w przemówieniach rządzących czasowników w pierwszej osobie liczby mnogiej, takich jak: popieramy, zapewniamy, ufamy, rozwijamy, budujemy, tworzymy, umacniamy, dokładamy (wszelkich starań), potrafimy, troszczymy się, pragniemy i formuł w rodzaju: Wchodzimy obecnie na wyższy stopień budownictwa socjalistycznego; Stworzyliśmy materialną bazę dalszego dynamicznego budownictwa socjalistycznego; Budujemy Polskę naszych pragnień i ambicji.”
        [źródło: Irena Kamińska-Szmaj, Agresja językowa w życiu publicznym. Leksykon inwektyw politycznych 1918 – 2000, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2007, s. 27 – 31]
    - - (1)
        Do przeczytania TEKSTY
        Michał GłowińskiNowomowa „Język międzynarodowego komunizmu
        Nowomowa to wysłowienie totalitarne w jego wersji komunistycznej. Fakt ten wymaga szczególnego podkreślenia, gdyż z jednej strony istnieją inne, równie groźne, odmiany języka totalitarnego (przede wszystkim opisana przez Victora Klemperera Lingua Tertii Imperii), inaczej jednak wyposażone ideologicznie, związane z innymi koncepcjami politycznymi i innymi mitami społecznymi, a w konsekwencji – funkcjonujące przynajmniej częściowo w inny sposób […]
        Nowomowa jest przeto sposobem użycia języka charakterystycznego ogólnie dla władzy, która wyznaje ideologię marksizmu-leninizmu, działa autorytarnie i jest posiadaczem wszelkich środków masowego przekazu, posiadaczem w sensie dosłownym, gdyż ogromna większość narzędzi porozumiewania społecznego podlega jej kontroli, a na te, które do niej należą, może oddziaływać za pomocą państwowej cenzury. […]Właściwości nowomowy […]
        1.W nowomowie znaki wartości dominują nad znaczeniem. A więc najważniejsze jest to, aby wyrażenia były aksjologicznie wyraziste, by narzucały podziały dychotomiczne (dobre/złe, nowe/stare, postępowe/wsteczne, nasze/obce itp.) […]
        Dominacja wartości nad znaczeniem prowadzi do swoistej luźnej semantyki, ważne jest bowiem nie to, by słowo uzyskało precyzyjny sens, ale by było jak najlepszym przewodnikiem arbitralnie narzuconej wartości, często niezgodnej z tradycją kulturalno-językową. […]
        2.Nowomowa stanowi połączenie elementów pragmatycznych i rytualnych. Występowanie względów pragmatycznych jest oczywiste, skoro nowomowa – jako język totalitarnej władzy – jest podstawowym środkiem uprawianej przez nią propagandy. […]
        3.W nowomowie odgrywa wielką rolę żywioł magiczności. Zadaniem języka nie jest opisywanie czy poznawanie rzeczywistości, ale jej tworzenie w słowie, tak by była zgodna z założeniami ideologicznymi i obowiązującymi w danej chwili tezami propagandy. […]
        4.Niezwykle doniosłe w nowomowie są decyzje arbitralne, co wynika z faktu, że jest ona narzędziem w rękach autorytarnej władzy, która niemal bez ograniczeń może decydować o tym, jakich słów używać nie należy. Ma więc ona wszelkie dane, by jakieś wyrazy czy formy lansować, inne zaś – wycofywać, zabraniać używania (charakterystyczne zjawisko „słów z rozdzielnika”). Instrukcje dla cenzury – o czym świadczą ujawnione materiały – były w dużym stopniu przepisami regulującymi używanie poszczególnych słów. […]
        5.Nowomowa jest takim ukształtowaniem języka, które nie tylko nie zakłada wymiany, ale nawet ją wyklucza. Jest to mówienie ze swej natury jednostronne, właściwym podmiotem mówiącym jest władza […] Władza, wypowiadając się w jakiejś materii – wszystko jedno, czy jest to kwestia podstawowa dla społeczności, czy błaha – w istocie oczekuje jedynie aprobaty, podporządkowania się lub co najmniej przyjęcia do wiadomości, z reguły zaś nie dopuszcza myśli, że słuchacz mógłby zabrać głos jako równy partner, dający wyraz swoim poglądom niepokrywającym się ze stanowiskiem władzy. Nowomowa wyklucza więc dialog, jest językiem, w którym trudno rozmawiać, łatwo zaś przekazywać rozkazy, obwieszczenia, bezapelacyjne wyroki. Odpowiedzią, jaką zakłada, jest posłuszeństwo bądź wyrażające się w mowie, bądź całkiem milczące. […]
        6.Nowomowa została tak ukształtowana przez tych, którzy ją praktykują, by w każdej sytuacji mogła pełnić rolę uniwersalnego metajęzyka i zarazem nie podlegać jakiejkolwiek metajęzykowej refleksji. Znaczy to, że przypisuje się jej prawo oceniania wszelkiego rodzaju wypowiedzi, stylów, języków, ale ją samą się chroni przed jakimkolwie
      - (2)
        k komentarzem (by nie wspominać o polemice), ma być używana w takiej postaci, w jakiej funkcjonuje, a więc – przyjmowana bezkrytycznie. […] Ma być ona językiem najwyższym, stojącym ponad innymi – i w tym właśnie wyraża się jej totalitarna natura.”
        [źródło: Michał Głowiński, Nowomowa, [w:] Współczesny język polski, pod red. J. Bartmińskiego, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2001, s. 173 – 177]